89.
ՅԵՏԻՆ
ԴԷՊՔ
Առ
կենդանեաւ
Գրիգորի
եւ
վարժապետին
նորա
Յովհաննու
`
դէպք
ինչ
որ
փոքր
եղեն
ի
Տաթեւ
եւ
յառաջնորժն,
անծանօթ
է
բազմաց,
վասն
որոյ
արժան
համարիմ
յիշատակել
համառօտիւ:
Մի
յաբեղայիցն
պատրեալ
ի
կրից,
առեալ
աղջիկ
մի
«
եւ
գնացեալ
ի
գեօղ
մի
այլազգեաց,
եւ
մտեալ
ի
տուն
դատաւորին
`
տաճկանայ
».
էր
յայնժամ
առաջնորդ
ուխտին
Տէր
Ստեփանոս
եպիսկոպոս,
եւ
եղբօրորդի
Շմաւոնի
եպիսկոպոսի,
«
յազատ
տանէ
եւ
ի
մեծ
ազգէ..
(
որ
քանզի
ունէր
բազում
ճորտս
այլազգիս
`
հեծեալ
նոքօք
ի
ձի
եւ
գնացեալ
ի
գեօղն
յայն,
քարշեաց
զաբեղայն
եւ
զաղջիկն
բռնութեամբ.
եւ
բերեալ
զաբեղայն
կացոյց
ի
տեղի
իւր,
եւ
զաղջիկն
եմոյծ
ի
Կուսանացն,
եւ
յանձնեաց
ի
հաւատաւոր
կանայս.
եւ
այնպէս
արժանացոյց
զերկոսին
ապաշխարութեան
»:
Վասն
այսորիկ
յետ
ամաց
ինչ
(
միջոց
1378
-
83)
նենգութեամբ
կոչեցեալ
յիշխանէ
կողմանցն
`
որ
կոչի
Սոֆի
Խալիլ,
գնաց
առ
նա
ընդ
քեռորդւոյն
`
որ
եպիսկոպոս
էր,
եւ
ընդ
որդւոյ
քեռւոյն
`
որ
աբեղայ
էր.
զորս
անգութ
այրն
այն
`
առաջի
Ստեփանոսի
ետ
զմին
յեռացեալ
կատսայ
խորշել.
զմիւսն
հրով
խանձել
եւ
ըսպանանել,
վասն
չառնըլոյ
նոցա
յանձն
զուրացութիւն,
եւ
զնա
ինքն
բազում
անգամ
տանջեալ
չարաչար
եւ
քըստմնելի
նորալուր
տանջանօք,
զամս
հինգ
իեղէր
եւ
բանտի.
մինչեւ
քոյր
նորա
երթեալ
ի
Դավրէժ
առ
մայր
Եաղուպ
շահի
ծանոյց
զիրսն,
եւ
դշխոյն
առաքեաց
առ
Սոֆին
պատուէր
`
արձակել
զչարչարեալն.
իսկ
նա
քանզի
երդուեալ
էր
սպանանել
քան
թէ
արձակել,
ասաց
գալ
եւ
բռնութեամբ
կորզել
ի
նմանէ:
Եւ
արարին
այնպէս.
ընդ
որ
տրտմեցաւ
արձակեալն,
զի
ոչ
մեռաւ
վկայական
մահուամբ
եւ
չարչարանսն,
եկեալ
յաթոռ
իւր,
գնաց
յուխտ
յԵրուսաղէմ,
եւ
դարձ
արարեալ
յետ
ամի
միոյ
վախճանեցաւ,
այն
է
ամն
1383:
Յաջորդ
Գրիգորի
եկաց
`
բնիկ
Տաթեւացին
Մխիթար,
գլուխ
աշակերտաց
նորին,
կոչեցեալն
Մեծ
րաբունապետ
`
ի
բազում
գրչաց.
յորոց
մի
է
Թովմաս
Կաֆայեցի,
որ
մացթէ
(
յամի
1422)
յիշել
զիւր
«
Վարժապետն
եւ
զուսուցիչն
`
զանհաս
երաժիշտն
եւ
զքաղցրաձայն
Փիլիսոփայն
զմեծ
Պարոն
Սարկաւագն,
զուսուցիչն
մանկանց
նոր
Սիոնի
»:
-
Միւս
գրիչ
է
Կարապետ
քահանայ
(1425
-
6)
աշակերտ
Յակոբայ
կուսակրօն
ճգնաւոր
փիլիսոփայ
խարազնազգեաց
եւ
անյաղթ
աբեղայի.
եւ
էին
նորա
եղբարք
Տէր
Թումա,
եւ
Սարգիս
ոմն
վարդապետ:
Իսկ
եպիսկոպոս
Սիւնեաց
զայսու
ժամանակաւ
յայտնի
Տէր
Ստեփանոս,
եղբայր
Պարոն
Բէշքենի
եւ
որդի
Պր.
Սմբատայ
որդւոյ
Իւանէի
Օրբելեան
տեառն
Որոտան,
որոյ
երթեալ
ի
Սիս
`
բերեալ
էր
անտի
զՅայսմաւուրս
այնըր
եկեղեցւոյ,
յորմէ
եւ
Սիմէոն
մեծ
րաբունապետն
կոչեցեալ,
առաջնորդ
Այրիվանաց
(+
1428)
ետ
առնուլ
զհաւասարն:
Իսկ
ինքն
Ստեփանոս
`
«
յայսմ
ամի
(1422)
գնացեալ
ի
Տունն
Վրաց
`
առ
մայր
իւր,
եւ
փոխեցաւ
առ
Քրիստոս,
եւ
բազում
անմխիթար
սուգ
եթող
»:
Լռեն
յիշատակք
ԺԵ-ԺԶ
դարուց,
որպէս
գրեաթէ
յընդհանուր
Հայաստանեայցս,
վասն
աղմըկալից
ժամանակի
եւ
աւերածոց
Թիմուրեանց
եւ
Թուրքաց
տոհմիցն
Սեաւ
եւ
Սպիտակ
Խոյոց:
-
Բայց
յիշեցաք
կանխաւ
զգալուստ
մէլիքաց
Գեղաքունւոյ
յամի
1515
ի
Տաթեւ
եւ
զվկայութիւն
նոցա,
զի
երկիր
իւրեանց
թեմ
եւ
վիճակ
է
Տաթեւոյ,
զոր
հաստատեցին
եւ
այլ
Գեղաքունեցիք
յետ
ամաց:
Գրիդ
ոմն
յամի
1574
եւ
5,
ընդ
առաջնորդին
Սիւնեաց
Ստեփանոսի
եպիսկոպոսի
յիշէ
եւ
այլ
չորս
եպիսկոպոսունս
ի
Տաթեւ,
երեքն
Յովհաննէս
անուն,
չորրորդն
Գրիգոր,
փակակալն
եւս
Յովհաննէս.
յիշէ
յանուանէ
եւ
զմիաբանսն,
Մանուէլ
Մահդասի,
Ներսէս
եւ
Յովհաննէս
կուսակրօնք.
Դաւիթ,
Շմաւոն,
Մովսէս,
Թովմաս,
միւս
Մովսէս,
Ազարիա
եւ
Դանիէլ
ստացող
գրոցն
(
Շարականաց
)
որդի
Թանուրի
եւ
Մամայ:
-
Ի
սկիզբն
ԺԷ
դարու
յառաջ
քան
զվտարումն
Հայոց
ի
Շահ
Աբասայ,
եկեալ
էին
ի
Տաթեւ
երկոքին
կաթողիկոսունքն
Մելքիսէդ
եւ
Դաւիթ,
փոխանակ
իւրեանց
ձեռնադրել
եւ
կացուցանել
զՍրապիոն,
այլ
ոչ
յաջողեաց:
Ի
խաղաղել
աթոռոյն
առ
Մովսիսիւ
եւ
Փիլիպպոսիւ,
որպէս
այլք
ի
վանորէից
`
սկսաւ
եւ
Տաթեւ
նորոգումն
առնուլ.
յորում
`
յիշի
յամին
1642
Յովհաննէս
արքեպիսկոպոս
իբրեւ
առաջնորդ
վանիցն,
ուրոյն
ի
Մովսիսէ
արքեպիսկոպոսէ.
յետ
նորա
Ներսէս
`
առաքեալ
ի
Փիլիպպոսէ
կաթողիկոսէ,
զորոյ
շինութիւնսն
նշանակեցաք
վերագոյն,
եւ
զտապանն,
որպէս
եւ
զյաջորդացն
ոմանց,
զորոց
տեսցի
եւ
ի
կարգի
յաջորդութեան
եպիսկոպոսաց
Սիւնեաց:
Ի
վերջին
ամս
Փիլիպպոսի
(1658)
եղեւ
բազում
անգամ
յիշեալ
գալուստ
ուխտաւորացն
ի
վանորայս
Հայոց,
որք
եւ
«
Ի
սուրբ
ուխտն
Տաթեւ
հասեալ
`
Զսրբութիւնսն
որ
գումարեալ
Սեռըն
սիրով
զնոքօք
փարեալ
».
այլ
յանուանէ
ոչ
յիշին
սրբութիւնքն.
յորս
օտարազգի
ոմն
այցելու
(
յամի
1863)
յիշէ
մասն
Նոյեան
տապանի
մատնաչափ
թանձրութեամբ
եւ
ձեռնաչափ
մեծութեամբ.
յոսկի
ափի
ամրափակեալ:
-
Զայսու
ժամանակաւ
եւ
սուղ
զկնի
մի
ի
միաբանից
Տաթեւոյ
`
Գրիգոր
աբեղայ
սարկաւագ,
յուխտ
Ս.
Կարապետին
երթեալ
ի
Մուշ
(
յամի
1676),
եւ
նեղեալ
յայլադենից
հրապուրողաց
յուրացութիւն,
կշտամբէր
զնոսա
եւ
զդատաւորն
`
առ
որ
ձգեցաւ
յատեան,
եւ
դատապարտեցաւ
ի
մահ,
եւ
ի
հատանել
գլխոյն
`
երիցս
ասի
ձայնեալ
Օրհնեալ
է
Աստուած.
եւ
թաղեալ
պատուով
ի
նոյն
վանս:
Յելս
կոյս
ԺԷ
դարու,
Ստեփանոս
Ջուղայեցի
անուանեալ
կաթողիկոս,
խորհէր
արգելուլ
ի
Տաթեւ
զՆահապետ
կաթողիկոս,
յորոյ
բռնութեանցն
տաղտկացեալ
էին
միաբանք
Էջմիածնի,
այլ
ինքն
ըմբռնեալ
մատնեցաւ
յայլ
բանտ:
-
Յայց
ել
Տաթեւոյ
եւ
Աբրահամ
Գ
կաթողիկոս
յուխտագնացութեան
իւրում
ի
վանորայսն
եւ
յանապատս
եւ
յիշէ
ի
պատմութեանն
`
«
զՔիւրտիստանցի
Մէհմանտար
Տաթեւու
Մկրտիչ
վարդապետն
»:
Յաջորդ
կաթողիկոսին
Ղազար
Ջահկեցի
յիշէ
ի
սրբութիւնս
տեղւոյս
գերահռչակ
աթոռ
Տաթեւու
կոչելով,
զԱւագ
սուրբ
Նշանն
կենաց
փայտէ,
զորեա
Հերակլ
արքայն
Յունաց
պարգեւստիկնոջն
Սիւնեաց.
այլ
եւ
9800
նշխարս
սրբոցն
Աստուծոյ
».
(
որոց
արդեօք
):
-
Ի
վերջ
կոյս
ԺԸ
դարու
եւ
ի
մերումս
`
թէպէտ
ոչ
սակաւ
նորոգութիւնս
արարին
Աբրահամ,
Յովակիմ
եւ
Մարտիրոս
եպիսկոպոսունք,
այլ
տակաւին
յոյժ
անչքացեալ
էր
եւ
յետնեալ
առաջինփառացն
եւ
համբաւոյն,
մանաւանդ
զի
բարձու
եւ
եպիսկոպոսական
յաջորջութիւն
(
յամի
1837),
եւ
թողան
տեղակալ
առաջնորդք
ընդ
ձեռամբ
աթոռակալին
Երեւանայ,
որք
եւ
հաստատեցին
ի
Տաթեւ
դպրոց
մի
փոքր
սակաւաթիւ
մանկաւոյ:
Ոմն
ի
ծանօթարարաց
տեղւոյս
յամի
1875
գրէր
երկուս
վարդապետս
միայն
լինել
անդ:
Զանուանս
ոմանց
յառաջնորդաց
յաջորդաց
յետին
եպիսկոպոսին
(
Սիմէոնի
)
նշանակեցի
ի
գաւազանի
աթոռոյն
Սիւնեաց
(
յէջ
21).
յետ
այնր
ընկալեալ
յայժմեան
առաջնորդէ
ուխտին
զանթերի
չար
նոցին,
որքստէպ
զիրար
յաջորդեալ
են,
կարգեմ
աստանոր:
1847
Մկրտիչ
Վ.
Շուխեանց
1850
Կարապետ
Վ.
Շահնազարեանց
1857
Յովհաննէս
Վ.
Ասլանեանց
1861
Կարապետ
Վ.
Նուխեցի
—
Յովհաննէս
եպիսկոպոս
Ասլանեանց
1864
Յովհաննէս
Վ.
Աղազանեանց
1865
Սարգիս
Վ.
Տէր-Գասպարեան
1867
Յովհաննէս
Վ.
Ղալամեանց
—
Արիստակէս
Վ.
Սեդրակեան
(
այժմ
եպիսկ
).
1868
Յովհաննէս
Վ.
Ղալամեանց
(
բ
անգամ
)
1870
Յովհաննէս
Վ.
Ասլանեանց
(
գ
անգամ
)
1873
Ստեփանոս
Վ.
Մխիթարեան
1876
Յովհաննէս
Վ.
Երեմեան
1879
Յովհաննէս
Վ.
Ղալամեանց
(
Գ
անեամ
)
1884
Թադէոս
եպիսկոպոս
Տէր
Դանիելեանց
1885
Յովհաննէս
Վ.
Ղալամեանց
(
Դ
անգամ
)
1886
Թադէոս
եպիսկոպոս.
միւս
անգամ
1887
Անանիա
Վ.
Համազասպեանց
Երեւանեցի.
Սա
յամին
1889
յորդորանօք
եւ
նպաստիւք
նախանձաւոր
ազգասիրաց
`
ձեռն
արկ
նորոգութեան
վանացն:
