Սիսական

94. ԿՈՒՍԱՆԱՑ ԱՆԱՊԱՏ. ՍԱՏԱՆԱՅԻ ԿԱՄՈՒՐՋ

Սակաւուք ի ստորեւ ի հիւսիսոյ մեծի Նորոյ Անապատին առ խառնրդովք գետոյն Տաթեւոյ յՈրոտն ` երեւի հռչակեալ Սատանայի կամուրջն, որ յիշի ի Ցուցակի հասից կամ պտղոց վանացն յ ' ԺԷ դարու, եւ ասի առ նովաւ լինել Ագարակ մի ` երկու քոռ ցորենոյ չափ տեղի. անունն յայտ առնէ զխրթնատեսիլ դժուարութիւն վայրացն, եւ զփապարեալ քարածոցն գունագոյն պաղանձաւօք. ընդ որ ուղխորէն խոխոջանօք ուժգնակի անցեալ գետոյն Որոտան, թողու ի վերոյ զկամուրջն անձեռագործ, իբրեւ 50 քայլ երկայն, յորոյ ի միոյ կողաց է անձուկ եւ զարհուրատեսակ ճանապարհ անցից երթեւեկի. եւ մերձ նմին աղբերք կամ ջերմուկք երկաթահամ եւ ածղուտ ջրոց. եւ ի վերայն բաղանիք քաղցր ջրոյ: Զանցս զայս կամ զԿապ ճանապարհի կամրջին ` նորոգեաց Մարտիրոս վերջին եպիսկոպոս ` յառաջին քառորդի դարուս, եւ ըստ գրելոյ աշակերտի նորին, ընդ « որ յոյժ դժուարին էր ձին թամբով անցանելն, այժմ այնպէս քայքայել տուաւ եւ ետ նորոգել, որ ձիանքն ձեռամբ անցուցանեն »:

Յայսոսիկ կողմանս թուի լինել եւ Կաքաւատար որոյ աղբիւր եւ ճանապարհ ջրոյ յիշի ի շարայար պատմութեան եպիսկոպոսաց Սիւնեաց: - Անցեալ ընդ կամուրջն վատանուն ` յահեակ ( որ է հիւսիսային ) կողմն գետոյն Որոտան ( կամ Բարկուշատայ ) ընդ առաջ լինին բարելուր Անապատք Կուսանաց եւ գեօղք Շնհերոյ եւ Հալիձորոյ, որոց սերտ առնչութիւն է ընդ Տաթեւոյ, եւ գլխաւորք են կալուածոց նորին, այլ քանզի յառաջին ժամանակսն ոչ Ծղկայ ` այլ Հաբանդ գաւառի վիճակէին, եւ մեր հին բաժանմանցն հետեւեալ ի տեղագրութեանս, թողցուք քննել ի սոյն յետին գաւառիս, յոր եւ ընդ հուպ կայ մեզ մխիլ, յետ որոնելոյ եւ փափագելոյ գտանել եւ զարժանի յիշատակաց տեղի մի ի սահմանս յայս Տաթեւոյ, որոյ եւ անուն իսկ եւ դէպք հիացուցիչք են մտաց եւ սրտիւ. եւ է

Հարանավազն, Կէլին գայա ( Հարսնեքար ) ըստ այլազգեաց, զոր եւ ըստ նախագրեալ սահմանադրութեան թեմին Տաթեւոյ համարիմ լինել յելից հարաւոյ վանացն, առ հին ճանապարհաւն ` որ ի Բաղաց տանէր ( ընդ Ծղուկ ) յԱյրարատ աշխարհ. եւ այսպէս աւանդին դէպքն ի Սիւնեաց պատմութեան, զոր ` յառաջնոց քան զինքն ճարտարագոյն գրողաց առեալ յեռեալ է Ստեփանոս յիւրումն ( ԳԼ. ԼԶ ). « Էր դուստր մի Վարազդատայ ` Աղուանից գահերեց իշխանի ( ի կէս Է դարու ) որում անուն Շահանդուխտ, ( որպէս կոչի եւս տեղին ` զոր քննեմք ). եւ ունէր պատկեր նոր եւ օտար, եւ գեղ նորա յոյժ չքնաղ եւ զարմացուցիչ տեսողաց, որ եւ ոչ ումեք նիւթեղէն կարծիւր, այլ իբրեւ լուսատարր օդոյ եւ յանօսր շողից կերպացեալ, որ եւ խնդրեցաւ հարսն ի տանէ թորգոմեան: Եւ ել նա յաշխարհէն իւրմէ ի հայրենի տանէ, եւ գնայր ի կնութիւն Հայկազուն իշխանացն. եւ մտեալ ի Բաղաց սահմանն ` երթայր ի ճանապարհն յանքոյթ տեղիս յառապարի մի, յորում էր փրթուած քարի մի ահագին խորութեամբ, որ իբր յանդունդս հայէր, հանդէպ մեծի հայրապետանոցին Տաթեւոյ: Եւ ահա անդ ղօղեալ ծուարեալ կային բազմութիւնք լէգէոնախումբ զօրաց սուսերամերկաց, որք վասն սխրալի գեղոյ նորա եկեալ էին ի Պարսից, եւ պահէին զանցս եւ զկիրճս ճանապարհացն ` զի յափշտակեսցեն: Եւ նոցա անիրազեկ էին բանին. յանկարծակի յարեան ի վերայ նոցա, եւ սուր ի վեր կալեալ սկսան յանխնայ կոտորել զքրիստոնեայսն: Ապա տեսեալ զայն մեծահարուստ օրիորդին ` գիտաց զպատճառն, եւ կնքեալ զինքն տէրունեան նշանաւն, մտրակեաց զերիվարն եւ թռեաւ ընդ փրթուածս քարին: Եւ զի զայս գտաք ի հնացեալ նամակի գրեալ իւրով իսկ ձեռամբն, որ էր այսպէս. Ես մեղուցեալ աղախինս Քրիստոսի Շահանդուխտ ` դուստր Վարազ-Տրդատայ, երթային հարսն ի տունն թորգոմեան. եւ եկեալ ի սահմանս Բաղաց, ի գլուխ քարիս ` ընդ որ անցանէ ճանապարհն. եւ ահա յանկարծակի պատահեցան ինձ Իսմայելացիք, որք վասն համբաւոյ գեղոյ իմոյ կամէին յափշտակել զիս. եւ սուր ի վերայ եղեալ կոտորէին զհեծելագունդն որ ընդ իս. ապա լաւ համարեցայ քան ի ձեռն այլազգեացն գայլապատառ կորնչիլ, վասն Քրիստոսին իմոյ գահավէժ մեռանել. եւ յիշելով զՍուրբ Աստուածածինն եւ զՍուրբն Հռիփսիմէ, յանձնեցին զիս Սուրբ Երրորդութեանն, եւ կնքեցին զողորմելի անձն իմ սուրբ խաչիւն, եւ դարձուցեալ զերասանակ երիվարին ` թռեայ ընդ քարս. եւ ապա յահագին շնչմանէ հողմոյ եւ աներեւոյթ զօրութեամբ ` իջալ իբր կառօք ի խորութիւն ձորոյս, ես եւ երիվարն իմ անվնաս: Եւ դադարեալ անդէն ` մեծաւ հիացմամբ գոհութիւն մեծ վերառաքեցի այնպիսի փրկողին զիս. եւ իջեալ ի հեշտավայրն ` նուիրեցի զանձն իմ Քրիստոսի. եւ ուխտեցի այլ ոչ ելանել աստի մինչ ցվախճանն իմ. Իսկ Իսմայելացւոցն տեսեալ զայն ` մեծաւ զարմացմամբ թողին անվնաս զզօրն իմ եւ գնացին. եւ ես աստէն ի տեղւոջս շինեցի մատուռն մի եւ խցիկ մի. եւ կրօնաւորեցայ ի տեղւոջս զամենայն ժամանակս իմ. թէպէտ բազումս թախանձեցայ ի ծնողացն իմ եւ ի հարսնածու իշխանացն, ոչ շարժեցայ ի տեղւոյս: Եւ  կոչեալ զերանելի եպիսկոպոսն Սիւնեաց ` յանձնեցի նմա զիս, եւ զամենայն ինչս իմ ետու ի ձեռս նորա, զկէս մասն բաշխել ի կարօտեալս, եւ զկէսն տալ ի սուրբ եկեղեցին Տաթեւոյ: Նա եւ զտեղիքս զայս աւանդեցի սուրբ եկեղեցւոյն ամենայն ձորովս, որ ի Շնհերոյ սահմանէն ի վեր մինչ ի Գինական գետն: - Ահա այս իսկ իւրով ձեռամբն էր գրեալ Շահանդխտոյ: Եւ կացեալ ինքն անդէն ` այլ եւս կուսանս ժողովեաց առ ինքն, եւ մեծամեծ ճգնութեամբ կեցեալ ամս երեսուն ` վախճանի: Եւ երթեալ եպիսկոպոսին ` դնէ ի հանգստի ի նմին տեղւոջ զերանելի նշխարս սրբոյն, որոյ խարեխօսութեամբ խնայեսցէ Քրիստոս ի տունս յայս եւ ի վիճակեալ սեպհական հօտ սորա »:

Սխրալի անշուշտ եւ նորատեսակ կուսական անապատ. որ եւ հազար ամաւ երիցագոյն քան զորս ի վեր անդր յիշեցաք, եւ զոր յետոյ յիշելոց եմք. եւ վազքն աննմանք ` երիվարաթեւ թռչանօք հրաշափառ վեհագոյնք արդեօք քան զամենայն վազս ` սուրբս եւ անսուրբս, ի Լեւկադեանց ցՊեղագեանու. հակառակատիպք դեռ իսկ յիշեցելոյ դժնեայ Կամըրջոյն, որ ի բարձանց անտի պակուցանողական ճնշմամբ թուի ի վհաքատակ խորս հեղձամղձուկ իջուցանել զոգի. մինչ սա ` յանդնախոր ալուց ` թեթեւաթիռ ի վեր ի վեր սլացուցանէ զմիտս եւ զսիրտ: Փափագելի է տեղանկարից ճշգրիտ յանդիման առնել մեզ զվայրսն: