58.
ԵՂԵԳԻՔ.
ՍՄԲԱՏԱՅ
ԲԵՐԴ
ԵՂԵԳԻՔ
կամ
Եղեգեաց
աւան,
յայժմուս
Ալագեազ
`
ըստ
այլազգեաց
բնակչաց
նորին
իբր
35
տանց.
փոքր
շինավայր
է
եւ
մեծ
աւերակ,
ի
բարձրանիստ
գետամիջին
Արփայ
(
յաջմէ
նորին
որ
է
ի
Հս.
)
եւ
վտակաց
օժանդակաց
իջելոց
ի
թիկանց
բարձու
(10610')
Ճանիգանտիլ-տաղ
լերին
`
անջրպետք
Գեղամայ
ծովատաշտի,
երբեմն
աթոռ
պերճափառ
իշխանաց
Վայոց
ձորոյ
եւ
համօրէն
իսկ
տերանց
Սիւնեաց
երկրորդի
հարստութեան,
եւ
յետոյ
Օրբելեան
մեծաշուք
իշխանաց
եւ
զարմից
նոցին
ցվերջին
դարս.
վասն
որոյ
եւ
ոչ
միայն
գիւղաքաղաք
կոչեցեալ
այլ
եւ
մայրաքաղաք.
որոյ
մեծութեան
եւ
շքոյ
վկայեն
ընդարձակ
աւերակքն.
զորս
առանց
մանրախոյզ
առնելոյ
հարեւանցի
իմն
ակնարկելով
(
Ջալալենի
կամ
հեղինակի
գրուածոյն
յանուն
սորա
),
զբնական
եւ
զարտաքին
երեւոյթն
ստորագրէ
այսպէս,
համարելով
յանուն
բերդին
եւ
վանաց
զշինավայրն
իսկ
Ցախաքար
կոչեցեալ,
որ
ոչ
ստուգի
ի
նախնեաց
բանից.
«
Է,
ասէ,
արուարձան
Ցախաքար
քաղաքի,
այժմ
տաճկաբնակ.
օդն
առողջարար,
ջուրն
բարեհամ,
եւ
երկիրն
սիզաւէտ,
զետեղեալ
ի
բարելի
ձորամիջի,
շրջապատեալ
բարձրակատար
լերամբք.
ուստի
յորդառատ
խոխոջեն
անուշահամ
առուք,
եւ
միացեալ
կազմեն
զվճիտ
վտակ,
յորում
են
կարմրախայտ
ձկունք,
եւ
այնպէս
սրընթաց
սահեալ
սողոսկեալ
ընդ
թաւաթուփ
անտառս
ձորոց
շրջապտոյտ
ակոսիւ
եւ
փրփադէզ
կոհակօք
մերթ
արծաթափայլ
շողալով
ի
ներքոյ
մթին
անտառաց,
եւ
մերթ
աներեւութանալով
յաչաց
ի
խորաձորս
նորին,
եւ
մարտ
ընդ
ապառաժից
եդեալ
գահավէժ
ի
բարձանց
որոտալով
հասի,
եւ
ապա
կարկաջելով
ընդ
պարարտ
արօտ
եւ
ընդ
ծաղկածին
վայրս
իջանէ
ի
դաշտն,
կազմելով
միանգամայն
զսքանչելի
տեսարան
բնութեան:
Ի
հիւսիսակողմն
այսր
վտակի,
անկանի
սքանչելի
եւ
միանգամայն
ողբալի
Ցախաքար
քաղաքի,
յորում
են
հոյակապ
եւ
վիմարդեան
եկեղեցիք
կառուցեալք
վսեմ
ճարտարութեամբ
եւ
ամրութեամբ:
Աւերակք
շքեղաշուք
տանց
եւ
պալատաց
մերոց
իշխանաց,
արդէն
է
բուոց
բնակարան
եւ
որջ
գազանաց:
Պահին
աստանօր
նա
եւ
նշխարք
յոլով
նահատակաց
եւ
մարտիրոսաց
եւ
այլոց
Սրբոց.
երեւին
դեռ
եւս
ի
քաղաքամիջի
եւ
ի
շրջապատս
նորին
գեղեցկաքանդակ
շիրիմք
եւ
հոյակապ
կոթողք
եւ
մահարձանք
ականաւոր
արանց
ի
զգալի
սուգ
հայրենասէր
սրտից:
Դեռ
եւս
կան
մնան
հատուածք
ընդարձակ
փողոցաց
եւ
երբեմն
ճոխութեամբ
լցեալ
կրպակաց
եւ
այլոց
հոյակապ
շինուածոց,
բայց
արդէն
ընկղմեալք
ի
խորին
տխրութիւն
`
ծածկին
վարագուրաւ
սգոյ
եւ
կան
ի
լռութեան,
ակնկալեալ
միայն
վերին
այցելութեան
»:
Ոչ
է
յայտ
ժամանակ
շինութեան
Եղեգեաց,
այլ
գուշակի
մի
ի
հնագոյն
շինից
աշխարհին
Սիւնեաց
լինել
եւ
աթոռ
գաւառապետին,
եւ
այսպէս
կոչեցեալ
վասն
եղեգնաբեր
եղտիւրից
կողմանցն,
ի
նորոգութեան
իշխանութեան
Սիւնեաց
ի
Վասակայ
նահապետէ
աստ
երեւի
հաստատեալ
գահու
մեծի
իշխանին,
որպէս
վկայի
յայտնապէս
վասն
Սմբատայ
Մեծի
`
թոռնորդւոյն
Վասակայ,
որ
յարշաւանս
Բշրոյ
կամ
Նսրայ
զօրավարի
առաքելոյ
ի
Յուսփայ
յամի
923.
«
հորդան
տուեալ
զօրացն
`
ամբոքս
բազումս
սպայակոյտ
զօրու
շուրջ
գիւրեաւ
կացուցանէր
յիւրում
յարքունական
ապարանսն
`
որ
ի
գիւղաքաղաքն
յԵղեգիս.
եկեալ
ապա
Նսրն,
եւ
տեսեալ
զնա
այնպիսի
պատրաստութեամբ
եւ
անվանելի
զօրութեամբ,
զգուշացեալ
`
ոչ
ինչ
կարաց
յայտնել
յիւրայոց
անտի,
այլ
ի
խաղաղութիւն
խոսեցեալ
ընդ
նմա
…
չուէ
եւ
երթայ
»:
Յորմէ
երեւի
զի
ոչ
միայն
մեծ
այլ
եւ
քաջ
ամուր
եւ
դժուարամատոյց
էր
տեղին:
Յիշէ
Օրբելեանն
եւ
յամի
936
զսոյն
իշխան
Սմբատ
«
ելեալ
յաւուր
միում
յարքունեաց
իւր
`
որ
էր
յԵղեգիս
գիւղաքաղաքի
»:
Պայազատք
սորա
յետինք,
որպէս
նշանակեցաք
ի
յիշատակի
նորոց
իշխանացս
Սիւնեաց,
այլոց
ոմանց
թողեալ
զտեղին
`
փոխեցին
զգահ
իւրեանց
ի
Բաղս
եւ
ի
Կապան.
այլ
ի
թափել
Զաքարեանց
եւ
զկողմանքս
յայլազգեացն
ձեռաց
եւ
տալ
Օրբելեանց,
աստանօր
հաստատեցին
սոքա
զաթոռ
իւրեանց,
Ելիկում
եւ
որդի
նորա
Սմբատ.
իսկ
եղբայր
սորա
Տարսայիճն
մեծ
`
ընտրեաց
յետոյ
իւր
կայան
զԱրփա.
բայց
թուի
որդւոյ
նորին
Ջալալայ
(
որ
յերկրորդ
կնոջէն
`
ի
Մինայ
խաթունէ
)
ժառանգեալ
զտեղիս.
քանզի
յիշի
իշխող
տեղւոյս
Տարսայիճ
միւս
յամի
1314,
զորմէ
գրէ
ոմն
յայնմ
ամի
ի
Գլաձոր
`
չափաբերական
բանիւ,
այսպէս.
«
Նաեւ
կարեկից
մեծազարմիս
«
Աթոռակալ
Տարսաիճիս,
«
Որ
է
մեզ
կարեկից
յամէն
բարիս,
«
Եւ
օժանդակ
յիւր
գաւառիս:
«
Յիշման
զսա
առնել
արժանիս
«
Ծողիւք
եղբարբք
օրհնեալ
յաստիս
»:
Ի
դէպ
է
թէ
Ջալալայ
որդի
իցէ
Տարսայիճս
այս,
յանուն
հռչակաւոր
հաւուն
կոչեցեալ,
որպէս
եւ
ամենայն
թոռանց
զարմից
նորա
յազգս
բազումս.
«
քանզի
(
որպէս
նշանակեցաք
ի
ցեղաբանութեան
Օրբելեանց
յէջ
95
-
6)
յիշի
եւ
այլ
Տարսայիճ
որդի
Գորգեայ
կամ
Գորգունի
յելս
ԺԴ
դարու.
զոր
բռնաւորքն
Լէնկթիմուրեանք
ստիպեցին
յուրացութիւն
հաւատոյ:
Դարձեալ,
չորրորդ
Տարսայիճ
եւ
մեծ
կոչմամբ
ցուցանէ
ոմն
յիշատակագիր
կեցեալ
`
զկիսով
ԺԵ
դարու,
զի
զորդի
նորա
Սմբատ
`
զհայր
Եղիշեայ
արքեպիսկոպոսի
Սիւնեաց
`
յամի
1495
կոչէ
իշխանաց
իշխան
«
ի
նահանգիս
Վայոցձորոյ
ի
մայրաքաղաքիս
Եղեգիս
».
որում
հաւանօրէն
կացին
պայազատք
եւ
յողջոյն
յաջորդ
ԺԶ
դարու,
մինչեւ
ի
սկիզբն
ԺԷ,
յորժամ
Շահաբաս
ընդ
այլոց
գաւառաց
եւ
զԵղեգեաց
ձորոյ
բնակիչս
վարեալ
վտարեաց
ի
Պարսս.
թերեւս
զերծան
ոմանք
ի
սերնդոց
նոցին
ի
ծերպս
անշքացեալ
ոստանի
պանծալի
իշխանացն
Սիւնեաց
եւ
Օրբելեանց,
որք
զամս
700
աւելի
կամ
նուազ
պերճութեամբ
պայազատեալ
ի
զանխուլ
ձորամիջի
անդ,
հասուցին
ցվերջին
դարս
զանուն
իշխանութեան
`
իբրեւ
կայծ
մի
թաքուցեալ
ի
մոխիր
երբեմն
մեծահրատ
վառարանի:
Զայս
ասելի
է
եւ
զմնացորդաց
հին
շինուածոց
տեղւոյն,
որք
հարկ
է
թէ
ըստ
պերճասիրութեան
սօսասարաս
Սիւնեցւոյն
`
հոյակապք
եւ
շքեղք
էին.
որոց
գլխաւոր
համարելի
է
Բերդն,
պահապան
արքունեաց
եւ
ամենայն
ճոխութեանց
տեղւոյն,
կանգնեալ
ի
Մ.
Հս.
քաղաքաւանին,
կիսով
փարսախաւ
հեռի
ի
միջի
երկուց
ձորակաց,
հզօր
պարսպօք
ամրացեալ
տաշածոյ
եւ
անտաշ
քարամբք,
տասնեակ
խրոխտ
աշտարակօք,
որք
երեքկարգեան
են
առ
դրամբք
կամ
տկարագոյն
կողմամբք
բերդին
որ
է
ի
հիւսիս,
մի
ի
վերայ
միւսոյն.
քանզի
յայլոց
կողմանց
քարաժայռք
պարսպեն
զնա.
ի
հարաւոյ
ամբառնայ
ապաւէն
անմատոյց
սրագագաթն
լեառն,
կոչեցեալ
ի
Թուրքաց
Թաքեատօլտուրան
(
Գդակակիր
)
իբր
9000'
բարձր:
Երեք
դրունք
են
բերդին,
աւագն
ի
հիւսիսոյ
կուսէ,
որոց
տեղիք
փեղկիցն
եւ
նգաց
նշմարին
ցարդ,
նոյնպէս
եւ
իբր
130
սենեկաց
առ
ստորոտով
պարսպացն
եւ
ի
միջավայր
բարձրաւանդակին.
անաղարտ
կան
տակաւին
ջրամբարք
բերդին:
Ի
դէպ
էր
Բերդիս
կոչիլ
Ցախաց
քար,
թէ
եւ
մերձակայ
մենաստանն
եւեթ
յայս
անուն
կոչի
ի
պատմչաց,
այլ
յայտ
է
թէ
ի
քարէն
եւ
յամրէն
էառ
վանքն
զկոչումնն:
Աւանդեն
բնակիչք
կողմանցն
`
Սմբատայ
շինեալ
զբերդս,
իւր
անուն
Սմբատայ
բերդ
կոչելով.
եթէ
ստոյգ
իցէ
`
ի
ճահ
գայ
այս
Մեծն
անուանեալ
Սմբատայ
գահերէց
իշխանի,
որ
`
ամրութեամբ
կայանին
ձեռնունայն
դարձոյց
զզօրավարն
Յուսփայ.
բայց,
որպէս
ակնկալեցի,
ոչ
յիշի
ընդ
ամուրս
Սիւնեաց
`
յայս
անուն
բերդ:
Առ
ստորոտով
բերդին
եւ
շուրջ
զգեօղիւն
եւ
ի
խոնարհ
մինչեւ
յՈստին
գիւղ,
դժուարակոխ
ձորավայրն
լի
է
դերբկօք
տանց,
աղօրեաց,
ձիթահանից,
խաչվիմաց.
զորս
հետախոյզ
առնել
գործ
տաժանելի
է,
թերեւս
եւ
ոչ
անվտանգ:
Մնացուածք
նոյնգունակ
շինուածոց
գտանին
եւ
ի
գեղջն
իսկ
Ալակեազ,
որ
արդ
թուրքաբնակ
է:
-
Յետին
յիշատակողն
Եղեգեաց
`
զոր
գտաք,
յելս
ԺԵ
դարու,
երիս
ասէ
`
այլ
չորս
եկեղեցիս
անուանէ
ի
Նմին.
ասելով,
«
ընդ
հովանեաւ
երից
տաղաւարացս,
Սուրբ
Կաթուղիկէիս
եւ
Սուրբ
Աստուածածնիս
եւ
Սուրբ
Ստեփաննոսիս,
եւ
կենդանարար
Սուրբ
Նշանիս
».
չորս
եկեղեցիս
առանց
անուան
յիշէ
եւ
Ջալալեանն
յայլեւայլ
կողմանս
աւանին
եւ
բերդին,
որ
թէ
նոյնք
եւ
թէ
այլք
իցեն
`
ոչ
գիտեմ,
այլ
յիշին
այսպէս.
մին
յարեւելս
կոյս
ամրոցին
ի
միջի
պարսպապատ
գերեզմանատան,
վայելուչ
կաթողիկէիւ,
շինեալ
ըստ
արձանագրին
`
որ
ի
ճակատու
լուսամըտի
արեւելակողմանն
`
ի
Ստեփանոսէ
պատմչէ
Սիւնեաց
եպիսկոպոսէ,
այսպէս
ունելով.
Ես
Տէր
Ստեփաննոս
որդի
իշխանի
մեծի
Տարսայիճին
հիմնարկեալ
շինեցի
զեկեղեցիս
ի
յիշատակ
հաւր
իմոյ
…
Զեզերբք
լուսամտին
գրեալ
է.
Տէր
Յիսուս
Քրիստոս
Աստուած
աւգնէ
Բուրթէլին,
Բէշքէնին
եւ
Իվանէին.
Շուրջ
զեկեղեցեաւն
կան
դամբանք,
մին
արձանագրեալ
յամի
1333,
միւսն
1344.
Թվ.
ՉՁԲ.
Այս
է
հանգիստ
Խաւշին
դուստր
Դոփենց
Պարոն
Վահրամին:
+
Թվին
ՉՂԳ.
Այս
է
հանգիստ
Պարոն
Վաղթանկի
որդւոյ
Պարոն
Ոմեկին.
Սակաւուք
հեռի
յեկեղեցւոյս
ի
ստորոտ
քարաժեռի
միում
քանդակեալ
է
խաչարձան
բարձր
իբրեւ
3
Չափ.
Թ
Հայոց
ՉԻԸ.
ի
բարեպաշտ
իշխանութեան
Տարսայիճին
Շիրինշահի
?
որդի
Գրիգոր
կանգնեցի
Խաչս
ի
…
ամուսնոյ
իմոյ
(
եւ
)
զաւակաց
իմոց
Աստուած
ողորմի
Տիկս
…
-
Երկրորդ
եկեղեցին
յարեւելակողմն
քաղաքաւանին
կայ
(10
քայլ
յերկայնն,
8
ի
լայն
),
այլ
քայքայեալ
է.
ուն
եւ
գաւիթ
ընդարձակ
(18
քայլ
ընդ
լայն
եւ
ընդ
երկայն
)
ի
վերայ
չորից
սեանք.
գրեալ
է
յորմն
յամի
1290.
Այս
է
հանգիստ
Տէր
Աւագին.
Թուին
ՉԼԹ.
-
Երրորդ
եկեղեցին
բացագոյն
ընդ
արեւելս,
ընդարձակ
քան
զերկրորդս
(20
քայլ
երկայն,
18
լայն
)
ի
վերայ
չորից
սեանց
ամբարձեալ
սագաշէն,
յոյժ
մանր
քանդակօք
դրանդեաց
եւ
լուսամտից
եւ
աւազանին
ունի
երկուստեք
խորանին
աւանդատունս
հանդերձ
սեղանովք
պատարագի,
սալարկեալ
է
եւ
յատակն.
յեզերս
աւագ
սեղանոյն
ի
միջի
քանդակաց
նշմարին
կիսեղծ
անուանք
Սմբատ,
Աշոտ,
Շահնշահ.
եւ
ի
վերոյ
դրանն,
Այս
է
հանգիստ
…
Ի
հիւսիսոյ
արեւելից
եկեղեցւոյն
է
ընդարձակ
գերեզմանոց,
եւ
բազում
տապանք
եւ
խնչվէմք
ի
նմին.
չորք
ի
սոցանէ
ի
միում
սալաթոռի
կանգնեալք
ունին
զարձանագիրքս
`
աղօտացեալս
ի
պատկերիդ
(
Թիւ
51):
1.
Մխիթարս
կանգնեցի
զԽաչս
հաւրն
իմոյ
Ամլկան
եւ
մաւր
իմոյ
Ամիսթէ:
2.
Ես
Ապլիկ
գնեցի
հողս
քսան
եւ
սաւթն
դեկանի
եւ
արարի
Գերեզմանատուն
Հայոց.
4.
Թիվ..
ՉԲ..
Կամաւն
Աստուծոյ
Ես
Մարգարէս
կանգնեցի
զԽաչս
ի
բարեխաւսութիւն
հոգոյ
իմոյ
եւ
ամուսնոյ
իմոյ
եւ
զաւակաց
իմոց.
Չորրորդ
եկեղեցին
փոքրիկ
(6
քայլ
ընդ
երկայնն
եւ
ընդ
լայն
)
է
ի
Հր.
գերեզմանատանս
ի
ձորափն
գետոյն,
վայելուչ
կաթողիկէիւ.
որոյ
մէջ
յօրինեալ
է
կարմիր
եւ
սեաւ
քարամբք.
ի
վերայ
երկուց
որմայեց
սեանց,
ունելով
աւազան
յաջմէ
եւ
պատուհան
յահեկէ,
եւ
գաւիթ
յառաջոյ
(10
քայլ
երկայն,
8
լայն
),
մանրաքանդակ
շրջանակաւ
դրանն:
Յորմն
հարաւային
քանդակեալ
է
վիշապ
երկգլխի
եւ
ժամացուցակ
ի
միջին:
-
Յարեւելակողմն
գերեզմանատանն
կայ
տապան
նահատակի
միոյ
պատուեալ
ի
Հայոց
եւ
ի
Պարսից
կողմանցն,
յորոյ
վերայ
գրեալ
է
եւ
նոցա
ինչ,
որ
որպէս
եւ
հայերէն
գրուածն
խանգարեալ
է,
այլ
վերծանին
բանքս.
…
Զհոգիս
ճշմարիտ
հաւատով
եւ
ուղիղ
սրտիւ
եւ
լի
շնորհաւք.
նահատակեցեալ
եւ
Քրիստոսի
լուսոյն
արժանի
եղեւ,
եւ
Քրիստոսի
ողորմութեանն
հասաւ
…
ամենայն
ցաւոց
բժիշկ
…
յաղօթս
յիշեցէք
եղբարք
մեր
Սուրբ
Ներսէս
…
վասն
անուանն
Քրիստոսի.
Ի
վիմի
միում
երեւի
թուական
ՊԱ
(1352):
-
Ի
հարաւակողմն
պարսպի
գերեզմանատանն
ագուցեալ
է
վէմ
մի
նշանաւոր,
քանդակ
պատկերօքն
Տարսայիճի
եւ
կնոջ
իւրոյ
Մինայ,
այրն
պերճազգեաց,
մանեկաւոր
եւ
թագակիր
բազմեալ
ի
գահոյս.
կինն
գանգրահեր
եւ
պաճուճազգեստ
եւ
խոյակիր,
աջ
զգօտուով
ածեալ,
զձառն
ի
վերայ
ծնկանն
ունելով.
իսկ
արձանագիր
վիմին
է
թուականաւ
1274
ամի
`
այս.
Աստուած
շնորհաւոր
առնէ
(
զ
)
դարբաս
Պարոն
Տարսայիճի
եւ
ամուսնոյն
իւրոյ
Մինայ
Խաթունին.
ի
Թվին
Հայոց
ՉԻԳ.
Ի
հիւսիսակողմն
բերդին
կայ
ընդարձակագոյն
եւս
գերեզմանատուն
ի
ձորամիջի,
բազում
մանրաքանդակ
մահարձանօք,
յորս
նշանաւորք
են
երկոքին
մեծամեծ
խաչվէմք
ի
միում
սալաթոռի,
յոյժ
ճարտարօրէն
դրուագեալք.
մին
միաստանի
վէմ
(10
կանգուն
բարձր
),
ունի
արձանագիր,
յորում
պակասէ
ինչ
բառ.
Ի
բարեպաշտ
իշխանութեան
Տարսայիճի
ես
Աւետիս
Մխիթարայ
որդի
Խոցադեղոյ
…
Թվին
ՉԼԲ.
Միւսն
(15
կանգուն
)
հիւսեալ
քարամբք
եւ
խաչվիմաւ
ի
միջի,
պատկերօք
եւ
անուամբք
Քրիստոսի,
Ս.
Աստուածածնի
եւ
Յովհաննու
աւետարանչի,
եւ
ի
շրջանակին
գրեալ
է
այս
ինչ,
յամի
1340.
Այս
գայիսոն
մխեալ
արեամբ
աւծելոյն
Յիսուսի,
կանգնեցաւ
իշխանութեամբ
Բուրթէլին.
մեք
Գրիգոր
(
եւ
)
Մխիթար
(
ի
)
բարեխաւսութիւն
մեզ
եւ
ծնողաց
մերոց.
Թվին
ՉՁԹ.
Կէս
արձանագրիդ
երեւի
(
ի
պատկերին,
Թիւ
47)
եւ
կէս
եղծեալ
թուի
արդ:
Ոչ
հեռի
աստի
կայ
այլ
արձանքանդակ,
յորում
առ
պատկերաւ
Տիրամօրն
գրեալ
է,
յամի
1273.
Աւրհնեալ
Աստուածածին
(
եւ
)
իւր
միածին
Յիսուս
Քրիստոս
Աստուած.
եւ
թուական
ՉԻԲ.
-
Մերձ
խաչարձանացս
կայ
մեծատարր
կոշկոռ
վիմի,
վերին
երեսն
սեղանաձեւ
տաշեալ
եւ
կոփեալ:
-
Ամենայն
յիշատակարանքս
նշանակեալք
ցուցանեն
զբարգաւաճ
ժամանակ
իշխանութեան
Օրբելեանց,
ի
կիսոյ
ԺԳ
դարու
ցկէս
ԺԳ-ին-
որոց
յետագայիցն
ծանօթութիւն
խնդրելի
է
յարձանս
տապանացն:
