Սիսական

51 ՀԵՐՄՈՆԻ ՎԱՆՔ. ՄԱԼԻՇԿԱ. ՀԱՒՈՒ ԳՂ.

Սկիզբն եւ շինութիւն վանաց Հերմոնի այսպէս պատմի յՕրբելեանէ. « Յերեք հարիւր  ութսուն եւ հինգ թուականին (936 ամ ) աստուածազոր իշխանն Սմբատ ( Սիւնեաց Տէր ) ելեալ յաւուր միում յարքունեաց իւր ` որ էր յԵղեգիս  գիւղաքաղաքի,  եւ երթայր ի զբօսանս որսոց. եւ պատահեալ խոտակերաց աստուածազգեաց ձգնաւորաց ` ղօղեալ ի ծերպս արձանականգ վիմացն, որ ի վերոյ Եղեգեաց ` ի ձորն բարձրահայեցիկ ի վերայ գետոյն, որոց տեղիքն Քարէվանս կոչիւր. եւ զարմացեալ ընդ ներքեւեալ եւ ընդ անչքացեալ տեսիլս նոցա, հարցանէր ի նոցանէ  զկեանս նոցա. եւ նոքա հեզիկ պատասխանեալ ասեն.  Հալածեալ փախստական եղաք յաշխարհէ. թերեւս կարասցուք ապրել ի դառն ալէկոծութենէ սորա: Ապա այնուհետեւ խնդիր առնէ իշխանն եպիսկոպոսին իւր Տէր Յակոբայ. եւ հրամայէ ձեռն ի գործ ածել եւ փութապէս շինել եկեղեցի  ի պատշաճաւոր տեղի, զի անդ բնակեցուսցէ զսուրբ ճգնաւորսն: Եւ նորա եկեալ առ սուրբ հարսն ` հարցանէ զկամս նոցա. եւ նոքա ցուցանեն տեղի մի տափարակ ներքոյ քարոյն ուղղորդ ի վայր.  յորում տեղւոջ սկիզբն առնէ կոփածոյ քարամբք, եւ շինէ եկեղեցի գմբէթայարկ յանուն  Սրբոյն Գրիգորի. եւ բերէ զաւագագոյն ծերն ` որում անունն Ահերմոն, եւ զաշակերտն իւր զԱզարիա, այլովք եղբարքն եւ բնակեցուցանէ  անդէն: Եւ եկեալ իշխանին օրհնէ զեկեղեցին, եւ բարեպաշտ  տիկինն Սոփիա գնէ զգիւղն Հաւու ` որ հանդէպ վանիցն կայ,  իւր սահմանովն, եւ տայ ի ժառանգութիւն եկեղեցւոյն, եւ այլ եւս այգիս եւ ծաղկոցս յԵղեգիս: Եւ զարդարէ զնա բազում ըսպասուք, եւ փարթամացուցանէ ամենայն պիտոյիւք, եւ մեծամեծ նզովիւք հաստատէ  զՀաւու գիւղն, որ ոչ հանեն ի նմանէ: Եւ կատարեն ինքեանց յիշատակ  ըզտօն  Սրբոյն Գրիգորի,  եւ քառասուն  մի պատարագ ըզ Վարդավառին. եւ կոչեն  զտեղին յանուն ծերոյն Ահերմոնի վանք »: Այլ ապա սովորութեամբ  Հերմոնի  վանք կոչի, որպէս եւ ինքն պատմիչն կոչէ  ի կարգի վանորէից Վայոց ձորոյ. նոյնպէս  եւ Վարդան աշխարհագիր. բայց յայլ գիրս ոչ գտանեմ զյիշատակ  վանացս, բաց ի սակաւ յիշատակարանաց  գրոց. յորս յիշի յամին 1318 - 9 եկեղեցին Ս. Լուսաւորիչ եւ Յովհաննէս ոմն գիտնական սպասաւոր բանի `  որ ընդօրինակէ զգիրս ինչ Նիւսացւոյն, առ ոտս մեծ վարդապետին Եսայեայ ( Նըշեցւոյ ), առաջնորդի հռչակաւորն  Գայլեձորոյ:  Առ սովաւ  գրեալ է եւ Աւետարան մի, յորում ըստ հին անուանն Ահերմոնի վանք կոչի, եւ որ նշանաւոր ես է. եկեղեցին ` յանուն Ս. Գրիգորիսի: - Սակաւ ամօք յետ սոցա, այսինքն յամի 1338, Գրիգոր ոմն բանասէր գըծագրէ աստ զգիրս Ս. Դիոնիսեայ Արիոսպագացւոյ, « Ի նահանգիս Վայոձոր, ի վանս Հերմոնի, ընդ հովանեաւ Սրբոյն Գրիգորի … յիշխանութեան եւ ի տէրութեան տեղւոյս մեծ եւ բարեպաշտ իշխանին Բուրթէլի, եւ զաւակաց նորին ` Պէշքէնի եւ Իւանի. եւ ի վարժապետութեան  ընդհանուր Հայկազեանս սեռի երջանկի, մեծի եւ երիցս երանեալ Հռետորի Տիրատուր ` առձայնելոյ. առ որ կամք դեգերեալ ի վարժս կըրթութեան … որպէս զաւակ առ ծնող, որ սփոփէ  զկեանըս մեր ` ըստ հոգւոյ եւ ըստ մարմնոյ »: - Յայլմէ գրչէ ի նմին մատենի ` առաջին գրիչն Մեծն Գրիգոր կոչի, եւ աշակերտ նորա Սարգիս մեծ րաբունապետ: զՏիրատուր մեծ վարժապետ կոչմամբ նաեւ ի կէս ԺԴ դարու (1350) յիշէ Մովսէս մի ի միաբանիցն, ընդօրինակելով անդ զաղօթագիրս Գր. Նարեկացւոյ, զոր եւ տայ առ Նահապետ  աբեղայ, եւ աղաչէ յիշել « սեռն սիրով ի միտս բարիս եւ ի պատկանաւոր խնդրուածս զսուրբ վարդապետն իմ եւ զզհայրն ըստ հոգւոյ զվերոյասացեալդ  ( Տիրատուր ), այլ եւ զՍամուել կուսակրօն  քահանայ եւ զՅովհաննես … եւ զկրսեր եղբայրն իմ Ներսես, որ սպասաւորէր ինձ պղերգութեամբ եւ յոչ կամաց »: Ա ' յլ ոմն  Սարգիս որդի Հաքիմի, տեղեաւ Ղրիմեցի ` « վարժապետական աթոռ » կոչէ զվանս Հերմանի յամի 1415  ընդօրինակելով աստ զգիրս Ս. Կիւրղի, յառաջնորդութեան Յովհաննու աշակերտին Գրիգ. Տաթեւացոյ,  ուսումնակից ունելով « զհեզահոգին Տէր Ղազար սպասաւոր բանի »: Ի նմին ամի եւ մեծահռչակ ոմն Սիմէոն  րաբունապետ Սիւնեցի ` բնակութեամբ Տաթեւացի ` տայ աստ ընդօրինակել զՆերսիսի  Լամբրունեցւոյ Մեկնութիւն Երկոտասան մարգարէիցն, ի ձեռն Գրիգորի  ուրումն, որ գրէ այսպէս:

34 Մեկն. ԺԲ Մարգարեից գրեալ ի Հերմոնի վանս.

- Յետ տասն ամաց Գրիգոր աբեղայ ընդօրինակէ Շարական, « յաստուածախնամ եւ ի հրեշտակահիմն վանքըս … ընդ հովանեաւ  Ս. Գրիգորի եւ Ս. Յակովբայ եւ գումարեալ  կան, ի յառաջնորդութեան սուրբ ուխտիս տիեզերալոյս եւ մեծ հռետորի Յովհաննէս վարդապետի, ի դառն եւ ի նենգ ժամանակի: Արդ ետ գրել Յովհաննէս  որ այժմ  կրօնաւոր  է եւ մերձակայ  աւուրս  վարդապետ լինելոյ »: Իսկ ինքն գրողն Գրիգոր անմեղադրութիւն խնդրէ վասն խոշորութեան գրչութեանն. զի ժամանակս ձմեռն էր, եւ խուցս մութն եւ ցուրտ, եւ  նիւթս պակաս, եւ թանաքս աւեր. եւ իմ պիտոյքն ոչինչ այլ ` բայց միայն ցամաք հաց, եւ խոցած ներքինս բանսարկուէն, եւ արտաքինս ` ի բնութեան տկարութենէս »: « Պատմիչն Թովմաս Մեծոփեցի զվերոյիշեալն Յովհաննէս ` Կոլոտիկ կոչէ « ի յԵղեգեաց, ի վանից Հերմոնի ». եւ ի ժողովի նորոգութեան աթոռոյն Էջմիածնի ` նախակարգէ զանուն նորա քան զբնաւից, « Յովհաննէս վարժապետն եւ ուսուցիչք ի Ս. ուխտէն Հերմոնի վանիցն ». եւ սա ինքն յայսմ ամի (1441) ընդօրինակելով աստ Ճառընտիր մի ` կոչէ զինքն « Սեւակիր Հերմոնի վանից »: Եղեւ առաջնորդող ընտրութեան կաթողիկոսութեան Կիրակոսի, եւ նոյն ինքն դարձեալ մերժման նորա յաթոռոյն, յետ երկուց ամաց, թէպէտ եւ հրապուրեալ եւ խաբեալ սադրանօք աշակերտի իւրոյ Մարկոսի եպիսկոպոսի եւ այլոց ոմանց հակառակորդաց Կիրակոսի. զի ինքն Կոլոտիկն անցեալ էր զաւուրբք եւ խլացեալ ականջօք. սակայն ձեռներէց ոմն երեւի եւ յառաջնմէն. քանզի մեղադրէ զնա պատմիչն բարառնաբար. « Ո ' վ մեծ վարժապետ Յովհաննէս, զաթոռն Աղուանից յերկուս բաժանեցեր, եւ նախանձաւ եւ դառն ատելութեամբ ի հայրապետական աթոռոյն աքսորեցեր զընտրեալն ի Հոգւոյն Սրբոյ …. եւ ի միւս օրն վարդապետութեան գաւազան ամենայն վարդապետօք ի ձեռն նորա եդեր. այժմ զգաւազանն ի ձեռաց նորա յափշտակեցեր, ( եւ այլն ). դու ականջօք խլացեալ, ստիպակ մորուքդ ի դեղին է փոխեալ, մօտեալ գերեզմանի. զԴասատունս Հայոց ուղղափառ աստուածաբանութեան խափանեցեր. . . դու զամենեցուն բերանն բացեր. Կիլիկեցիքն զհամբաւ անգիտութեան եւ անհամութեան քո լսեցին »: - Յերկասիրութեանց Յովհաննու ` յիշին Լուծմունք գրոց Ս. Դիոնեսիոսի, եւ Քաղուած Մեկնութեան Եսայեայ: - Յետ սորա եւ յետ կիսոյ ԺԵ դարու յիշի առաջնորդ վանիցս առ կաթողիկոսութեամբ Գրիգորի Մակուեցոյ ` փոխանորդի Կիրակոսի, միւս եւս Սարգիս վարդապետ Վերադիտող եւ քաջ րաբունի կոչմամբ, յամս 1460- 1465. յառաջնումն (1460) Զաքարէ ոմն ընդօրինակէր Աւետարան մի, « Ի Ս. մենաստանս Հերմոնի վանք, ի առաջնորդութեան Սարգիս վարդապետին, ընդ հովանեաւ Լուսաւորչիս, եւ Ս. Յակովբիս կենաց բարեխօսի, եւ Ս. Ստեփաննոսիս եւ Ս. Յովհաննիսիս, եւ այլ սուրբ Նշխանացս եւ նշխարացս Ս. Հերմոն ճգնաւորի, եւ սուրբ Վարդապետացս ` որք աստ հանգուցեալ կան առ Քրիստոս: Գրել տուողն է կին « Մխիթայ ժամկոչի … ( եւ տայ ) ի Մելիքսէթ քահանայն վասն իւրոյ յիշատակիս, եւ մահտեսի Սամուելի հանգուցելոյ, որ ետ զթուղթ աւետարանին գրեցելոյ: - Այսոքիկ յետին յիշատակք են Հերմոնի վանաց, ըստ իմս գիտութեան. յորմէ հաստատի եւ այն, զի ի նուազեալ կամ թերեւս եւ յաւերել Գայլեձորոյ վանից, այսր ի Հերմոն փոխեալ իցէ աթոռն վարժապետական, յորում վեհագոյն գտաւ, որպէս եւ ի նախակարգեալ յիշատակացդ գուշակի ` Տիրատուր Վարդապետ, մինչեւ դասել զնա եւ շարս յաւէտ հռչակելոց վարդապետաց, եւ յեկեղեցական երգարանի Գանձուց, ընդ

        « Վըկայասէրն եւ Շիրակացին,

        Գոշ, Վանական, Տիրատուր արին,

        Վարդան մեկնիչ եւ սուրբ Եսային », եւ այլն:

Եւ գրիչ ոմն յամին 1428 գովելով զայլ ոք իւր վարդապետ գիտուն, ասէ զնմանէ « Հետեւեցաւ սուրբ հարանցն եւ առաջին վարդապետացն, Եսայեայ, Տիրատրոյ, Վարդանայ, Գոշի, Վանականայ », եւ այլն: Գլխաւոր գրուածք Տիրատրոյ երեւին եղեալ Քարոզքն, յորոց յիշին երեսնիւ չափ, յայլեւայլ տօնս տէրունականս, եւ ի պէսպէս բանս Ս. Գրոց ` մեկնողաբար. այլ եւ « ի Պերիարմենիաս Գրոց ( Արիստոտելի ) յարմարեալ յաղագս Աստուածաբանութեան: Գրիչ վարուց կամ վկայաբանութեան Գրիգորի Խլաթեցւոյ (+1425) ասէ զսա աշակերտեալ ճգնաւոր վարդապետին Վարդանայ, « որ հնգետասան ամ յանապատի էր բնակեալ, առ մեծ Վարդապետն Տիրատուր »: Սակաւս ի բանից կամ ի քարոզից Տիրատրոյ գտեալ իմ յընթեռնուլ ` ոչ կարեմի վերայ հասանել հռչակի անուանն, թէ եւ չափաւոր գտանեմ զբանակարգութիւն նորա: - Ընդ գրուածսն յիշի եւ Տեսութիւն Մարգարէին Դաւթի, ոչ գիտեմ ճառ եթէ մեկնութիւն Սաղմոսաց նորին, որպէս եւ Տեսութիւն Աւետարանին  Մատրեի: Զատ յայսցանէ ծանօթ են Հանելուկք նորին առաւել քան զ '20, ոճով Շնորհալւոյ, այլ անժամանք ի շնորհս նորին, յորոց շատք ակնարկեն յանձինս ծանօթ ի Ս. Գիրս եւ յազգային պատմութեան մերոյ, եւ դիւրաւ ճանաչին կամ լուծանին. որպէս.

« Ոմն էր յազգէ արշակունի,

Մայրըն վավաշ եւ խիստ մոլի.

Տեսումն աչացն էր անբարի,

Հանց որ յաղթէր որձաքարի »: ( Երուանդ ). « Օ զգալի եւ չերեւի Չէ կենդանի ու կու խօսի.

Թէ ոք ընդդէմ նմա խօսի

Զնոյնն առնէ պատասխանի »: ( Արձագանդ ):

Ընթերցողին թողցի լուծանել եւ զայս.

« Բանս զարմացք ի մեզ լինի,

Բայց անվարժիցն անգիտելի,

Զի ճոխութեամբըն նըվազի

Եւ նուազութեամբըն ճոխ լինի »:

- Մի ի բանիցն կամ ճառից ( զոր չէ իմ տեսեալ ), ի բանն ` « Զգոյշ լեր որպէս ցուցաւ քեզ առնել », վերագրի Վասն Էջմիածնի, զոր թէ այսպէս էր գրեալ հեղինակն ` գուցէ կրսեր ոմն Տիրատուր էր եւ ոչ հռչակեալս այս ի սկիզբն ԺԵ դարու, այլ թուի ընդօրինակողին պատշաճեցուցեալ զվերնագիր բանին ` որ Յեկեղեցի: - Յաւելցուք եւ ազնուական ինչ, ըստ գրելոյ ուրումն յՈսկեփորիկ գիրս. « ԶՏիրատուր վարդապետն ի պաշտօն տարան, եւ այն օրն հաց մոռացան տան ուտելոյ. Յերեկոյին ժամուն տարան ի տուն. ասէր Պարոնն. Վարդապետ, քանի՞ տարոյ մարդ ես: Ասէ. Քառասուն, մէկ պակաս: Ասէ ( հարցանողն ). Մէկն է՞ր պակաս: Ասէ ( Տիրատուր ). Օրս այս որ քաղցած պահեցիր, ի ժամանակի կարգ ոչ է »:

Հին գիւղն Հաւու ` որ հանդէպ կայր վանից Հերմոնի ` ըստ պատմչին, եւ ըստ տրիցն յաթոռն Սիւնեաց (6 չափ ) գուշակի փոքրիկ լինել. անհետացեալ յայժմուս, ճանաչի անուամբ անտառին ` որ կոչի Հաւու մէշէ:

Մղոնաւ եւ կիսով, ի հիւսիսոյ Մողան, ( յահեկէ սորին ) կայ մեծ գիւղն Մալիշկա. տարածեալ ի միջի պարտիզաց, այգեաց եւ ծառաւէտ պուրակաց: Ոչ յիշի եւ սա առ նախնիս եւ ոչ իսկ ցուցանէ հնութիւնս, այլ կարեւոր նորութիւն. քանզի ի գաղթականացն Հայոց որ ի բաժնից Պարսից եւ Թուրքաց ` բնակեալ իբրեւ ի 125 տանց, բարգաւաճեաց ջանիւք բանաստեղծ ազգայնոյն, եւ քաղաքական տեսչի գաւառիս ` Շամախեցի Պետրոսի Մատաթեան. սա յամի 1857 խնդրեաց, եւ ընկալեալ հրաման ի պետութենէ հաստատեաց տօնվաճառ ի գեղջն, ( ի 23 մայիսի =4 յունիսի ), հանդիսիւ օրհնեալ զհրապարակն կամ զվաճառատեղին. ուր եւ փոյթ ընդ փոյթ շինեցան կրպակք վաթբուն, յորս կամէր նա հաստատել արուետսաւորս եւ վարժարան եւս, այլ ոչ յաջողեցան իղձք նորա, եւ շինուածքն իսկ ամայացան. բայց կամք նորա եւ անուն պատուի ցարդ առ Մալիշկացիս եւ առ այլ ազգայինս գաւառիս, զորս ամենայնիւ հոգայր յանդորրու պահել ի հարստահարութենէ այլազգեաց: - Ի Հս. կուսէ գեղջն կայ աղբիւր երկաթահամ ջրոյ: