Սիսական

53. ԳԱՅԼԵՁՈՐ. ՍՐԿՂՕՆՔ. ԲՈԼՈՐԱԲԵՐԴ

Ընդ մէջ ձորագետակին Մոզան եւ մեծի Ձորոյն Եղեգեաց կայ ձորահովիտ մի եւս փոքր, որոյ գետոյն ոչ նշանակի անուն, այլ պատշաճ համարիմ կոչել յանուն Գայլեձորոյ կամ Սրկղօնից. զի ըստ բանից պատմչին Սիւնեաց ( ի Գլ. ԺԹ ), եւ ըստ վկայութեանն նորոյ քննողի ` յայս անուն կոչէին լերինքն ` յորոց իջանեն վտակք գետակին ` եւ գեօղ մի եւս յիշեալ ի գիրս, որ իցէ թերեւս կոչեցեալն Սարկողովք հին Ցուցակին. քանզի եւ ըստ կարգի անուանցն մերձ վայրացս պատշաճի վոյ, ընդ մէջ Անգեղի, Եղեգեաց, Արկազանն եւ Մոզան: - Չորք եւեթ գեօղք չէնք են արդ  ի ձորահովտիս. առաջին ի հիւսիսակողմն ի կիցս վտակաց կամ աղբերաց ` որովք գետակն յորանայ, Պիւլպիւլ- օլան, թաթարաբնակ 25 տամբք. ի հարաւոյ նորին են երեքին այլքն շինեալք ի Հայոց գաղթականաց ի Պարսկահայոց. որոց առաջին ըստ ընթացից  գետակին հիւսիսոյ ընդ հարաւ ` է Պաշքենտ գիւղ, յընդարձակ մշակեալ հովասուն վայրի, տարածեալ յերկոսին կողմանս ջրոյն, իբր 40 տամբք, սագաշէն եկեղեցեաւ ի վերայ հին ստուար սեանց. յորմունսն ագուցեալ են խաչվէմք եւ քանդակք գտեալք առ տեղեաւն, որովք գուշակի եղեալ հին գիւղ, որում վկայ եւ ընդարձակ գերեզմանատեղիք, ի քանդակսն գրեալ կան ի կիսաբոլորակի այս բանք.

Յիսուս Քրիստոս Տէր Աստուած. Ողորմի Սարգաթանէ ? քահանային. Դ Թ. ՉԻԶ. Սուրբ ՅԲ. ՄԽ. ՎԴ.

Յետին զոյգ տառից երեւին նշանակել Մխիթար Վարդապետ, իսկ առաջինն ` Յակովբ ?

Կիսով փարսախաւ ի Հր. վերին գեղջն կայ միջինն Օրթաքէնտ, նոյնպէս վայելուչ դրիւք, եւ իբր 50 տամբք. են եւ առ սովաւ մնացուածք հնութեան, աւերակ բրգաւոր շինուածոյ ի Մ. Հր. Վարդանի բերդ կոչեցեալ. խաչվէմ մի ՉԿ թուականաւ (1311), եւ այլ խաչարձան ի բարձրաւանդակի ` այսու գրութեամբ.

Այս Խաչս Քրիստոսի արեամբ ներկած է. Թվ. Չ.

Են առ նովաւ եւ տապանք արձանագրեալք, մին ՋՂԹ թուականաւ (1550), միւս հնագոյն ` 1338. որ է այս.

ՉՁԷ. Այս է հանգիստ Գրիգորի:

Եկեղեցի Օրթաքէնտի կոչի յանուն սրբոց Հրեշտակապետաց, որպէս ցուցանէ արձանագիր աւազանին.

Շնորհաւք ամենազաւրին Աստուծոյ Հաւր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ. Ի թուոջ մարդեղութեան Բանին Աստուծոյ ՌՈՂԲ, ի Հայկական տումարի ՌՃԽԱ շինեցաւ սուրբ եկեղեցիս յանուն սրբոց Հրեշտակապետացն Գաբրիէլի եւ Միքայէլի.

Կանգնեցաւ աւազանս Մկրտութեան հոգւոյ եւ թողութեան մեղաց, Վարդավառի երկուշաբթի աւրն, յուլիս ամսոյ քսանին.

Նոյնքան հեռի ի միջոյն որքան սա յառաջնոյն ` կայ Ստորին եւ մեծագոյն գիւղն Քէշիշքէնտ ( Երիցագիւղ ), ի թերակղզւոջ գետոցն Արփայի, Եղեգեաց եւ Սրկղօնից, իբր 100 տամբք, գրեաթէ նոյնաթիւ այգեօք, եւ յոլով պտղատու եւ անպտղատու ծառաստանաւ, ունելով եւ հոտս ոչխարաց եւ փեթակս մեղուաց, ձերագործս եւ արուեստաւորս, այլ եւ դատաւոր: Եկեղեցին նորոգ յարդարեալ է ի վերայ հնոյն, յորմէ չմնան հին յիշատակք: Բնակիչքն համարին զտեղին կոչեցեալ ի հնումն Տանձաթաղ, թերեւս Փոնձաթաղն յիշեալ յէջ 124:

Վերագոյն քան զերեսին գեօղքս ` յաղբերավայրս, յարեւելից լերանց անջրպետաց Ձորոյն Եղեգեաց եւ յարեւմտից Սրկւղօնից լերանց, կայ ամայի հին գիւղն Պաշքէնտ, ունելով ի հարաւոյ նոյնպէս ամայի եւ աւերակ բերդ համանուն ` ի միջոցի կրկին ոստոց լերանց: Այս գիւղ լքեալ ` թուի ինձ հինն Սրկղօնք կամ Սրկղունք ի հնագոյնն Սարկողովք. քանզի պատմիչն Սիւնեաց ստուգեալ յարձանագրութեանց, ի գրոց եւ յաւանդութենէ, եւ ականատես վայրացն, վիպէ այսպէս. յետ նահատակութեան Վարդանանց ` գունդ մի փախստէից Հայոց « կամէին անցանել յամուր աշխարհն Արցախայ. որոց զկնի պնդեալ անիծեալ Աթաշխուդայն ( կրակապաշտն )` չարահնար զօրօքն Պարսից, եւ հասեալ ի գաւառամէջն Վայոց ձորոյ, մերձ ի բլուրն որ մեծամեծ վիմօք պատեալ էր վասն ամրութեան, ի գետամիջին Եղեգեաց եւ Մոզան, եւ մարտուցեալ եդին արեան հապաղիս. եւ կոտորեցին զբազումս եւ գեղեցիկս ` որ էին յազատ տոհմէ Հայոց, վասն անուանն Քրիստոսի, յորոց վերայ եղեն նրանք զարմանալիք ի վերուստ »: Յետ կոտորածի այլոց եւս նահատակաց, « զառաջին Սուրբսն ` որ կատարեցան առ բլրաւն ( Պաշքէնտ բերդի ) ի ժամուն ամփոփեցին ոմանք քրիստոնեայք. եւ յայնժամ կաթողիկոսն երանելին Գիւտ լուեալ ` հրամայէր շինել վկայարան մեծ ի վերայ Սրբոյն, եւ ժողովեալ զոսկերսն նոցա ն վկայարանն, ապա ձեռն ի գործ արկեալ Յրեւ եւ Շահիրէտ եւ Արշէն երէց եւ Աբդիու, հիմն արկին սրբոյ կաթողիկէին, յիններորդ ամի Գիւտոյ երանելւոյ Հայոց կաթողիկոսն, յամարան ամսամտին որ օր հինգ էր ամսոյն. եւ կատարեալ զնա մեծածախ  գանձիւք ` կանգնեցին ճեմարան իմն երկնանմա h հրաշայարդար շինուածովք երկագմբէթս եւ եռախորանս, եւ յերկուց կողմանէ գաւիթս եւ սրահակս վերնատունս սեւամբք եւ սքանչելի յօրինուածովք շինեալ: Եւ վայրն ամենայ h ի մեծ գետոյն մինչ ի վեր ի լեռնակողմն որ Սրկղօնք կոչի, ընծայեցաւ ի ժառանգութիւն սուրբ եկեղեցւոյն պաշտօնէիցն: Իսկ ի կատարման գործոյն գան երանելի կաթողիկոսն Գիւտ եւ Անանիա Սիւնեաց եպիսկոպոս, եւ բազմամբոխ ժողովով փոխեն ի հանգիստ զՍուրբսն, եւ առնեն նաւակատիս սուրբ եկեղեցւոյն ութ որ, ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ օրհնելոյն  յաւիտեանըս: Բայց այժմ յետ աւերման տեղւոյն ` եղեւ շինանիստ գեղջկաց, եւ կոչեցաւ տեղին Խոստորալէզ: Եւ ահա զայս ամենայն ծանաք յիւրոց արձանագրութեանցն, եւ այլն ` էր որ ի գրոց եւ էր որ ի տեղեացն եւ ի վկայիցն եւ յանուանցն եւ ի հաւաստի աւանդութեանց հնոցն ծանեաք, եւ տեղեկացեալ ամենայնի ըստուգիւ ` աւանդեցաք ձեզ »: - Արդ ըստ այսց բանից թուի ինձ ` թէ բլուրն այն մեծամեծ վիմօք պատեալ եւ ամրացեալ ` այժմեան աւերակն է Պաշքէնտ բերդի. եւ նոյն դարձեալ Բոլարաբերդ կոչեցեալ երբեմն, յոր անուն եւ Անապատ մի, այսինքն մենաստան ` յիշի յելս կոյս ԺԵ դարու, յերիցուէ միոյ Դաւիթ անուն. որ ասէ. « Ի յերկիրս Վայիձորոյ, ի գեօղս որ կոչի Սրկղունս, ընդ հովանեաւ Ս. Գէորգի եւ Ս. Յակոբի, եւ այլ սուրբ Նշանացս որ աստ կան, առ ոտս արիաջան եւ բանիբուն Աւագ տէր վարդապետի հօրեղբօր մերոյ, եւ եղբարցս իմոց. Տէր Զաքարիայ աբեղային եւ Տէր Աբրահամ ծաղկողին ` որ է փարթամ շնորհօք ի լին եւ Ակոբ միակեցին, եւ Նահարետ աբեղային, եւ հօրն իմ Տէրտէր միակեցին, եւ Աղաճան եւ Ղուկաս եւ Աթանաս եւ Աւղալբէկ դպրացս, որք են ի յԱնապատն Բոլորաբերդոյ, առ դուռն Ս. Աստուածածնին եւ Ս. Կարապետին եւ Կիւրղի սուրբ աջոյն … եւ Տէր Եզեկիէլ ընկերակցին իմոյ, եւ այլ եղբարցս … ( ստացող գրոցն է ) գովեալն յամենայն լեզուաց, սուրբ եւ ընտիր, ժրաջան եւ միշտ ի պաշտօն, գրքասէր եւ հրեշտականման Տէր Սարգիս ճգնաւոր եւ մահդեսին, կրօնաւոր եւ աբեղայն, խոյրաբարձ եւ վակասաւորն », եւ այլն: Յետ տասն  ամի նոյն Դաւիթ գրիչ ` յայլ գիրս գովէ զնոյն Աւագ տէր վարդապետ զհորեղբայր իւր ` քրտնաջան, արի եւ քաջ կոչելով, « ի դառն եւ ի նեղ ժամանակի, զոր նեղեալ եմք յանօրինաց եւ յանիրաւ պահանջողաց ». եւ զստացող  գրոցն կոչէ Աղա Բեկտողմիչ, զկինն ` Դիլշատտատ, զորդիսն սրբասնեալ իէր իմովն, եւ այլն: