Սիսական

65. ԱՐԵՒՄՏԵԱՆ ՄԱՍՆ ԵՂԵԳԵԱՑ ԵՒ ՎԱՅՈՑ ՁՈՐՈՅ. ԽՈՏԱԿԵՐԱՑ ՎԱՆՔ ԿԱՄ ՔԱՐԿՈՓ

Միջնոյ մասին գաւառիս Վայոց ձորոյ, այն է Եղեգեաց. մասն ասացաք ( յէջ 140) գրել զարեւմտեան եզերսն որ ընդ մէջ նորա եւ Շարուրայ դաշտին, յորոց անջրպետ խաղայ Արփայ գետ, ընդունելով եւ գետակս ինչ մանունս, որք յարեւելից յարեւմուտս կոյս ընթանան, ի հիւսիսոյ կալով Նախճուան գաւառի: Զմի յայսցանէ ` յանուն միակ գեղջ  ձորակի  իւրոյ ` ի դէպ վարկանիմ կոչել Ճաւաձոր, որպէս եւ կոչի ի պատմութեան  Սիւնեաց: Ի հիւսիսակողմանն ամբառնայ Սայեադ տաղ, յարեւմտակողմըն Գարա տաղ, լեռնակն Տօլոնան  գրեալ ի քարտի, այլ թուի ուղղելի յանուն գեղջն Տեվեօլան, յորմէ բղխեալ աղբիւր խառնի յարեւմտից եկեալ գետակն, որովք ձեւանայ ձորակն, եւ ի կիցս երկոցուն վտակացն կայ Ճաւաձոր գիւղ, յայժմուս Ճաղազուր կամ Ճղազիւր, բնակեալ ի սակաւաթիւ  տանց այլազգեաց: Յիշի Ճաւաձոր յարձանի ուրումն Սմբատայ որդւոյ Լիպարտի, որ ետ անդ հողս ի կալուաց իւրաշէն եկեղեցւոյն Նորավանից: Են ի սմին աւերակք Ս. Սարգիս եկեղեցւոյ ` յոր գան յուխտ ի Վարդավառի տօնին, եւ խաշվէմք անյիշատակք:

Ի գլուխ ձորակին կայ ամպի գիւղատեղին Քեալադախ կամ Քալատակ, առ ստորոտով լերանց անջրպետաց  ձորահովտին  Գնչիկայ, իբրեւ կիսով փարսախաւ ի Հս. Խաչիկ գեղջ, եւ առ նմին նոյնպէս ամայացեալ ` մի յանուանի վանօրէից Վայոց ձորոյ, Խոտակերացն կամ  Քարկոփ յառաջագոյն կոչեցեալ, զորմէ այսպէս գրէ պատմիչն Սիւնեաց. « Յառաջ քան զայս ի բազում ժամանակաց բնակեալ էին խոտաճարակ եւ խարազնազգեստ մարդիկ յստորոտն Վայոց ձորոյ ` ի սահմանին Հրասեկայ բերդոյ մերձ յԱրաստամուղ գեօղ, որ իբըր դիտանոց բարձր հայէր ի վերայ դաշտին Շարըրոյ. եւ էին յոյժ բազմութիւնք հեռացեալք ի հանդերձից եւ ի մարմնաւոր կերակրոց, եւ ցրուեալք ընդ քարաժայռս եւ ընդ խորաձորս վայրիցն ` մշտնջենաւոր աղօթից պարապէին. եւ ի կիւրակէիցն առ միմեանս  ժողովէին եւ երկնաւոր զենմանն ( հաղորդէին ). եւ այն լինէր նոցա վայելումն ի հաց եւ ի գինի. զայլ աւուրսն բնակէին ոմանք ի ծերպս, ոմանք ն նեղսագոյն խզի, ոմանք ` բացօթեայք, լուռք  եւ անմռունչք, եւ սակաւ ոգեպահովն ի հնգոյ կամ ի բանջարոյ շատանային. ոմանք շինէին մատուռն ի նեղ ձորակի մի առ քաղցրահամ  աղբերն եւ անդ բնակէին, որ այժմ  Ուռոյ քար անուանի, յորում կան գերեզմանք նոցին, եւ մեածմեծ բժշկութիւնք լինի. ոմանք ի միւս արձակ ձորին շինեցին խորան, եւ անդ բնակէին, զոր Հին վանքն կոչեն. եւ այլքն աստ եւ անդցան եւ ցիր, եւ բուն տունն իւրեանց եւ եկեղեցին էր մերձ յԱրաստամուխ գեօղ, ի պատշաճաւոր տեղի ` յորում բնակեցուցեալ էին զահարկու եւ զաստուածահրաշ  սուրբ Նշանն որ Խոտակերաց խաչ կոչեն: Եւ յաւերմանէ աշխարհիս ցրուեցան կրօնաւորքն այն. եւ տեղին աւերակ եւ անբընակ մնաց մինչեւ յաւուրս Տեառն Աշոտոյ ` Սիւնեաց  իշխանի: Ապա զգացուցանէ նմա գիրն մեծ եպիսկոպոսըն  Սիւնեաց Տէր Յովհաննէս. եւ նա հրամայէ վերըստին շինել զեկեղեցին  եւ զվանքն եւ ժողովել զկրօնաւորսըն, եւ տայ զգեօղըն Արաստամուխ ի ժառանգութիւն եկեղեցւոյն, որ եղեւն իսկ: Եւ ապա վախճանի  բարեպաշտ եւ արքայաշուք իշխանն այն Աշոտ. եւ ի սաստիկ շարժմանէ տապալին եկեղեցիքն եւ ամենայն  շինուածք  վանիցն. զոր եւ վերստին ծանուցանէ եպիսկոպոսն երանելի տիկնոջն  Շուշանայ. եւ նա առաւել աստուածասէր գոլով  եւ բարեպաշտօն ` հայցէ յեպիսկոպոսէն  փութապէս ձեռն ի գործ ածել եւ շինել զեկեղեցին եւ զետղին պայծառ քան զառաջինն, զի մի կորիցէ, ասէ, յիշատակ տեառն իմոյ Աշոտոյ. զոր եւ անյապաղ փութով կատարեաց եպիսկոպոսն  Տէր Յովհաննէս: Եւ կոչեն նաւակատիս զմեծ ըկաթողիկոսն Հայոց  զՏէր Յովհաննէս. եւ պայծառապէս  զարդարեցին զվանքն առաւել քան զառաւել, եւ գրեն արձան յիշատակի ի վերայ  եկեղեցւոյն Աշոտոյ եւ Շուշանայ, որում էր օրինակ այս.

Նախ եւ առաջին իսկ լեալ էր վաքնք Խոտակերաց. եւ վասն զի աւերեալ էր կրօնաւորանոց ուխտս եւ քաւարանս որ ի սմա ի վաղնջուց հետէ, իսկ ապա տէրն իմ երանելին Աշոտ  աշխատութեամբ շինեալ էր զսուրբ եկեղեցիքն ` միանգամայն իսկ նորոգապէս զարդարեալ զամենայն շինուածսն կրօնաւորական  դասիւք: Իսկ եւ իմկ եղեւ տեառն իմոյ Աշոտի ելանել ի մարմնոյ աստի փոխելով առ հարսն իւր. սահմանեցին որդեակքն մեր ըզգեաւղս Արտասամուխ ի սուրբ ուխտս սահմանաւքն իւրեանց ( զոր ) հարքն  կերեալ էին, վասն երանելի իշխանին Աշոտին եւ ինձ Շուշանայ ` Սիւնեաց տիկնոջ, հոգեաց արձան եւ յիշատակ մեզ եւ յարեւշատութիւն որդեկաց մերոց: Եւ եղեւ զի հիմնաշարժ լինելով աւերեցան  եկեղեցիքս.  եւ իմ տեառըն իմոյ Աշոտի կենաց հաողրդ կամելով լինել, ( առ ի ) նորոգել զյիշատակ նորա փոխելոյն առ Քրիստոս, նոր շինեցի զսուրբ եկեղեցիս կրաւնաւորացն շինուածովք ` յանուն Սրբուհւոյ եւ միշտ Կուսին Մարիամու Աստուածածնին. Եւ վասն փրկութեան երանելի Տեառն իմոյ Աշոտի ` Սիւնեաց իշխանի, եւ իմոյ մեղուցեալ օդւոյ եւ որդւոց մերոյ Սմբատայ եւ այլոցն երկարաձիգ կենաց եւ յաջողման, իբրեւ զնոյն գիւղն Արտասամուխ ամենայն սահմանօքն նորա զոր կերեալ էին մինչեւ ցայսօր ժամանակի, ի ձեռս վանացս առաջնորդիս հաստատեցի անխախուտ պայմանաւ ի Սուրբ Աստուածածնիս, ի վանս Խոտակերաց մինչեւ յաւիտեանս ժամանակաց, կամակցութեամբ որդեկաց իմոց. Եւ զայս պայման հաստատեցի եւ սուրբ կրօնաւորանոցի աստ, ի հինգ եկեղեցիսդ այդ զոր ես շինեցի. մին եկեղեցիդ որ է Աստուածածինդ ` Տեառն իմոյ Աշոտի եւ յիմ անուն լիցի, եւ տարին երեք քառասունք կատարեն մեղուցեալ հոգւոց մերոց, թերեւս գտցուք ողորմութիւն յահեղ ատենին Քրիստոսի. այլ եւս չորս եկեղեցիքդ լիցին որդեկաց մերոց յարեւշատութիւն եւ հոգեացն փրկութիւն եւ ի պէտս վանացս: Արդ մի ոք իշխեսցէ այսմ անսուտ վճռիս եւ պայմանիս ընդդիմակաց լինել եւ խափանող. ապա թէ ոչ ` այնպիսին Յուդայի մատնչին մասնակից լիցի, եւ մեղաց մերոց համարս տացէ յաւուր ահեղ ատենին Քրիստոսի. Եւ մեք Տէր Յովհաննէս ` Հայոց կաթողիկոս, մերովք եպիսկոպոսօք, եւ Տէր Յովհաննէս ` Սիւնեաց եպիսկոպոս, վկայ եմք այսմ գրոյ եւ վճռի. Գրեցաւ յիշատակ կտակիս այս յ ' ՅԾԹ թուականիս Հայոց ի կամս ամենակալին Աստուծոյ, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս. ամէն.

Զբովանդակ իսկ զերկար բանս պատմչին կրկնեցաք, քանզի եւ չիք ա ' յլ քան զայն յիշատակ վանացս, բայց միայն թերատն այն արձանագիր գրեալ յորմն եկեղեցւոյ գեղջն Քեալատաղի, եթէ իցէ այն Խոտակերացն.

… Իշխանաց իշխանի կողմնակալի այսմ նահանգի նորոգեցի վերստին, յիշել յաղաւթս ձեր զիս զՍմբատ եւ զեղբայրն իմ զՏարսայիճ եւ զմայրն իմ զԱսփայն եւ զամուսինն իմ Ռուզուքան.

Անուն Սմբատայ ` Սմբատ արքայ փակագրովք նշմարի ի բարձու ուրեք եկեղեցւոյն: Առ Ստեփանոսիւ եպիսկոպոսաւ թուի ամայացեալ վանացս կամ նուազեալ ի միաբանից. զի գրէ սա. « Ետու զՔարկոփ իւր ամենայն սահմանօք ի վայելումն եւ ի ժառանգութիւն առաջնորդաց տանս եւ այլ եղբայրութեանս » Նորավանից: Եւ զայս առնէր Ստեփանոս տիրաբար. քանզի ասէ. « Արատէս եւ Քարկոփն ` իմ հալալ հայրենաբաժին էր, որ ոչ աւագի եւ իշխեցողի ոչ այլ ումեք ոչ ինչ հաշիւ կայր ի ներքս »: - Եկեղեցին, ըստ Ջալալեանի, հոյակապ էր եւ վայելուչ քանդակօք, ամբարձեալ ի վերայ չորից որմնածեալ սեանց, չորիւք պատուհանօք, յորոց կամարս են քանդակք աղաւնեաց եւ առիւծուց. բաց յաւագ խորանէն ունէր եւ երկուս երկուս աստի եւ անտի. դարձեալ եւ զանգակատուն եւ գաւիթ ի հիւսիսոյ կողմանէ քառակուսի (15 քայլ ). այլ զարդիս առաւել եւս խաթարեալ է: - Արձանագիր Շուշանայ վերաշինողի վանիցն Խոտակերաց ասէ հինգ եկեղեցիս շինեալ, յորոց զմին ` զՍ. Աստուածածին ` սեփականէ ի պատարագիս վասն իւր, եւ զչորեսին վասն որդւոցն չորեցուն. ի դէպ է ըստ բառին ուրոյն ուրոյն եկեղեցիս համարել եւ ոչ լոկ խորանս ի միում եկեղեցւոջ ` որպէս որ ի գեղջս այս ասի: Գիւտ հետոց եկեղեցեացն ` դիւրեսցէ եւ զհետազօտութիւն յիշելոցն յարձանին Հին վանիցն եւ նեղ եւ արձակ ձորակացն եւ Ուռոյ քարի. սա թուի քարանձաւ Կզաւոր աղբերն, որ յիշեւցի ի ստորեւ: - Առ երի եկեղեցւոյն երեւին եւ հետք բնակարանաց միանձանցն, իբրեւ 35 սենեկաց. առ որովք գտաւ ընդ գետնաւ տապանագիրս.

Այս է տապան Մկրտիչ սրբազան կուսակրաւն քահանային. յիշեցէք ի Քրիստոս. Թվ. ՉՀԲ.

Ոճ գրութեանն նորագոյն է քան զթիւն: Սակաւ ինչ հեռագոյն առ ագուգայիւք հին ջրմղի որ բերէր ջուր ի Շռշռան անուանեալ աղբերէ ` կայ խաչվէմ բարձր ի վերայ պատուանդանի, Պորտաւոր կամ Սասմի ( Ցասման ) Խաչ անուանեալ: - Ի հարաւակողմանն են մնացորդք  ջրաղացի, եւ մեծամեծ հատորք վիմաց աւազանի, որոց մին պահ է զարձանս այս յիշատակի պատմիչ եպիսկոպոսին Սիւնեաց, գրեալ յամի 1298.

Զամենաբարին եւ զլուսաւորիչն եկեղեցւոյ զՏէր Ստեփաննոս ի բարի յիշեցէք. Թ. ՉԽԷ.

Սակաւք բացագոյն է ի հարաւակողմն ամայի գիւղն Ղարղայ բազար, յորում գիր խաչարձանիս:

Ի Թվիս ՉԼ. Ես Սարգիս կրաւնաւոր կանգնեցի զԽաչս ի բարեխաւսութիւն ինձ եւ Դաւթին.

Անդր քան զայն է անուանեալն  Ուլակերի աղբիւր: