Սիսական

61. ՍՈՒԼԵՄԱՅ ՁՈՐ ԵՒ ԴՂԵԱԿ. ՀՈՐՔ. ՔԱՐԱԳԼՈՒԽ. ԽԱՐԱՇԿՕՆՔ:

Վերջին եւ հզօրագոյն օժանդակ Եղեգեաց գետոյն է արեւմտագոյնն, որոյ ոչ նշանակի արդ անուն, այլ ըստ հնոյ նշանաւոր շինին եւ բերդի ` կոչելի է յանուն Սուլեմայ, նովիմբ եւ զգեղեցիկ ձորն սկահաձեւ տարածեալ, յաջմէ եւ յահեկէ շրջակայ լերանցն ընդունելով վտակս մանունս, որք մանրագոյն եւս ձորակս առանձինս ձեւացուցանեն, եւ առաւել ի հիւսիսոյ, ի թիկանց լերանց ծովատաշտին Գեղաքունոյ. յորոց գետն Կօթայ իջանէ անդուստ ի ծովն, եւ աստի գետակս այս Սուլեմայ, որ առ վերոյգրեալ Հասան-քէնտիւ կամ Անգեղեաւ խառնի յԵղեգիս: Հանդէպ գեղջդ եւ սակաւուք յոյժ ի բացեայ ` կայ հին կամուրջ քարաշէն միակամար ի վերայ գետակին ` սուղ ի վերոյ խառնրդոցն, եւ կոչի Չուպուգ քէօփրիւ, անծանօթ մնալով հնոյ անուանն, քանզի եւ մաշեալ է արձանագրութիւնն որ ի վերայ երկուց խաչվիմաց կանգնելոց ի միում պատուանդանի, սակաւուք հեռի յարեւմտակողմն կամրջոյն ` ի կռան բլրակի միոյ. յորում այսքան ինչ միայն վերծանել աւանդեցաւ.

Շինեցի զկամուրջս ( եւ ) Հոգւոյտունս, գնեցի հողս իւր սահմանելով ( ի ) հայրենատիրաց եւ տուի ի սուրբ ուխտս Ցախաքար. ով ոք յետ մեր առաջնորդ լինի …

Թէ ոչ Չեսար ` առաջնորդ մի Ցախաքար վանաց շինեալ է զկամուրջն եւ ընդ նմին զՀոգետուն, որպէս առաջնորդ Շատի վանաց շինեալ է զկամուրջն Ծատուրի, որ ի ստորեւդ տեսցի: Յարեւելակողմն կամրջին սակաւուք ի բացեայ ընդ վիմաւ միով եգիտ ոմն ի մերազգի բնակչաց Հասան գեղջ ( յամի 1867 կամ 1868), դրամս եւ զարդս ոսկեղէնս, այլ ոչ ծանուցաւ որպիսի ' ինչ էին:

Ընդ ձորս Սուլեմայ ի վեր գնալով ` առաջին գիւղ ` այլ աւերակ ` ընդ առաջ լինի յաջակողմանն, որ է յարեւմտից, կիսով փարսախաւ հեռի ի գետակէն առ ձորակի փոքու, Վախսէ անուն, ի բուսագեղ վայրի, որոյ հնութիւնք եւ յիշատակք անյայտ մնան, որպէս եւ անունն ` ի գիրս: Մղոնաւ հեռի ի Հս. Մ. սորա զեզերբք այլոյ ծառազուարճ եւ պտղաբեր ձորակի ` կայ մեծ գիւղն Հորս կամ Հորք 80 տամբք Թաթարաց. նշանակեալ է ի հին Ցուցակին, այլ ոչ եւ ի պատմութեան, եւ ըստ չափու տրիցն գուշակի մեծ լինել ի հնումն. որոյ վկայ եւ ակերակքն, այժմ այլազգեաց բնակութիւնն. յորս է եկեղեցի մի փոքր ` սրբատաշ վիմօք ունելով զխորանն, իսկ զայլ մասունս ` հասարակ կրաշաղախ քարամբք: Ի հիւսիսակողմն գեղջն է հին գերեզմանատեղին, յորում ոչ սակաւ խաչվէմք կանգունք եւ կործանք, ի միումն երեւի արձանագիր 1349 ամի, պայազատի միոյ Օրբելեանց, կամ ընդ իշխանութեամբ սոցին եղելոց աւագաց.

Թվին ՉՂԸ. իշխանութեամբ Պարոն Չեսարին ես Տիրի կանգնեցի զԽաչս ի փրկութիւն հոգւոյ իմոյ.

Յայլում, նոյն անուն կանգնողի սորին նշմարի ի կիսեղծ եւ թերատ գրութեան.

Կանգնեցաւ Խաչս … հոգւոյն Պարոն Խորշահին … Տերին.

Նշանաւոր է եւ քարաշէն տուն մի (12 քայլ երկայն, 10 լայն ) բարձր եւ կամարակապ դրամբ, յորոյ երկուստեք յորմն արեւելեան ի ներքուստ չորք չորք խորշք են պատուհանաձեւք ` մի ի վերայ միւսոյ. յարեւմտեան որմն գոյ բացեալ ընդարձակ եւս խորշ (5 քայլ երկայն, 3 լայն ). ի հիւսիսայնումն ` կամարակապ բուխերիկ, որպէս եւ յանկիւնսն թոնիրք երկու: Աւանդեն Հայ բնակիչք կողմանցս ` Չեսարի Օրբելեալեանց դարպաս լինել զայս, որոյ չքնաղագոյն եւս դաստակերտս տեսղի ընդ հուպ ի գլուխ ձորոյս: Համանուն կամ մերձանուն ` այլ երիցագոյն քան զկանգնող խաչարձանին ` Տիրիկ ոմն յամի 1285 եւ 6 ընդօրինակեալ է աստ զՎարդանայ Մեկնութիւն Դանիելի մարգարէի, « ի գեղս որ կոչի Հորս, ընդ հովանեաւ  Սուրբ Աստուածածնին, յիշխանութեան  բարեպաշտ Պարոնին Լիպարտի, յառաջնոպդութեան արհի եպիսկոպոսի Տէր Սարգսի »:

Յանկեան խառնրդոց  վտակիս Հորսայ ընդ Սուլեմայ գետոյն ( յաջմէ ) կայ Շահկելտի փոքր գիւղ 10 տանց Թաթարաց: - Ի Հս. սորա կիսով փարսախաւ վերագոյն յահեկէ գետոյն ` Եավար կամ Ռասիւլ- գըշլաղը, փոք գեօղ Պարսից, ուր երեւին հետք հին բնակութեան Հայոց, տապանք եւ խաշվէմք. եւ ի սորին հիւսիսոյ սակաւուք հեռի ` Սալի կամ Սալլի:

Մղոնաւ ի Հս. Մ. Սալեաց առ եզեր փոքու վտակի միոյ կայ համանուն գիւղն Քարագլուխ, թէպէտ ոչ յիշի Ցուցակին եւ ոչ ի գիրս, որպէս այլ համանուն գեօղք յայլ գաւառս Սիւնեաց. այլազգիք Քեալաքիւլի կոչեն կամ Քեալաքիւլիւխ. բնակիչքն Հայք են գաղթականք ի Պարսկահայոց, տունք 35 ( յամի 1873) անդէորդք եւ մշակք.  զուարճագեղ եւ արգասաբեր են սահմանքն, այլ առ բարձրութեան երկրին անընդունակ քաջաբեր այգեաց: Ոչ սակաւ հետք հնութեանց գտանին ի սահմանըս Քարագլխոյ, մոտ եւ հեռի, որպէս ընդ կողմն հարաւոյ խաչարձան մի մեծ կանգնեալ յամի 1290.

Ի Թվին ՉԼԹ ես Թայիկս դուստր Սարգսի որդւոյ Խորիշահի կանգնեցի զԽաչս ի բարեխաւսութիւն եւ յողորմութիւն. յաղաւթս յիշեցէք.

Ի հիւսիսակողմն  իբրեւ մղոնաւ եւ կիսով հեռագոյն ի բարձրավանդակի  ուրեք կայ եկեղեցի աւերակ ` քարամբք եւ փայտիւ ծածկեալ արդ յազգայնոց, որք գան այսր յուխտ ` Թուխ Մանուկ կոչելով, եւ են ի նմա վեշտասան տպանաքարինք. ի միումն արձանագրեալ  յամի 1533.

Այս է հանգիստ Պարոն Գրիգորի որդւոյ Դամուրդաշի. Յորժամ հասաւ վախճան իմ եդայ ի դուռն տաճարիս. Ով կարգէք յիշեցէք ի Քրիստոս եւ Քրիստոս զձեզ յիշէ ի կեանս. Թվ. ՋՁԲ. Հայրապետութեան Տարսայիճին հանգեաւ.

Են եւ արտաքոյ եկեղեցւոյն տասնիւ չափ տապանք անգիրք: - Սակաւուք հեռի աստի ի ձորամիջի կայ աւերակ գեղջ ` որ համարի հինն Քարագլուխ, եւ Քեալլա կոչի յայլազգեաց: - Յարեւելակողմն սորին ի ծործորս փոքու վտակի ` աստ անդ երեւին խաշվէմք եւ դամբանք անգիրք, պէսպէս քանդակօք կենդանեաց եւ անօթոց եւ որսորդ մարդկան ի միումն գոյ թուական ոչ հին ՌՃԾԳ, 1704: Յայսմ գերեզմանատան է աւերակ զոյգ եւ յարակից եկեղեցեաց  փոքունց, որոց մին ( հիւսիսակողմանն ) ունի բեմ մի պատարագի, միւսն ` երկուս. եւ ի միջի երկոցուն սեղանոց սորին ` ի ճակատ որմոյն արձանագրեալ է կարեւոր այլ անթուական յիշատակս.

Ի ժամանակաին յորում ել զաւրն Պարսից յաշխարհս Հայոց եւ զբազում գաւառս աւերեաց եւ բազում արիւնս հեղին զանմեղաց եւ զայլսն գերեցին, ընդ որս եւ զՀայր Պաւղոս զպատուական քահանայն զսնուցիչն իմ սպանին. եւ մեք որբ մնալով փոքր մի ի խաղաղանալ երկրիս ես Սեթս քրոջ որդի Պաւղոսի շինեցի զեկեղեցիքս յանուն նորա բարեխաւս նորա. եւ տուի ընծայ յԱրփի զԾաղկելոյն ? այգին գնեցի եւ տուի Սուրբ Մամսայ. եւ գրեցաք ի տարում Դ աւր ժամ Պետրոսի եւ Պաւղոսի տաւնի. Բ սուրբ Պաւղոսիս, ( Բ ) Սեթիս անսխալ բնաւին. Հակառակողն ՅԺԸ հայր. նզ ( ովեալ եղիցի ) եւ մեր մեղացս տէր է.

Ի ստորեւ խանգարեալ եւ թերատ գրուած մի է, եւ յայլում կողման որմոյն ա ' յլ գրուած յամի 1291.

Սուրբ արէ ճորտս ? տուի Սուրբ Մամասայ զԾաղկելոյն այգոյն զՄարփածին ? Մխիթ … հոգւոյն … իմ հակառակողքն ՅԺԸ հայրապետաց նզովեալ եղիցին.

+ Ի Թու. ՉԽ. Կամաւն Աստուծոյ ես Խուրշիթ Ուրանշահի ( թուի Միրանշահի ) որդի … ուխտի Սուրբ Մամասայ ետու զիմ հայրենիքս Մարաք անուամբ …

+ Կամաւն Աստուծոյ ես Գրիգոր որդի Ասպատայ տուի Սուրբ Մամասայ զիմ Ղոկարչին հողն.

Զեկեղեցւոյս Ս. Մամասայ աւանդէ պատմիչն Սիւնեաց, եթէ զնշխարս նորին ` « հին եւ հարուստ ժամանակօք բերեալ էին յաշխարհիս յայս եւ հանգուցեալ ի գաւառիս Վայոց ձորոյ, ի սահմանս անառիկ Դղեկին Սուլեմայ, ի ժամանակս թագաւորութեանն Հայոց ցեղին Արշակունեաց … իշխանքն Սիսական, որք գնացեալ էին յորժամ ի Կեսարացւոց քաղաքն ընդ Սրբոյն Գրիգորի եւ ընդ Սրբոյն Ներսիսի եւ յայլ ժամանակս. որք ի խնդիր լեալ մեծածախ գանձիւք եւ անհուն աշխատութեամբ, եւս առաւել … նշխարաց երանելի եւ մեծ ճգնաւորին Մամասայ ` որ բնակեալ էր ի մերձ լերինն Կեսարիոյ … առեալ զանկշռելի գանձն զկէս նշխարաց Սրբոյն Մամասայ ի միջոյն ի վեր գլխովն եւ բազկոյն հանդերձ … եւ կազմեցին կառս ի սպիտակ ջորւոջ, եւ կողոբս արծաթիս արարեալ եդին ի նմա զնշխարս Սրբոյն, եւ բարձին սաղմոսիւք եւ օրհնութեամբ, եւ տաճիկ նժուգօք սրավար  երիվարօք իբր օդապարիկ թեօք թռուցեալ անցին ընդ լայնածիր  ասպարէզ երկայն  ռահին, եւ հասին ի բնիկ սահմանըս  իւրեանց  ի Մազազ գաւառ, եւ անցեալ ընդ Գեղամ մտին ի Վայոց ձոր. զի դէմ եղեալ էր տանել ի Սիւնիս յարքունական գահոյս իւրեանց: Այլ կամքն վերին ոչ թողացուցին ի կամս նոցա … զտեղի առին կառքն ի հարթ տեղւոջ  մի ի ձորին Սուլեմայ ` որ Դեզպանարտ կոչի.. եւ հազիւ ուրեմն յարուցեալ զկառսն ` վարեցին իբր ձայնընկէցս երկու, եւ անդէն դարձեալ զտեղի առին ջորիքն ի պատշաճաւոր տեղի մի ի սահմանս գիւղն որ Խարաշկօնք կոչի, եւ այլ ոչ ելին անտի: Ապա կոչեալ զեպիսկոպոսն  Սիւնեաց, եւ ժողովեալ բազմութիւն հարց վանականաց ` փոխեցին ի հանգիստ, եդեալ ի քարանց տապանի. եւ շինեցին մերձ նմին վկայարան կրաշաղախ  քարամբք. եւ ետուն զվայրն շրջակայ ` ի սահման անդաստանի վանիցն եւ բնակեցուցին ի նմա արս կրօնաւորս սպասաւորել Սրբոյն: Իսկ ի ժամանակս  յետինս յաւուրս անիշխանութեան աշխարհիս, ի բռնակալութեան Աթաբակ Իւանէի, երկու եղբարք ճգնաւորք եւ քաջակրօնք, առաջնորդք սուրբ ուխտին, ՍԷԹ ' Պաւղոս կոչեցեալք, բազում աղօթիւք եւ խնդրուածովք  հանեն զտապան Սրբոյն եւ շինեն խորան մի փոքր, եւ հանգուցանեն յայտերեւակի տեսողաց զկափարիչն, ի թուականին Հայոց … իսկ զաջն ետուն ի սուրբ ուխտն Այիվանից »: Պակասէ թուական շինութեանն ի պատմչիդ, որ հարկ է թէ էր նախ քան զ '1240 ամն, իսկ ելն զօրաց Պարսից ` թուի Ճէլալէտտինեանց արշաւանքն , զշինութիւն  երկրորդ կամ երկուց եկեղեցեացն  ի Սեթայ ` Աբէլ վարդապետ  Մխիթարեան ասէ յամի 1251, թերեւս յայլմէ արձանէ ստուգեալ:

Յիշեալդ  ի պատմութեանս Խարաշկանք գիւղ թուի այժմեան աւերակն Կարակուզեյ, որ ի հարաւոյ կամ Քարագըլխոյ  յաջմէ ձորագետոյն Սուլեմայ, իսկ Դեղպանարան  խնդրելի է ընդ մէջ սոցա եւ Թառաթուն գեղջ, որ կայ ի Մ. Հր. Քարագլխոյ ` իբրեւ մղոնաւ լոկ հեռի եւ բնակեալ է ի Հայոց 18 կամ 20 տանց . ոչ յիշի գիւղս ի հին Ցուցակին. եւ ոչ հնութիւնք յայտնեցան ի նմին: - Սակաւուք  հեռի ի  քարագլխոյ ի Հս. նորին կայ Ագ-քենտ  ( Սպիտակ ) գիւղ Թաթարաց, 60 տամբք աւելի կամ պակաս, ստացուած Թառումեանց Գեորգեայ  ուրումն  Շուշեցւոյ, գնեալ ի Քեալփալի պարսիկ խանէ: Սակաւ  ամօք յառաջ յայտնեցան ընդ երկրաւ աւերակք  եկեղեցւոյ, զորոյ քարինս վարեցին ի պէտս շինուածոց իւրեանց այժմեան բնակիչքն, որք ոչ միայն աւերիչք այլ եւ գողք կթլիք համբաւին լինել: - Ի Մ. Ագ-քէնտի, յաջմէ գետոյն Սուլեմայ, եւ մերձ ի Թառաթուն ` կայ փոքր գիւղն այլազգեաց  Ագ-տերե ( Սպիտակ ձոր ) ի ստորոտըս  լերանց անջրպետաց Այրիճու եւ Ատիեաման ( կամ Կոթայ, գետոց Գեղաքունեաց ), յորոց  ընդարձակ  սարատափըս են արտավայրք Քրդաց առ Գարա-կեօլլեր լըճակօք, ուր եւ Նամազ-Ալի գիւղ նոցին:

Ի վեր քան զԱգքէնտ եւ զԱգտէրէ չկան գիւղք կամ շինաննստք, մինչեւ ի գլուխ ձորոյն Սուլեմայ եւ ի սահմանս Գեղաքունեաց այլ հին կարաւանատունք, աներկբայ վըկայք վերոյիշելոց բանից պատմութեանն, եթէ ընդ այս էր ճանապարհ լեռնագնաց ընդ Գեղամայ երկիրն եւ ընդ Վայոց ձոր եւ ի բնագաւառն Սիւնեաց: - Սուղ ինչ ի վերայ յԵլ. Հս. Ագեւտէրէի եւ ի Մ. Հս. Ագքէնտի կայ կարաւանատուն ` Ըշըգ կամ Իշեկ քերվանսերայ կոչեցեալ յայլազգեաց  յահեակ ձորեզեր Սուլեմայ, շինուած երկայնաձեւ ի Հր. ընդ հիւսիս ի վերա եօթանեցունց որմնայար սեանց ` նոյնքան կամարօք, համակ կոփածոյ քարամբք, առաջին կամարն ` յորում եւ դուռնն ի հարաւոյ կուսէ ` կործանեալ է. անձուկ է մէջգետինն, զոր ի գոմս անասնոց  փոխեալ այժմս մերձաբնակ շինականացն `  աղտեղութեամբք լցեալ են զտեղին, եւ չերեւին ի նմա արձանագրութիւնք, եւ ոչ հին անունն յայտնի: - Աստի մինչեւ ի միւս նշանագոյն կարաւանատուն ( Սէլիմի ) որ ի գլուխ ձորոյս Սուլեմայ, որ Եղեգեայ եւ Վայոց ձորոյ, եւ ի սահմանակցութիւնն Գեղաքունեաց ` իբրեւ երեք մղոնաչափք են. ճանապարհն անձուկ ընդ լերինս եւ առապարս ` նախ անցանէ առ շիկաքար բլրով, ուր եւ քարայր  մի, յորում գտան փայտածուղ, եւ ոսկերք եւ ափսէ մի պղնձեայ: Սակաւուք  ի վերայ ի Հս. ի միջի երկուց ձորակաց ամբառնայ լեռնաբլուր քարաժայռ գագաթամբ  ի Հս. Ձգեալ ի հարաւ, եւ յայսմ կողման սակաւ մի տափարակ է. երեւին անդ մնացուածք հին Բերդին Սուլեմայ, զորմէ ասէ պատմիչն, ի վաղ ժամանակս ի Սուլեմայ տանուտեառնէ շինեալ. երեւին ցարդ տեղիք բնակարանոց, գուբք բռեալք, եւ այլն բայց պարիսպք եւ աշտարակք ոչ, զի ի անկարօտ էր նոցին ` ի բնէ անմատոյց: Բաց մղոնաւ եւ աւելի եւս վերագոյն ընդ հիւսիսի ` ի սարատափ վայրի է կոչեցեալն յայժմուս Կարաւանատուն Սէլիմի, շինուած  մեծ եւ հոյակապ, յարեւելից հարաւոյ կողմանէ ունելով զմուտսն  կամարակապ եւ քանդակազարդ ի վերայ երկուց սեանց, յորոց ի կամարամէջն ի կիսաբոլոր վիմի կայ արձանագիր, խառն, արաբ-պարսիկ, զոր օրինակ եւ ի միում սեանցն. ի վերայ խոյակաց սեանցն քանդակեալ են առիւծ վիշապատուն եւ ցուլ: Արձանագիրն այլազգի ` զորոյ պատճէն  առաքեաց մեզ Քաջբերունին, տուեալ օրինակել  գիտնոյ, ոչ է ամենեւին անսղալ, եւ որ գրեաթէ թարգմանութիւն եւ հայրէնին, որ տեսցի ի ստորեւ եւ է այսպիսի ինչ. եւ թարգմանի « Էպուսաիտ Պէհատիր Խան. Ի ժամանակս տիեզերակալ տէրութեան թագաւորին ամենայն որդւոյ մարդկան ( կամ Ադամայ ), իշխեցողին  Արաբացւոց եւ Պարսից, եւ նուաճողի ազգաց եւ ազանց, զոր հաստատուն պահեսցէ Տէր յիշխանութեան  նորին, եւ յաւերժասցի թագաւորութիւն նորա. Մեծագործ բարերարն Չեսար որդի Ենարիտի ( Լիպարտի ) որդւոյ Իւանէի ( եւ կին նորա ) Տուրշահ ( Խորիշահ )  դուստր Վարդանայ եւ Թիւփի ( Դաւփի ). Տուեալ ( կամ շինեալ ) ի թուին ( հէճիրէի ) 727»:

Զվերջին տողն որ յետ թուականին ` ոչ կարացին վերծանել եւ թարգմանել ` քննողքն ` այլ միայն զի մաղթանաց բան է. որպէս թուի ` արձանագրողին Մահմուտ  անուն: - Մուծանէ դուռնն ի դահլիճ մի հաստատեալ ի վերայ չորից զոյդ որմնայար սեանց, ի ձեղուանէն ընդունելով զլոյս. երկուստեք առ որմովքն են վիմատաշ նստարանք լայնք. ընդ կամարաւ արեւելակողման դահլիճիս ի վերայ սեաւ վիմի արձանագրեալ է կարեւոր ` հանդերձ ազգային թուականաւն որ է ամ Տեառն 1332:

Յանուն ամենակարող հզաւրին Աստուծոյ, ի թվին ՉՁԱ, յաշխարհակալութեան Բուսայիդ Ղանին ես Չեսար որդի իշխանաց իշխանին Սըմբատի եւ մաւրն Անայի, թոռն Իվանէին եւ եղբարց իմ առիւծագեղ իշխանացըն Բիւրթելին եւ Սմբատայ եւ Ելիկումին, յազգէ Աւրբէլեանց, եւ կենակից իմ Խորիշահն դուստր իշխանին Վարդանայ եւ Գուփենի յազգէ Սենեերեմեանց ի հալալ արդեանց մերոց շինեցաք զհոգետունս ի փրկութիւն հոգւոց մեր ծնողաց եւ եղբարց ի Քրիստոս ննջեցելոց. եւ կենաց իմոց եւ որդւոցս Սարգսի եւ Յովհաննիսի քաջի, Քրդին եւ Վարդանայ. Աղաչեմք զպատահողդ յիշել զմեզ ի Քրիստոս. Սկիզբն ( սորա )… րաբունապետին ԵՍաւոյ եւ կատարումն աղաւթիւք նորա. Թվին ՉՁԱ.