Սիսական

85. ՏԱԹԵՒ

ՏԱԹԵՒ եւ ոչ այնքան  գիւղն որքան վանքն ` որ զնորայն կրէ կոչումն: Սա եթէ արժան իցէ հետեւեալ  հասարակեալ աւանդութեան, կոչեցեալ է յանուանէ Եւստաթէի կամ Ստաթէի ուրումն առաքեալ կոչեցելոյ, եւ աշակերտի Ս. Թադէի, իբրու եկելոյ եւ քարոզողի ի Սիւնիս, եւ անդէն կատարելոյ, եւ աղաւաղելով անուանն ի բերանս ռամկաց փոխեալ ի Տաթեւ: Բայց ոչ միայն երկբայելի յոյժ է ` այլ եւ անհաւան ինձ. որում գլխաւոր նշանակ այն իսկ, զի պատմիչն Սիւնեաց Ստեփանոս ` որ այնքան խնաով մանրապատում առնէ զշինութիւնս երկրին եւ զայլն ամենայն, որպէս սիրելւոյ սեփական աթոռոյ իւրոյ, եւ յիշէ զհին եւ զնոր սրբութիւնս հաւաքեալս անդ, բազում անգամ արդեօք յիշէր եւ զայս, եթէ լուեալ կամ ստոյգ համարէր, այլ եւ ոչ մի անգամ յիշէ. կարծեմ նախ աշխարհագիրն Վարդան ի ԺԴ դարու այդպէս գրեալ է ըստ զրուցաց. այլ թուի թէ եւ ոչ Եւստաթէոս ոք աշակերտ Թադէի եղեալ է. զի ոչ միայն անծանօթ է այլոց եկեղեցեաց, այլ եւ ի մեր իսկ Յայսմաւորս ոչ գտանի որ տօնի նորա, այլ միայն ի յիշատակի այլոց ոմանց Սրբոյ ի հարեւանցի. այն զի, եթէ ստոյգ էր աւանդութիւնն ` հարկ էր յառաջ քան զայլոց Սրբոց նշխարս ` զնորայն պահել եւ գտանել ի Տաթեւ. եւ ահա ոչ գտանէ եւ ոչ գիտէ ինչ Օրբելեանն: Լաւ եւս էր արդեօք կարծել ըստ ումեմն, յանուն Ս. Թադէի առաքելոյ զվանսն եւ ոչ Ստաթէի կամ Եւստաթէի: Ինձ ամենեւին հայկական եւ հին թուի անունդ Տաթեւ, եւ հաւանօրէն երիցագոյն քան զժամանակս քրիստոնէութեան. երաշխաւոր հնութեանն եւ հայութեան է եւ այն ` զի ի Ներսիսեան Գահնամակի ընդ բարձրականսն դասին եւ Տաթեւեանք. որ միանգամայն յայտ առնէ եւ զայս, զի ոչ լոկ հին, այլ եւ նշանաւոր էր տեղի, եւ բնակայք աւագաշուք տոհմի միոյ, գոնեա իշխողի գետաձորակիս այսորիկ. բայց զի ոչ յիշի յառաջին ժամանակս պատմութեան մերոյ ` չեն ինչ զարմանք, զի ահա եւ այլ բազում եւ հռչակագոյն եւս տեղիք Սիւնեաց ` թաքուն մնացին: Քրիստոնէական յիշատակօք եւեթ ծանուցաւ տեղիս այս, եւ այն ի շնորհս եպիսկոպոսական աթոռոյն հաստատելոյ ի վանատեղւոջն, յ ' Թ դարու, թէ եւ յառաջնոց դարուց անտի լուսաւորութեան ազգիս ` սրբարան կամ վանատուն հաստատեալ էր անդ, ըստ պահութեան երախտաւոր հեղինակի ծանօթարարի աշխարհիս Սիւնեաց: Եւ զի անուամբ Տաթեւոյ երկոքին եւս տեղիք ` եւ գեօղն եւ վանքն լսին, եւ անունն սեփականագոյն է գեղջն, իսկ համբաւն ` վանացն, արժան է ճանաչել ուրոյն զգիրս նոցին:

Գիւղն Տաթեւ յահեկէ գետակին կայ եւ սակաւուք հեռի, ի ստորոտս հրաբղխեայ լեռնակի, իբր մղոնաւ եւ կիսով ի հարաւոյ ձորոյն Որոտան, վանքն յաջմէ ջրոյն իբըր կիսով մղոնաւ հեռի ի գեղջէն, ի Հս. ելից նորին եւ կշիռ ի հիւսիսոյ եւ հուպ Տանձատափ գեղջ: Յիշատակողք  կամ տեղագրողք   ինչ վայրացս ` շլացեալք  շքով վանացն, մոռանան զգիւղն, զբնականն եւ զքաղաքական նիսս տոհմին Տաթեւեանց, որոյ գիրք եւ հայեացք եւ յախուռն հոսանք գետոյն ` հարկ եւ թէ ոչ սակաւ շքեղք եւ ահեղք իցեն, եւ ոչ վայրապար ընտրեալ տեղի բնակութեան  տոհմագետին, ի բարերոյս,  յառողջարար եւ ջրառատ եւ ի չափաւոր դիտակ հայրի, ոչ կարի հեռի ի Գազբոյլ  լեռնէ ` յիշելոյ ի հին սահմանին, թերեւս առաւել քան զվանսըն մերձ եւ շուրջ ունելով ձորս եւ խոխոմս  խորագոյնս,  անսպառելի վիժանօքն եւ բժժանօք, որք երբեմն եւ հեղեղս յարուցանեն  աւերացուս եւ մահաբերս իսկ. որպէս եւ սակաւ ամօք յառաջ (1887 ի 14 սեպտ ) ի յորդութենէ անձրեւաց վարարեալ գետակին, ոչ միայն փլոյց եւ ջրատար արար աղօրիս չորս, եւ անասուն ոչ սակաւ, այլ եւ խեղդամահ տարաւ երիտասարդս  երիս: Կարի իսկ ընդարձակ է շէնն, եւ մի ի սակաւուց գիւղորէից աշխարհին. որք համակք հայաբնակք իցեն, 200 չափաւոր բարեձեւ,  տամբք, որոց երեսք հային ընդ հարաւ, եւ հին եկեղեցեաւ Ս. Մինասայ: Միակ ծանօթ ինձ եւրոպէացի որ էանց ընդ գիւղս, է քարոզիչն ամերիկացի  Սմիահ, զոր տեսաք ի Լորաձոր, տեսցուք եւ ի վանսն ` ուր եկաց ընդ երկար, իսկ ընդ  գիւղն էանց հապճեպով, եւ  խոստովանի ` զի ոչ ժամանեաց քննել, վասն ցրտոյ եւ ձիւնելոյ յայնմ աւուր (4 նոյեմբ. 1830), եւ ի ժամս չարս ` եհաս ի Լոր, հատեալ անցեալ ընդ ձիւնապատ լերինս, ուղեկից ունելով ի վանացն մինչեւ ի գիւղն Տաթեւ ` զառաջնորդն, որ գայր ի պաշտօն հանգստեան նախորդին իւրոյ Մարտիրոսի (+16=28 հոկտ. ):

Նախնի աւագամեծարութեան Տաթեւոյ յայտարար է եւ գոլն սեփական ժառանգութիւն նահապետաց Սիւնեաց, որպէս գրէր ի վճռին ինքն Փիլիպպէ տէր Սիւնեաց եւ գեղջն, յամի 844, յընծայելն զայն, ( յետ հնգից ամաց վաճառելոյ զսահմանսն ` Դաւթի եպիսկոպոսի, որպէս տեսաւ ի վերդ ), եկեղեցւոյ եպիսկոպոսարանին. այլ յայտ է թէ կային տակաւին ի գեղջն առանձինն տանուտեարք եւ ազնուազգիք, ընդ որս յետոյ եւ Օրբելեանքն, որոց ցարդ գտանին սերունդք, եւ գլխաւոր ի նոսա Մէլիք Մանուչար, արժանապատիւ այր: Ի ժամանակի գալստեան Դաւթի բէկի յազատութիւն երկրիս Սիւնեաց, յամի 1722` Դաւիթ ոմն էր մէլիք Տաթեւու, այլ ուրացեալ եւ Բաղրի կոչեցեալ, հաւատարիմ կուսակալին Պարսից. վասն որոյ եւ զինեալ զարս Տաթեւու եւ ամրացուցեալ զգիւղն ` պատրաստէր ընդդէմ Դաւթի. այլ սորա աճապարեալ « գայր հասանէր ի վերայ նորա, զամուրսն պաշարէր, եւ յետ երկուց աւուրց զբռամբ ածէր եւ զնա եւ զամենայն ինչս նորա կալեալ ի « Շենհայր ածէր, եւ հրամայէր նմա զաւուրս երկոտասան ի մէջ եկեղեցւոյն յանդիման ամենեցուն ասել բարձր ձայնիւ զառածս զայս ռամկաց, թէ,

Լոյսն Լուսաւորչի հաւատոյն,

Վա ՜ յ ուրացող մարդոյն.

ապա հատանէ զգլուխ նորա. եւ ինքն երթայ բնակի ի Տաթեւ »: Յետ երկոտասան կամ երեքտասան ամաց Աբրահամ Գ կաթողիկոս ի շրջելն յուխտ վանորայիցն ` եկն եւ ի գիւղս յայս, եւ աստի հաւաքեաց  ինչ ինչ եւ առաքեաց առ կարօտեալ կուսանս Շնհերոյ անապատին: - Սահմանք գեղջն ` քաջ մշակեալ բերեն ազգ ազգ պիտանի տրտմեա, բանջարեղինաց եւ պտղոց. են եւ բացագոյն ագարակք եւ գոմք հոտից, եւ արօտք պարարտք ի սնարս Գազբոյլ լերին: Գտանին անդ եւ երէվայրիք, այծեմունք եւ եղջերուք, եւ հաւք որսականք, յորոց որս կրթին եւ մանկունք, մանկունք, մանաւանդ ի ձմերունի, որով եւ արուորագոյնք եւ կայտառք եղանին եւ երեւին: Դարմանեն եւ մեղուս ի փոքու ձորակի, յարեւելից վանացն, Ընկըզուտ կոչեցելոյ վասն յոլովութեան ընկուզենեաց, եւ առաքեն զմեղրն պատուական ի վաճառ ի Շուշի եւ ի Նախճաւան: Տաթեւացիք գրեաթէ առ հասարակ  հողագործք են եւ անասնադարմանք, բայց միայն զկարեւոր զգենլիս իւրեանց ինքեանք ճարտարեն, հանդերձս ասուեայս եւ խոյրս օդենիս: