88.
ԳՐԻԳՈՐ
Վ.
ՏԱԹԵՒԱՑԻ
Յաջորդ
եւ
ազգակից
պատմիչ
եպիսկոպոսին
`
Յովհաննէս
Օրբելեան
`
որ
իշխանական
պերճութեամբ
վարէր
յոյժ
քան
զեղբօրորդի
հաւուն
իւրոյ,
ոչ
յիշի
թողեալ
յիշատակս
ի
Տաթեւ.
իսկ
իւր
յաջորդն
եւ
տոհմակից
Սարգիս
եպիսկոպոս
`
գովութեամբ
յիշի
եւ
վաղագոյն
քան
զեպիսկոպոսութիւնն
(1337),
«
գոլով
սպասաւոր
սուրբ
ուխտիս
եւ
աստուածարեալ
մենաստանիցս
».
յորում
ժամանակի
վարժէր
անդ
եւ
եղբօրորդին
իւր
նորընծայ
քահանայն
Յովհաննես.
այն
է
հռչակեալ
Որոտնեցին,
որ
`
որպէս
տեսաք,
բազում
ամօք
յետոյ
շինեաց
զԶանգակատունն:
Ի
յետին
ամս
կենաց
սորին,
յելս
ԺԴ
դարու
եւ
ի
սկիզբն
ԺԵ
պայծառացաւ
բազում
անգամ
յիշատակեալ
աշակերտ
նորին
Գրիգոր,
որ
վասն
յերկար
բնակութեանն,
ուսման,
գրութեանց
եւ
վարդապետութեան,
մահուանն
եւ
թաղման
ի
վանքս
`
կոչեցաւ
յատկապէս
տաթեւացի,
եւ
ի
յաջորդացն
հռչակեցաւ
ոչ
միայն
գերագոյն
քան
զամենայն
յետոյ
եկեալ
վարդապետսն ,
այլ
եւ
քան
զյոլովս
յառաջնոց.
թող
զանպայման
դրուատս
գովաբանից
կամ
սքանչողաց,
որք
գերագոյն
ոմն
իմաստուն
եւ
քաջաբան
երեւեցուցանեն
զնա.
այլ
ի
կշռադատութեան
բանից
եւ
յարուեստի
`
ստորեւ
գտանի
քան
զվարժապետ
իւր,
եւ
մարթի
կոչիլ
առաջին
ի
հետեւակ
գրիչս
յետին
դարուց.
առաջին
թերեւս
եւ
ի
շարադրութեան,
եւ
ոչ
յետին
յընտրութեան
նիւթոյ
գրելեաց.
այլ
թերեւս
վասն
բազմագրութեանն
`
յաճախ
անընտրող,
բռնազբօս
ի
մեկնութիւնս
բազում
ուրեք
եւ
դիւրահաւան.
թող
եւ
զհնացեալ
թերուղիղ
տեսութիւնս
աստուածաբանականս,
որովք
աղարտին
յաչս
անգիտնոց
անուանք
եւ
յարդ
գերագունից
եւ
ճշմարտաճառ
Հարց
եկեղեցւոյ.
ինքն
ստգտանի
ի
գիտնոց:
Այլ
թերեւս
առ
այսոսիկ
գրգռեալ
իցէ
`
կէս
ի
հակառակընդդէմ
եւ
երբեմն
անխոհական
բանից
եւ
գործոց
Միաբանողացն
անուանելոց
Եղբարց.
եւ
կէս
ի
յորդորելոյ
իւրոցն
մտերմաց,
գուցէ
եւ
ի
յանձին
ինչ
վստահութենէ,
եւ
ի
սովորական
հետեւողութենէ
նախառաջնոյն
համակարծիք
վարդապետաց,
որովք
`
պատճառեցին
բանք
ի
գայթակղութիւն
տգիտաց,
եւ
յարհամարհութիւն
այնոցիկ
`
որք
եթէ
չէին
զկծեալք
յայնպիսի
բանից,
միաբանէին
արդեօք
ի
գովեստ
բարեմոյն
բարուց,
պարկեշտութեան
եւ
հոգեսիրութեան
նորին,
յորս
երեւի
գոլ
անստգիւտ:
Այլ
թողեալ
մեր
զտեսականս
յիշեսցուք
զգործս
ինչ
կենացն
եւ
զգրուածս
նորին:
Էր
հայր
նորա
(
Սարգիս
)
յԱրշէճ
քաղաքէ
Քաջբերունեաց,
իսկ
մայրն
ի
Փարպայ.
եւ
վասն
ասպատակի
հինից
եկեալ
էին
ի
Վայոց
ձոր,
ուր
ծնաւ
Գրիգոր,
եօթնամեայ
տուաւ
յուսումն,
եւ
իբր
հընգետասանամենի
գոլով
`
հանդիպեալ
Որոտնեցւոյն
ի
Տըփղիս
աշակերտի
նմա
զամս
քսանեւութ
եւ
հետեւի
ամենայն
ուրեք.
եւ
ներբողէ
զնա,
որպէս
հեսաք
իսկատիպ
ձեռնագրաւ
նորին
(219)
որպէս
թուի
ի
վանս
Որոտան
կամ
Գլաձորոյ.
յորում
մատենի
է
եւ
այս
բան.
Առեալ
ի
նմանէ
իշխանութիւն
վարդապետել
է
քարոզել,
ի
մահու
նորա
(1386)
կարգի
փոխանակ
նորին
վարդապետ
եւ
առաջնորդ
ի
Տաթեւու.
(
յառաջագոյն
զամս
երկուս
զնոյն
պաշտօն
վարեալ
էր
ի
վարժարանս
Երնջակայ
),
եւ
25
ամ
կայ
յառաջնորդութեան,
ստանայ
աշակերտս
բազումս,
որոց
գլխաւորք
համարին
եւ
յիշին
յանուանէ
հնգետասան
վարդապետք,
եւ
առաջին
ի
նոսա
Մխիթար
Տաթեւացի,
որ
մեծ
րաբունապետ
կոչմամբ
յիշի
յաճախ
ի
յիշատակարանս
գրոց
(
յամս
1406
-
26),
եւ
երկոտասան
եւս
ի
Մեծոփայ
եկեալ,
ընդ
որս
եւ
Թովմաս
`
անուանի
պատմիչն
արշաւանաց
Լէնկթիմուրի,
եւ
վաթսուն
քահանայք:
Երթայ
երբեմն
եւ
ինքն
ի
Մեծոփ,
ուր
աշակերտակից
իւր
Յովհաննէս
վարդապետ
շինէր
զՍ.
Աստուածածնի
եկեղեցին,
եւ
զնաւակատիսն
կատարեն
ի
միասին
յամի
1408.
դարձ
արարեալ
անտի
յետ
երկուց
ամաց
մեռանի
ի
Տաթեւ
(1410
կամ
1411),
իբրեւ
եօթանասնամեայ,
եւ
թագի
մեծաւ
յուղարկաւորութեամբ:
Մեսրովբ
վարդապետ
գովասան
նորին
յափաբանէ.
«
Զբանս
հոգեշահ
իբրեւ
արձան
մեզ
թողեր,
Կըրկին
տասամբ
եւ
քառ
թըւով
կազմեցեր,
Ոսկի
պըսակ
գլխոյ
տոհմին
մեր
եղեր
»:
Վկայեն
եւ
այլք
զատ
յայլոց
բանից
`
քսանեւչորս
գիրս
գրեալ,
գրեաթէ
ամենայնն
յետ
մահուան
վարդապետին
իւրոյ
Յովհաննու.
միայն
մեկնութիւնք
կամ
լուծմունք
գրոց
ինչ
Արիստոտելի,
ամօք
յառաջ
քան
զայն
(1383).
յիսկագիր
օրինակին
ասէ
գրեալ
…
«
Մատամբ
տխեղծ
եւ
անարհեստ
ձեռին
ներհուն
հսկողի
բանին
խնդրողի,
ի
լուսաւոր
բանից
մեծ
վարդապետին
իմ
Յովհաննու
Որոտնեցւոյ,
ի
վարժումն
աշխոյժ
մտաց
ուսումնասիրաց
»,
եւայլն:
-
Չորիւք
ամօք
յառաջ
(1379)
գրէ
յայլում
մատենի
Պարապմանց
Ս.
Կիւրղի,
գտեալ
զայն
«
ի
յարկեղս
գրոց
առաքելական
աթոռոյն
Տաթեւու.
որ
եւ
ես,
ասէ,
ըստ
կարի
իմում
տխեղծ
մատամբս
մեծագրեցի
զսա,
առ
ոտս
մեծ
վարժապետին
իմոյ
Յովհաննու
…
եւ
ապա
առեալ
ընթացայ
ի
վերոյասացեալ
գաւառն
»,
այսինքն
ի
«
գեօղն
Քռնա
`
շրջաբնակ
գաւառօք
»,
որպէս
գրէ
վերագոյն.
եւ
համարի
այնու
յաղթահարեալ
զերկաբնակս,
որք
նովին
իսկ
գինու
ընդ
նմա
եւ
ընդ
նորայոց
պայքարին.
եւ
որ
առաւել
զարմանաց
կամ
գիտելի
է,
զնոցին
իսկ
Քռնեցեաց
թարգմանութիւնսն
ընդունէին
եւ
Տաթեւեանք.
որպէս
եւ
իբրեւ
երիւք
ամօք
յառաջ
քան
զայդ
թուական
(1377)
գտանի
Գիրք
Առաքինութեանց
`
որոյ
ընդօրինակութիւն
սկսեալ
յՈրոտն
`
«
աւարտ
սորա
եղեւ
ի
Տաթեւոյ
Սուրբ
Առաքեալքն
»:
-
Սակաւ
ամօք
յետոյ
(1384)
արար
զհամառօտ
Մեկնութիւն
Եսայեայ
մարգարէի
ի
լուսաւոր
բանից
վարժապետին
իւրոյ
Որոտնեցւոյ,
որպէս
ասէն,
ի
Վաղադնւոյ
վանս
ի
Սիւնեաց
գաւառին:
-
Միւս
յերիցագոյն
երկասիրութեանց
նորին
է
կոչեցեալն
Փոքր
Հարցմունք,
զոր
յամի
1387
գրեաց
ի
խնդրոյ
Գէորգեայ
Եզնկացւոյ
վարդապետի,
զոր
հարազատ
իւր
կոչէ
եւ
երիցագոյն
հարազատ.
«
Ի
խռովութեան
ժամու,
եւ
յանձուկ
տեղւոջ,
յորում
պաշարեալք
ի
հինից
Նետողաց
կրկին
յարուցեալ
Խորազմ
անուանեալ
ազանց,
որ
եւ
անբաւ
բազմութեամբ
ասպատակեալ
աւերեաց
զաշխարհս
Հայոց,
Պարսից,
Վրաց,
եւ
զամենայն
արեւելեայս
…
եւ
մեր
նստելով
իբր
ի
մետաղս
կամաւոր
դիպահոջ
Շահապօնս
կոչեցեալ
ամրոցի
»
ուր
յարձակին
հէնք
յաւուր
Նոր
կիւրակէի,
եւ
ոմանց
նախճիր
գործեն.
զհետ
որոյ
եւ
սով
գայ.
«
Եւ
այսպէս
տրտմեալ
ոգով
եւ
թաղծեալ
մտօք
ընծայեցի
տխեղծ
մատամբ
զխունախոյ
նուէրս
բանի
».
եւայլն:
-
Տասն
ամաւ
յետոյ
(1397)
հրատարակեաց
զՄեծ
հարցմանց
գիրսն
`
ի
խնդրոյ
Ատոմի
ուրուք,
որ
վաղամահ
լեալ
ոչ
ժամանեաց
վայելել
զգիրսն.
եւ
ասէ
գրեալ
»
ընդ
հովանեաւ
երկնահանգէտ
մեծարգոյ
ուխտի
Սիւնեաց
նահանգի
առաքելական
աթոռոյ
սուրբ
Առաքելոյս,
եւ
այլ
շրջակայ
հրեշտակաբնակ
սուրբ
մենաստանեաց,
որոց
խնամօքն
ամրացեալ
փրկեսցուք
յամենայն
փորձութեանց
»:
-
Յառաջ
քան
զայս
ի
խնդրոյ
նախագրեալ
Գէորգեայ
Եզնկացւոյ
արարեալ
էր
զԼուծմունս
«
Կիւրղի
Պարապմանց
գրոց,
յամի
1391,
ի
նեղ
եւ
ի
ստորասուզեալ
ամանակաց.
յորում
սակաւ
ինչ
յառաջ
հէնք
այլասեռ
զօրացն
զերկիրս
մեր
տապալեաց,
գերեաց
եւ
աւերեաց
…
եւ
այժմ
խնամք
վերնական
նայելով
ի
տառապանս
մեր
`
սակաւ
ինչ
թոյլ
ետ
շունչ
կլանելոյ.
թէ
եւ
տակաւին
եւս
ձեռնն
բարձր
է
ի
հարկանել
»:
Են
ի
սմա
եւ
ի
նախայիշելումն
եւ
ի
յոլովս
ի
գրոցն
`
մաղթանք
երախտահատոյց
սրտիւ
եւ
գովանի
զգացմամբ
առ
յիշեալ
վարդապետն
իւր
Յովհաննէս:
Սակաւ
ամօք
յետոյ
առ
կենդանութեամբ
հեղինակին,
թերեւս
եւ
ի
նոյն
վանըս
ընդօրինակեալ
զգիրսն
զայն
Մելիքսեդ
ոմն
(
յամի
1401
-
7),
գրէ
զայս
չափաւ.
«
Ի
յութ
հարիւր
Հայոց
թուական
Եւ
յիսներորդ
սկսեալ
նոր
ամ,
Գիրքս
գրեցաւ
այս
հրաշազան
Հարցաբանումն
եւ
պատասխան.
Ի
մեծ
հռետոր
վարդապետէ
Գրիգոր
անուն
եւ
հսկողէ.
Այն
որ
զանճառս
խորոց
յայտնէ.
Ճաշակ
մըտաց
մատուցանէ:
Շինեաց
ըզգիրքս
զայս
պիտանի,
Որ
զամենայն
իմաստս
ունի.
Թէ
ոք
ի
բան
ինչ
ծարաւի
Աստի
ըմպէ
որչափ
կամի.
Զի
այս
հանճար
է
նորագոյն,
Չոր
չէր
յայտնեալ
մինչեւ
ի
սոյն,
Սայ
նոր
ճաշակ
է
քաղցրագոյն
Ախորժ
կամաց
ամենեցուն
»…
Բայց
յետ
ամաց
ի
յիշատակարանի
Քաղուածոյ
Մեկնութեան
Սաղմոսաց,
դարձեալ
ողբայ
գրել
«
ի
նեղ
եւ
ի
ստորասուզեալ
ժամանակի,
յորում
բռնակալն
Թամուր
`
թոյլտուութեամբ
վերին
խնամոցն
`
տիրեալ
էր
բազում
աշխարհի
եւ
աւերեալ,
եւ
կործանեցաւ
յայսմ
ամի
ՊԾԴ
թուի
(1406)»:
-
Զայսու
ժամանակաւ
եկին
Տաթեւ
վարդապետքն
խուսեալք
ի
կողմանց
Վասպուրական
աշխարհի,
ընդ
որս
եւ
Մեծոփեցին
Թովմաս
որ
եւ
անդ
(
յամի
1406)
ի
բնագրէ
Տաթեւացւոյն
ընդօրինակեաց
զԼուծմունս
Արտաքին
գրոցն,
այսինքն
զԱրիստոտելի,
զՊորփիւրի,
եւայլն ,
բայց
աշխատութեամբ
եւ
չարչարնօք.
«
զի
ի
չորս
կողմանց
նիւսխայ
էր
արարեալ
»,
ասէ.
այսինքն,
ծանօթութիւնս
եւ
յաւելուածս
արարեալ
ի
լուսանցս
գրոցն:
(
Իսկագիր
նորին
եւ
վերջին
յիշատակարան
է
Թիւն
71):
Նշանաւոր
իմն
բնական
դէպս
պատահեալս
ի
ժամանակի
գրութեանն
`
ծանուցանէ
ի
ստորին
լուսանցս
մատենկանն,
այսու
մանր
ձեւով.
Սակայն
կրկնեալ
է
շարժն,
թերեւս
ուժգին
եւս.
զի
յետ
երկուց
թղթոց
գրչութեան
յաւելու
եւս
նշանակել.
իսկ
ամն
է
1407
քանզի
յետ
ոչ
բազում
թղթոց
աւարտեալ
զընդօրինակութիւնն
`
թուական
տարւոյն
ասէ
ըզՊԾԷ.
Ընդ
շարժմանն
նշանակելի
է
եւ
դիւրաշարժ
Գաւազանն
սիւնեղէն:
-
Թերեւս
յայսմ
պատեհի
գալստեան
Թովմայի
`
տուեալ
իցէ
նմա
Գրիգոր
զգաւազան
վարդապետութեան,
որպէս
յայտ
առնէ
ի
Թղթի
գրելոյ
ողջունիւ
եւ
առաքելաւան
օրհնութեամբ
`
առ
քաղաքացիս
«
Արճիչոյ
եւ
Բերկրոյ
եւ
Արծկոյ
եւ
այլ
շրջապատ
գեղղերէիցդ
եւ
հրեշտակաբնակ
մենաստանցդ
`
որ
ի
կայս
եւ
ի
կոյս
աշխարհացդ
»:
Ի
նմին
ամի
1407
աւարտեաց
Գրիգոր
զգլխաւոր
գրուած
իւր
զմեծատարր
մատեանն
Քարոզգիրք,
ըստ
թուոյ
աւուրց
տարւոյ,
եւ
երբեմն
երկու
եւ
երիս
քարոզս
կարգեալ
միոյ
աւուր
պատկերի,
եւ
բաժանեալ
յերկուս
Հատորս
`
Ամարան
եւ
Ձմերան,
որոց
յոլովք
իւր
շարադրածք
են,
այլ
ոմանք
`
որպէս
եւ
ինքնին
ասէ,
այլոց
մերձաժամանակ
վարդապետաց.
«
Առաջին
(
հատորն
)
ի
Ծնընդենէն
սկսեալ
եւ
կարգաւ
կատարեալ
ի
Գալուստ
Հոգւոյն
Սրբոյ.
Երկրորդն
`
ի
Գալստենէն
սկսեալ
եւ
յԱւագ
տօնսն
կատարեալ
…
Առաջին
հատորն
ունի
քարոզս
160
թուով,
եւ
երկրորդն
`
184,
նոյնչափով
սակաւ
ինչ
յաւելեալ
»:
Զատ
յարձակ
յիշատակարանէն
`
գրէ
աստանոր
եւ
չափու,
մաղթելով
յիշատակ
առնել
(
որպէս
միշտն
)
անմոռաց
վարժապետին
իւրոյ.
ապա.
«
Նախ
քեռորդւոյն
իմոյ
աստ
մարմնի
Ծնընդամիտ
երգարանի,
Առաքելոյ
առաքինի
Եւ
Սիւնական
գլխոյ
արհի:
Եւ
նորաբոյս
քահանայի
Նախ
ի
Քրիստոս
կոչեալ
լինի
Նորին
աղբօրըն
Բարսեղի,
Բարեաց
մասին
յիշել
լիցի:
Այլ
եւ
գրոյս
այս
խնդրողի
Յակոբ
րաբուն
համշիրակի,
Ի
տան
Գողթնեաց
ի
Բուստ
բնակողի,
Որոյ
յիշատակն
օրհնութեամբ
եղիցի.
Եւ
զՀայրապետ
միայնական,
Որ
նա
եղեւ
մեզ
օգնական,
Հոգայ
ըզպէտս
մարմնական
Աշակերտաց
մերոց
լըրման
»:
…
-
Ի
սմին
ամի
յիշատակագիր
ոմն
ի
Տաթեւ.
ասէ
գրեալ
«
ի
յառաջնորդութեան
եւ
ի
տեղակալութեան
սուրբ
աթոռոյս
`
Գրիգորի
քաջ
հռետորի,
արթուն
րաբունապետի
եւ
անյաղթ
փիլիսոփայի
…
եւ
ըստ
իշխանութեան
տեղւոյս
`
ի
բարի
զարմիր
մնացելոյ
ի
վաղնջուց
իշխանացըն
`
Պարոն
Սմբատ
ամենօրհնեալ
զաւակօքն
»:
-
Ի
նմին
ամի
այլ
գրիչ
(
Մովսես
աբեղայ
եղբայր
Մարտիրոսի
աղբեղայի
)
ընդ
նախայիշեալ
Մխիթարայ
րաբունապետի
յիշէ
զՓակակալ
ուխտին
զՅովհաննէս
կուսակրօն
աբեղայ:
-
Ի
միւսում
ամի
(1408)
յորում
էր
Գրիգոր
ի
Քաջբերունիս
`
ի
վանս
Մեծոփայ,
գտեալ
անդ
զմեկնութիւն
Յոբայ
զՎանական
վարդապետի
եւ
զայլոց
արար
Հաւաքումն
ինչ
դժուարալոյծ
բանիցն.
ընդ
նմին
եւ
«
սակաւ
ինչ
զԼուծումն
Արիստակեսի
եւ
Գէորգեայ
ի
խրատ
Գրչութեան,
ընդ
նմին
զՔաղուածու
Մեկնութեանն
Յովհաննու
աւետարանչի,
(
որպէս
ինքն
գրէ
եւ
ասէ
),
ընծայեցի
ի
պատիւ
սուրբ
տեղւոյս
ուսումնասէր
անձանց
ուղղադաւան
մտաց
»:
-
Վերջին
գրաւոր
գործոց
իւրոց
եւ
մի
ի
գլխաւորացն
համարելի
է
զՈսկեփորիկն
յերիւրեալ
յամի
1410,
որ
է
«
Հարցումն
Խօճայ
Մասուդ-շայի
եւ
Պատասխանիք
Գրիգորի
»,
զհաւատոյ
խնդրոց,
զհարցնողն
`
կոչէ
իւր
«
անդրանիկ
ըստ
հոգւոյ
եղբայր
»:
-
Ի
սմին
կամ
ի
յաջորդ
ամի
(1411),
եհաս
վախճան
կենաց
Գրիգորի,
որ
`
ըստ
ակնարկութեան
բանից
աշակերտացն
`
թէպէտ
եւ
փառահեղ
ոմն
կերպագրի,
այլ
եւ
տկար
կամ
փափուկ
կազմուածով.
Մեոփեցին
Թովմաս,
եւ
Մատթէոս
հեղինակ
մեկնողական
գրոց,
բազում
դրուատիւք
եւ
ողբովք
յիշեն
զնա.
յետինս
`
որ
ոչ
կարի
հեռի
ի
Տաթեւոյ
գրէր
զՄեկնութիւն
Գործոց
Առաքելոց
(
ի
Տանձափարախ
),
«
սուգ
(
մահուն
ասէ
)
պաշարեաց
զիս
եւ
ետ
մոռանալ
զառօրեայ
կենցաղս
»:
-
Զատ
ի
վերոյիշելոցն
են
Գրիգորի
եւ
Քարուածոյ
մեկնութիւնք
Գրոց
Սողոմոնի.
նմա
ընծայի
յոմանց
եւ
Կանոն
Վարդապետական
իշխանութեան,
եւ
այլ
ինչ
ինչ
հատուկտիր
բանք:
Այլ
թերեւս
քան
զգրեալսն
`
բերանացի
քարոզութիւնքն
պատուեալ
եւ
հռչակեալ
էին.
որ
ոչ
միայն
առ
ազգայինս
`
ըստ
միոյ
ի
կենսագրացն,
այլ
եւ
«
քարոզէր
այլասեռից,
եւ
բազում
բանս
վկայութեամբ
Արաբացւոց
գրով
դնէր
առաջի
նոցա
պարզաբանութեամբ,
եթէ
Քրիստոս
Աստուած
է.
եւ
բազումք
հաւատացին
ի
Քրիստոս
եւ
մկրտեցան
»:
Քան
զարաբերէնն
հաւանագոյն
է
գիտել
Գրիգորի
պարսկերէն
կամ
թուրքերէն,
յաճախեալ
լեզու
ժամանակին,
թերեւս
եւ
յայլոց
թարգմանութենէ
առեալ
առագրէր,
եթէ
ստոյգ
է
բանն:
Մի
յիսկագիր
գրութեանց
նորին
`
Աւետարան
մի
`
ասի
ի
յարգութիւն
ուխտաւորաց
պահիլ
ի
դամբարանի
նորին,
եւ
ծածկոյթ
նորին
տօղէնկար
հիւսած
քեռ
նորա
Հռիփսիմեայ.
թէպէտ
պատմութիւնն
ասէ
`
մեռեալ
ամենայն
որդւոց
ծնողաց
իւրոց
յառաջ
քան
զծնունդ
իւր:
