Սիսական

91. ՏԱՆՁԱՏԱՓ. ՑՈՒՐ Բ. ՏԱՄԱԼԷԿ. ՆՈՐԻՔ

Առաջին եւ թերեւս գլխաւոր տեղի յետ Տաթեւոյ եւ հպագոյն նմին ծանուցեալ արդ ` ի Տանձատափ գիւղ, սակաւ խտրոցաւ բարկացայ յաջմէ ջրոյն եւ յարեւելից վանացն ի դալարաւէտ վայրի: Սա թէպէտ չէ կարգեալ ի հին Ցուցակի հարկատուաց աթոռոյն Սիւնեաց, այլ յիշի ի պարգեւագրի նորաշէն եկեղեցւոյն Առաքելոց, յամի 906, պարգեւեալ նմին յԱշոտոյ գահերեց իշխանէ Սիւնեաց. կայ եւ ի յետին Ցուցակս թեմի եւ կալուածոց Տաթեւոյ, ուր եւ գրի, զատ յայլոց հարկաց եւ պտղոց նորին յաթոռն, եթէ « Թագաւորքն ` այս Տանձատափու խարաճն գլխոյ ` վանքին լուսացու են տուել, որ խարաճն տան վանքիս. եւ ով ոք խափանէ հին թագաւորաց հրամանքն ` իւր հաւատոցն զրկուի, եւ իւր փեղամբերայն դառնայ, եւ նզովից ներքոյ մնասցէ », եւայլն. յորմէ երեւի թէ ի ժամանակի գրութեանն ` կամ մասամբ կամ բոլոր մսլիմաբնակ էր գիւղն: Ի վերոյ գրեալ Ցուցակի ագարակաց վանացն ` ցուցան եւ ի սմա երկուք, որոց եւ գիրք նշանակին յԱղբինքն, եւ ի Վյասայ ճակատն, յորս երկու բեռան հող էր վանացն: Եկեղեցին Տանձատափու կոչի Ս. Մինաս:

Նշանաւոր եւս տեղիք կային ի սահմանս Տաթեւոյ եւ վանացն, որոց գիրք եւ անուանք ծածկեալ կան ի մէնջ. բայց զի մերձաւորք էին Աթոռոյն ` չիցէ թերեւս դժուարին գտանել եւ սահմանել զնոսին ` քննութեամբ վայրացն եւ աւանդութեամբք: Սոցա գլխաւոր համարելի է Ցուր, որ եւ ի հին Ցուցակին նշանակի, եւ անունն իսկ տայ հաւաստիս հնութեան, եւ որ ի նմանէն ածանցք ` Ցուրագետ, կամ Գետ Ցուրայ, Ցուրայ վանք, որ եւ Ցրւանք, եւ Ձորոյ-վանք. յելս կոյս Թ դարու յամի 881 յիշի նախ երէցն Ցուրագետոյ Սմբատայ, եւ եկեղեցին ` Տէրունական: Ի Շինութեան մեծի եկեղեցւոյ եպիսկոպոսարանին Տաթեւոյ ` նահապետ Սիւնեաց Աշոտ ` ընդ այլոց շինից « շնորհէ ( նմին ) եւ զՑուր ` Բերդովն եւ ագարակոքն, եւ զգետն Ցուրայ, եւ զՎանքն … բայց թէպէտ եւ զայս ամենայն տուրս արարին, զբնակիչս բերդին Ցուրայ ոչ կարացին հանել ի տեղւոյն. զի հին հայրենատէրք էին եւ բարբարոսք եւ պիղծ մարդիկ. այսպէս եւ ոչ զՏամաղէկս ` որ մերձ վանիցն էր ի հանդէպն ` կարացին սեպհականել. զի եւ նոցա նոյնպիսիք էին: Էր եւ աւազականոց մի Բերդ անուն հանդէպ վանիցն, յայնկոյս մեծի գետոյն, յափն քարոյն ` որ Առաւելադաշտն կոչեն, ի ներքին ուսակին. եւ զայն եւս ոչ հալածեցին. յորոց ` վտանգ ոչ սակաւ հասանէր եղբայրութեանն »: Յետ իբր ինն ամաց (915) « Բնակիչք բերդին Ցուրայ … եկեալ ի գիշերի յեղակարծ ժամու ` սկսան կողոպտել զեկեղեցին  եւ զգործատներն եւ զյարկսն կրօնաւորաց. եւ խնդրէին զեպիսկոպոսն զի սպանցեն ` եւ ոչ գտին. ապա զոմանս  ի ծերոցն որով հարին, եւ զայլսն փախստական  արարին. զոր ինչ գտին ` ինքեանք առեալ գնացին ի Բերդն. տարան եւ արծաթի սափորով զմեռոնն եւ վայթեցին ընդ քարն: Իսկ ընդ լուսանալն եկեալ եպիսկոպոսին եւ տեսեալ  զայն ամենայն վնասն, ի վեր առին զսուրբ Խաչն եւ զայլ սրբութիւնսն. եւ նզովեցին ահագին նզովիւք զԲերդն եւ ըզբնակիչս նորա. եւ առժամայն շարժեալ գետնոյն ` քարըն յերկուս ճեղքեալ, եւ ամենայն շինուածն փլեալ, եւ բազումք ի բնակչացն  անյայտ կորեան: Իսկ եպիսկոպոսն  ոչ իշխեաց բնակել ի տեղւոջն, այլ առեալ ըզխաչն ` ամենայն պաշտօնէիւքն ել եւ գնաց յօտար  աշխարհ »: Այլ իշխանն Սիւնեաց դարձոյց զնա յաթոռ  իւր, եւ հալածեալ զբնակիչս Յուրայ ` « զտեղին իւր սահմանովն ետ ի սեպհական ժառանգութիւն եկեղեցւոյն … եւ հրամայեաց գրել վճիռ ահագին նզովիւք եւ կնքել եւ դնել ի սուրբ  եկեղեցւոջն, զի մի ոք յանդըգնեսցի շինել զնա »: Այլ յելս Ժ դարու յամի 999, Զայս տեղիս առին ոմանք եւ վերստին շինեցին, եւ յարուցին մեծամեծ հալածումն եկեղեցւոյն … եւ եպիսկոպոս Տէր Յակոբ երթեալ էր ի Բաղս, եւ դարձեալ գայր անտի, իսկ շնաբարոյքն  գաղտ պահեալ զճանապարհն որ անցանէ ընդ Խոսն Ցուրայ, յարեան ի վերայ եւ սպանին զեպիսկոպոսն  որ եւ թաղեցաւ ( անդ ) ի յիշատակ չար գործոյն, եւ մինչեւ ցայսօր բժշկութիւնք լինին ի տեղւոջն ` ի բորոտս. ի պիսակս եւ յայլ ախտաժէտս … ( Իսկ թագաւորն Վասակ ետ պատուէր Գրիգորի  եպիսկոպոսի ) քակել  եւ յատակեալ եւ բնաւին ի բաց ջնջել  զտեղի Բերդոյն, զոր եւ արար իսկ անյայտ զտեղին. եւ գրէ կտակ կրկին »: Այս տեղի է հաւանօրէն կոչեցեալն յԱռաքէլ պատմչէ « Ձորոյ վանք, որ ասի Ցրուանոց », ուր եկին մենասէր խնդրողք անապատի ի սկիզբն ԺԵ դարու, եւ ոչ հաճեցան: Թերեւս նոյն է Ցրուանցդ ընդ Սուարանց ` զոր տեսաք երկիցս յիշեալ ի ցուցակս հասից Տաթեւոյ. եւ որոյ գիրք նշանակին յարեւմտից հարաւոյ սորա ( Տաթեւոյ ) առ նորին ջրով. այլ թէ գուցէ՞ անդ նշմար Ձորոյ վանաց, ոչ ունիմ ասել. իսկ ի գիրս ոչ գտի զսա յիշատակեալ, բայց միայն ի Վանական գրչէ յելս ԺԵ դարու ( տ. յէջս 112, 131), որոյ փախուցեալ յասպատակէ Մուրատ խանի Շամախոյ, ելեալ ի կայից իւրոց ( Փոնձաթաղէ ) եկն այսր, եւ աստի զերծաւ այլուր. եւ յետ պատերազմի եւ պարտութեան Մուրատայ ` դարձաւ այսր ի Ձորէվանկս, որպէս գրէ, եւ յիշէ զեկեղեցին Ս. Աստուածածին, զԱջ « Սրբոյն Կիւրղի հայրապետին, եւ Մայր Մարոնհա Ս. Գաբրիելի ? եւ Սրբոց Վարդանանց նշխարացս, եւ այլ Սրբոցս որ աստ կան հաւաքեալ ». ուր եւ աւարտէ զընդօրինակութիւն Մաշտոց գրոց, ( զոր այսր եւ անդր գրէր ի փախստեանն ), առ ոտս աստուածաբան վարդապետացս ` Վարդան Վարդապետի եւ Աբրահամ հռետորի, եւ առաջնորդ սուրբ ուխտիս Տէր Զաքարիա բարեմիտ կրօնաւորի եւ այլ կրօնաւորաց. զՏէր Վրդանէս հայրպետն, զմիւս Տէր Վրդանէս, որ զկէս գրոցս թուղթն կոկեց. եւ միակեացք երկու, զԱկոբ կուսակրօն եւ զընկեր նորին զՂուկասն »:

Հանգոյց Ցուրայ էր եւ մերձակայն նորին վայր Տամալէկս, ի նորոց Տամբալէօք կոչեցեալ, եւ ընդ նմին պարգեւեալ եկեղեցւոյն ` յԱ Աշոտոյ Սիւնեաց, « Տեղի մի ապստամբաց, ( որք ) բազում եւ մեծամեծ վիշտս նեղութիւնս հասուցեալ էին վանիցն, զոր Տէր Յովհաննէս ( Ա ) թէ եւ բազում անգամ ջանաց ` ոչ կարաց հալածել զբնակիչսն եւ սեպհականել զտեղին: Ապա ի ժամանակս աստուածապատիւ եւ հոգեւոր Տեառն Յակոբայ ( եղբօրորդւոյ Յովհան. Զ կաթողիկոսի ) եկն մեծ տիկինն Սոփիա կին Սմբատայ ` յերկրպագութիւն Ս. Խաչին, եւ լուեալ զվշտալից դառնութիւն եղբարցն ի նոցանէ, գուն գործեալ եւ հազիւ ուրեմն ածեալ ընդ բռամբ զտեղին ` ընդ գնոյ 1000 դահեկանի, եւ տայ ի ձեռն Տեառն Յակոբայ. եւ բառնայ զայն խաչ ի նոցանէ. եւ այնուհետեւ լինէին յապահով: Եւ հրամայէ եպիսկոպոսին շինել ի նմա եկեղեցի եւ բնակեցուցանել անապատաւորս. եւ գրել արձան անիծից, զի մի եւս բնակեցուսցեն ի նմա աշխարհական ոք. զոր, եւ փոյթ ընդ փոյթ կատարեալ երջանիկ եպիսկոպոսին գրէ արձան վճռի »: Զայս տեղի կարծեմ նշանակէ նոր Ցուցակ հասից Տաթեւոյ ` գրելով ի թիւս ագարակացն, « Կեռ Տամպալասքէն մինչեւ ի գետն »: Յիշեալ Յակոբ եպիսկոպոս նուաճեաց եւ զ « Աւազականոցն որ հանդէպ վանիցն կայր ի վերայ ուսոյն որ Աւելադաշտն կոչեն. զոր վերագոյն ասացաք. լի էր ելուզակ մարդովք ` որք բազում ոճիրս գործէին եւ յոլով նեղութիւնս հասուցանէին եղբարցն եւ այլ շրջակայ սահմանացն. յայնժամ խնդրէ եպիսկոպոսն յիշխանացն Սիւնեաց, եւ հրաման առեալ ` հալածական արար զարսն, եւ քանդեալ աւերեաց զապստամբանոց նոցին եւ հիմնախիլ արար. եւ զտեղին ` սահմանովն սեպհականեաց եկեղեցւոյն, եւ մեծամեծ եւ ահագին նզովիւք փակեաց, զի մի ' ոք այլ իշխեսցէ անդ բնակել կամ շինութիւն առնել »:

Մերձ ն սոսա հարկ է լինել եւ Դեղնաձորն (223) կամ Դեղաձոր, որ ընդ նոսին պարգեւեցաւ յԱշոտոյ ի նորաշէն եկեղեցին: - Ի Հս. Ել. սոցին կարծեմ խնդրելի է եւ « զԱրիտ գեօղ սահմանակից Հավէրժից եւ Տամալեկուց », որպէս հաւաստէ պատմիչն, զոր յամի 906 Սուփանեանք իշխանք Հայկազունք պարգեւեցին Տաթեւոյ. եւ յառաջ քան զայն յամի 881 յիշի երեցն Սարգիս, ընդ նմին եւ Պետրոս: Զայս տեղի ` երբեմն օտարացեալ ի վանացն ` դարձոյց ի նոյն, յամի 108, « Սուրբ թագուհին Շահանդուխտ եւ բարեպաշտ թագաւորն Սենեքերիմ եղբայր նորին, զԱրիտն աւան,, որ է մերձ եւ սահմանակից սրբոյ եւ մեծի աթոռոյն Տաթեւոյ ». գրեալ թագաւորին իւրով ձեռամբ վճիռ: Յետ երկուց դարուց պատմիչ եպիսկոպոսն Ստեփանոս գնեաց զայս գիւղ յեղբօրէ իւրմէ յԵլիկումէ, զի « վաղ ժամանակօք յափշտակեալ էր ի սուրբ եկեղեցւոյն », եւ վերադարձոյց յիւրաշէն եկեղեցին Ս. Գրիգոր, գրեալ եւ արձան յիշատակի յամի 1299: - Յարեւմտից Հս. Հարժեաց էր եւ գիւղն Արծիւ, զոր յամի 839 Դաւիթ եպիսկոպոս գնեաց ի Փիլիպպէէ գահերեց իշխանէ Սիւնեաց, ընդ նմին եւ զԲերդկաներիչ գիւղ, 10, 000 դրամոց. երկոքին եւս թուեալք ի հին Ցուցակին, մէն վեց չափ հարկաւ, որոց նշանակին եւ սահմանքն ի կոնդակի եպիսկոպոսին. « Յարեւելից կողմանէ ուղէկիցդ ` որ ի Հարժեաց եւ ի Բերդկաներէչոյ գետդ հատանի. եւ անտի ի Բլուրդ որ ի շինագլխիդ, եւ անտի ջրթափաւն, Ստերջաց գաւակ, եւ բնասեռիւդ ի Վարդանայ մարգի խոռն, եւ անտի յ ' Արծիւակատար. եւ յարեւմտից կողմանէ Լորաձորդ բնասարաւգ. եւ ի հարաւոյ կողմանէ Հարժիք, որ ի ճանապարհէդ ի Խուդդ ելանէ ձորովդ ի վայր ի Սեւաջուրդ, եւ ի վեր սարն Վանաց-ձորոյ սեռիւդ »: Ընդ Հարժեաց եւ ընդ Ցուրայ դարձոյց Սենեքերիմ արքայ եւ զԲերդկաներէշ վերստին յաթոռն Տաթեւոյ յամի 1091. կորզեալ ի ձեռաց Մահեւանի եւ Գէորգայ իշխանաց, գրեալ եւ զվճիռ հաստատութեան: Յիշի եւ Բերդկաներիչոյ վանացերեցն յամի 881 Արիսողոմ անուն. իսկ սահմանք նորին առանձինն նշանակին ի վճռագրի Փիլիպպէի, որ զկէս գեղջն  տուեալ էր յեկեղեցին, փոխանակեալ ընդ Սառնաքարի, « եւ այս է սահմանն: Ծիրանհողովդ ի վայր ի գետդ, եւ ի վերի կատարն գետոյդ եւ Սենեակն, Սենեկաւդ ի ձոր, եւ աստի ի Գաւակ » Ստերջաց:

Նշանաւոր քան զսոսա էր Նորիք գիւղ մեծ եւ առաջին կարգեալ ի ցանկի գիւղիցն Ծղկոյ, որ ցուցանէ ի ծայրս սահմանաց գաւառին լինել եւ ի հարաւոյ Տաթեւոյ. երիցունք նորին Սահակ եւ Ահարոն յամի 844 նշանակին ընդ ձեռնարկողս մուրհակի վաճառմանն Տաթեւոյ: Ի գեղջէ աստի էր Յովհաննէս ` առաջին շինողն մեծի եկեղեցւոյն  Առաքելոց, զոր ասէին « որդի գոլ առն միոյ այրւոյ եւ մուրացիկ աղքատի ի Նորեաց շինոյն. եւ առեալ էր յետոյ կին մի անզգամ որ պահէր զերամս ընտանի թռչնոց տեառն գեղջն, եւ վարէր խորթութեամբ ոխաբար ` ընդ որդւոյն իւրոյ փոքր պատանեկին  Յովհաննու, եւ հանապազ գանալից եւ սովամահ  առնէր զնա. եւ յաւուր միում կորուսեալ մանկանն բազում ձագս ի թռչնոցն, ոչ իշխեաց մտանել ի տուն անդր, այլ փախստական  գայ, Հոգւոյն  առաջնորդութեամբ, ի Տաթեւ, եւ բնակեալ առ կրօնաւորի մի ` զարգանայ ուսմամբ եւ հասակաւ  « եւ այլն եւ հասանէ ի գահ եպիսկոպոսութեան յետ Սողոմոնի: - Յիշի եւ նորեաց վանք, եւ մերձ նմին Բոլորաքար, զոր « իւր ամեն սահմանովն » էառ Գրիգոր Ա եպիսկոպոս ի Փարաջոյ որդւոյ Ձագիկ իշխանի, յաւուրս թագաւորութեան Վասակայ. բայց մասն մի տեղւոյն մնաց ի բաժին Նորեաց վանաց. զոտ յելս կոյս ԺԱ դարու ` առ թագաւորութեամբ Սենեքերիմայ, գնեաց միւս Գրիգոր եպիսկոպոս « ի Դլենէ ` որդւոյ Խաղբակայ, եւ հաստատէր նզովիւք ի սուրբ եկեղեցին »: