79.
ԱՆԳԵՂԱԿՈԹ.
ՇԱՔԷ.
ԲՌՆԱԿՈԹ.
ԳԱՐԱԳԻԼԻՍԷ
Հանդէպ
Շաղատայ
յայնկոյս
գետակին
(
յարեւելակողմն
)
սակաւուք
հեռի
նշանակի
(
ի
Ռուսաց
աշխարհացուցի
)
Պալեաք
?
անուն
գեօղ
մի,
որ
է
անշուշտ
Բլեկացն
երկրորդ
Ցուցակին
Սիւնեաց.
ոչ
յիշի
ի
պատմութեան,
եւ
ոչ
գիտեմ
զայժմու
հանգամանսն,
այլ
երեւի
շէն
եւ
ոչ
ամայի:
-
Ի
հանդիպոյ
սորա
ի
հիւսիսոյ
կուսէ
եւ
յահեկէ
մեծի
գետոյն
(
Պազարչայ
)
իբրեւ
կիսով
մղոնաւ
հեռի
եւ
մղոնաւ
չափ
ի
Շաղատայ
կայ
միւս
եւս
մեծ
գեօղ:
Անկեղակոթ,
որ
յԱյլախ
վիճակի
գրի
ի
հին
Ցուցակին.
յայտ
է
շէն
եւ
ընդարձակ
լինել
եւ
ունել
եկեղեցի,
այլովն
ամենայնիւ
անյայտ
ինձ,
զի
բազմագումար
էին
տուրք
նորա
ըստ
երկրորդ
Ցուցակին
(10,
500
ապասի
)
քան
զամենայն
գեօղից
Սիսիանու,
բաց
ի
Բռնակոթէ:
Ըստ
յիշատակարանի
աւետարանի
միոյ
գրելոյ
ի
կէս
ԺԵ
դարու,
եկեղեցին
կոչի
Ս.
Սարգիս,
ուր
Ստեփանոս
եպիսկոպոս
դնէ
զգիրսն,
առ
Շմաւոնի
րաբունապետին,
եւ
շէնն
կոչի
գիւղաքաղաք
Անգեղակութ:
Յայլում
յիշատակարանի
Աղօթագրոց
Նարեկացւոյն,
գրիչն
Մաթոս
երէց,
յամի
1431,
նոյնպէս
գիւղաքաղաք
եւ
Անկեղակոյտ
կոչէ
զտեղին,
իսկ
զեկեղեցին
Ս.
Լուսաւորիչ,
այլ
եւ
Ս.
Թագաւոր
(
Սիմովն
):
Յետ
սակաւ
ժամանակի,
յամի
1459,
Գրիգոր
ոմն
«
Անգեղակոյդեցի
ծիւր
եւ
ծերացեալ
»,
որպէս
գրէ
ինքն
որդի
Թեոդորոսի
եւ
Սիմիկին,
եւ
եղբայր
Շաշիկի
եւ
Կուլիկի
(
քեռ
),
գաղթեալ
գոլով
ի
Ճաւախէդ,
ընդօրինակէր
աւետարան
մի
ի
Կիկէթ,
ողբալով
զհարուածս
երկրին
ի
Ջհանշահէ,
մանաւանդ
զմայր
իւր,
զորոյ
«
իբրեւ
զԱկովիկ
`
հատեցին
ասէ,
զերկու
ձեռն,
յարիւն
թաւալեցուցին
»:
Յելս
կոյս
ԺԷ
դարու
տանուտէր
Անկեղակոթի
էր
Մէլիք
Շաֆռազ,
առ
որ
ժողովեցան
9
կամ
10
տանուտեարք
մոտաւոր
աւանաց,
թելադրութեամբ
բազմահնար
ազգասիրի
կամ
բաղդախնդրի
Իսրայէլի
Որի
անուանելոյ,
ի
զարմէ
Պռոշեանց,
յամի
1699,
ի
խորհուրդ
հնարից
ազատութեան
յայլազգեաց
բռնութենէ,
եւ
վերականգնելոյ
զտէրութիւն
Հայոց,
որպէս
եւ
յառաջ
քան
զքսան
խորհեցեալ
էր,
եւ
յայի
սակս
դեգերեալ
Որեայ
ի
դրունս
կայսեր
Գերմանիոյ
եւ
կայսրընտիր
Պալտինեան
ի
Տիւսսէլտորֆ,
յանկուցեալ
զսա
ի
կամս
իւրեանց,
եւ
գրեալ
երկարօրէն
զիրացս
(
ի
29
ապրիլի
)
առ
քահանայապետն
Իննովկենտ
ԺԲ,
առաքեցին
ի
ձեռըն
նորին
Իսրա
յելի.
որոյ
յածեալ
այլ
եւս
ամս
յԵւրոպա,
շահելով
եւ
զհաճութիւն
մեծին
Պետրոսի,
դեսպան
ի
նմանէ
առաքեցաւ
առ
շահն
Պարսից,
այլ
քաղաքական
աղմուկք
Եւրոպիոյ
խափանեցին
զգործն
յուսադրեալ,
ի
Իսրայէլ
+
յԱժտէրխան
բարի
համբաւով:
-
Յանցելում
դարու
(
ԺԸ
)
Յովասափ
եպիսկոպոս
շինէ
աստ
կամ
նորոգէ
եկեղեցի:
Այժմեան
եկեղեցին
կոչի
Ս.
Ստեփաննոս,
ըստ
Արարատ
Օրագրի.
Ի
Հր.
Շաղատայ
առ
նովին
գետակաւ
կայ
մղոնաւ
եւ
աւելի
հեռի
`
Մեզրե
գեօղ
Ս.
Աստուածածին
եկեղեցեաւ:
-
Չորիւք
մղոնօք
կամ
աւելի
յելից
Անկեղակոթի,
յայնըմ
կողմանէ
(
յահեկէն
)
խառնի
ի
Պազար
գետակն
Եաղլի-սիւնեի
նռանակեալ,
սակաւուք
ի
վերոյ
քան
ըզխառնուրդսն
է
մի
ի
գլխաւոր
գեօղից
Այլախայ
`
Շաքէ,
թերեւս
եւ
բնաւիցն,
զի
յետ
Շաղատայ
նախակարքէ,
թերեւս
եւ
բնաւիցն,
զի
յետ
Շաղատայ
նախակարգեցան
երիցունք
սորա
յաթոռակալութեան,
որպէս
ի
վեր
անդր
ցուցաւ.
զատ
ի
գեղջէն
կարգի
ի
Ցուցակի
հարկատուաց
եւ
Շաքէոյ
վանք.
այլ
ոչ
յիշի
ի
պատմըչէն,
ոչ
ի
թիւս
վանորէից
Սիւնեաց
եւ
ոչ
յայլ
դէպս.
անծանօթ
են
ինձ
արդ
եւ
այժմու
վիճակ
գեղջն
մնացուած
վանացն
`
եթէ
գուցէ:
Թաթարք
բնակեն
այժմ
ի
գեղջն,
առ
որս
ագաւ
Ռատտէ
ի
գիշերի
25
յունիսի,
1890:
-
Երկու
մղոնաւ
բացագոյն
յելից
Շաքէոյ
կայ
Գզըլճա
բերդատեղի,
եւ
բացագոյն
եւս
ի
սմա
ընդ
արեւելս
`
ի
ստորոտս
լերանց
սահմանորդաց
Աղահէճոյ
`
հանգրուանն
Քիւմիւր
անուն,
թերեւս
Գոմեր
Ծղկոյ,
որ
մի
ի
վերջին
գեօղից
նորին
է
ըստ
հին
Ցուցակին:
Ի
սորա
եւս
յելից
Հր.
կայ
ա
'
յլ
հանգրուան
Գիւմրա
?
գրեալ,
մերձագոյն
ի
լերինս:
Երկու
մղոնաւ
ի
Հր.
բերանոյ
գետակին
Շաքէոյ
(
Եաղլը-սիւնէի
)
յաջմէ
կողմանէ
անկանի
ի
գետն
վտակ
մի
փոքր,
առ
որով
կայ
Բռնակոթ,
գիւղ
հին
եւ
մեծ
հանդերձ
Ս.
Գրիգոր
եկեղեցեաւ,
ոչ
գիտեմ
հին
եթէ
շինեալ
ի
Յովասափայ
եպիսկոպոսէ
յ
'
ԺԸ
դարու:
Յերկրորդ
Ցուցակի
հարկաց
Տաթեւոյ
`
բազմատուր
քան
զամենայն
գեօղս
Սիսիանու
նշանակեալ
է
սա:
Ի
սկիզբն
դարուս
էին
աստ
մէլիքն
զոր
յիշեցաք
վերագոյնդ
`
շինողք
կարաւանատանց
Արագլի
լերին
եւ
կամրջոյն,
որ
իցէ
թերեւս
մերձաւորն
ի
բերան
գետառուիս,
առ
որով
կայ
Բռնակոթ,
ի
վերայ
Պազարչայ
գետոյ,
յերի
Գարագիլիսէ
գեղջ:
Ճանապարհորդ
ոմն
ազգային
յամի
1884
տունս
200
հաշուէր
ի
Բռնակոթ,
յորոց
60
ազատք
ի
հարկէ.
ի
նորումս
կառուցաւ
վարժատուն
ի
գեղջս,
առատաձեռն
սատարութեամբ
Կարապետի
Մելիք
Թանկեան,
որոյ
նախնեաց
եւս
բազում
պիտանի
ձեռակերտք
են
ի
կողմանքս,
կամուրջք
եւ
կարաւանատունք:
-
Վերոյիշեալ
քարոզիչն
ամերիկացի
էանց
առ
գիւղիւս
`
յերթալն
ի
Սիսիանէ
ի
Շաղատ
(6
նոյեմբ.
1830):
Գեօղ
մեծ
է
Գարագիլիսէ
(
Սեաւ
եկեղեցի
),
այսպէս
կոչեցեալ
վասն
գունոյ
քարանց
հին
եկեղեցւոյն,
յորմէ
եւ
հնութիւն
գեղջն
գուշակի,
որոյ
անուն
թէ
եւ
նոր
թուիցի
թուրքարէն
կոչմամբ,
այլ
գտանին
անդստին
յ
'
ԺԳ
դարէ
այսպիսի
կոչմունք
յայլ
եւ
այլ
կողմանս
աշխարհիս
մերոյ,
ի
ժամանակէ
անտի
աշխարհակալութեան
Թուրքաց
եւ
Թաթարաց.
եւ
այս
իսկ
գեօղ
Գարագիլիսէ
`
յիշատակի
ի
Սահմանագրի
ուրեք
Կիրակոսիկ
եւ
Բնունիք
գիւղից,
յամի
1291
որպէս
տեսցի
փոքր
մի
ի
ստորեւ:
Բնակիչքն
են
70
տուն
Հայք,
40
տուն
Թուրք:
Եկեղեցին
յանուն
Ս.
Յովհաննու,
հին
է,
եւ
յարտաքին
որմն
արձանագրեալ
կայ
(
եթէ
այլուստ
բերեալ
)
վէմ
1017
թուականաւ
Քրիստոսի:
Գայ
եւ
քանդակ
արեգակնային
ժամացուցի
յիշատակաւս.
ԹՎ.
ՆԿԶ.
Սմբատ
որդի
Աշոտոյ
Սիւնեաց
իշխանաց
իշխան.
Յաղաւթս
յիշեցէք.
+
Զգրող
ժամացոյցիս
յիշեցէք.
Ես
Գրիգոր
գրեցի:
Է
առ
երի
եւ
դպրոց
փոքր,
որոյ
տախտակափակ
երդիք
`
նորանշան
կամ
անսովոր
յայս
կողմանս
երեւեցան
Ռատտէի,
յանցանելն
ընդ
այն
(28
յուն.
1890),
յիշէ
նա
եւ
առ
գետեզերբն
ոչ
սակաւ
ջրաղացս
ընդ
միով
յարկաւ
ի
միջի
ուռենեաց
եւ
կաղամախեաց
եւ
ոչ
այլ
ազգ
ծառոյ:
Բացագոյն
ընդ
կողմն
Կորէսի
կան
աւերակք
հին
իջեվանի
առ
Եետի
պուլագ
(
Եօթն
վտակք
)
անուանեալ,
տեղւոջ,
զի
աղբերք
եօթն
բղխեն
առ
տեղեաւն,
եւ
ոչ
շատ
հեռի
լճակք
եւս
են,
մերձ
յԻւչթեփլեր
լերինս: