Սիսական

95. ՀԱԲԱՆԴ ԳԱՒԱՌ

ՀԱԲԱՆԴ ԳԱՒԱՌ թէպէտ եւ ի միջնաշխարհի Սիւնեաց զետեղեալ կայ, այլ վասն դժուարակոխ վայրացն եւ ի չգոյէ արահետ ճանապարհի ` անայցելու եւ սակաւածանօթ մնայ. եւ ոչ միայն յայաժմուս ` այլ թուի եւ ի հնումն, զի դուն ուրեք յիշի ի պատմութեան. եւ ի վաթսուն եւ աւելի գիւղիցն ի Ցուցակին հարկատուաց նշանակելոց ` վեց կամ եօթն միայն. վասն որոյ եւ դժուարին է ստուգիւ գծագրել զգիրս նոցին. բայց աներկբայ է յարեւմտից կողմանէ սահմանորդ գոլ գաւառիս ` յետին տեղագրեալ վիճակացն Որոտան եւ Տաթեւոյ. ի հիւսիսոյ ` Աղահէճ գաւառի, բարձամբք անջրպետօք Ագօղլան գետոյ օժանդակի Հագարեայ. այս գետ յարեւելից կտրէ զսահմանն, այլ ոչ գիտեմ որքան մօտուստ. իսկ ի հարաւոյ ` երկոքին Թաղք են սահմանակիցք, անջրպետ ունելով զլերինս ( Քէօքի, Պարտականլու ? եւ այլս ), որք եւ անջրպետեն զօժանդակս Բարկուշատայ ի գետոյն Չաւընդուրայ:

Հիւսիսային եւ արեւելեան մասն երկրին պատկանի գետահովտին Հագարու. առաջինն ` յատկապէս Ագօղլանի, միջին մասն ` օժանդակաց ինչ Բարկուշատայ ( կամ Որոտան ) գետոյ ի Հս. կուսէ ընդ Հր. իջելոց, որոց գնացք եւ դարձուածք չեն քաջայայտ, եւ երկիրն թուի բարձամբք եւ ձորովք վերիվայրեալ, ոչ ունելով հարթածաւալ տեղիս, բայց եթէ մօտ յաջակողմեան ափն Հագարու: Թէպէտ եւ յոլովք իցեն կուտակք լերանցն, այլ ոչ շատ բարձունք որչափ ինչ ստուգեալ է. բարձրագոյնքն յարեւմտեան սահմանածայրսն են, այլ գուցէ յաւէտ Ծղկայ եւ Աղահէճի պատշաճելիք. իսկ որ ի բուն Հաբանդ ծանօթքն գրեաթէ չանցանեն զ 6000' բարձրութեամբ, բայց միայն Գազի կիւլիւն ? ի Հս. Կորէսի 6620' յելից նորին Չալպուռուն ` 5700', եւ այլն: Նշանակին բազում ուրեք լեռնակք կոնաձեւք կամ կոհակք մեկնարկք, թերեւս հրաբղխից երբեմն գործարանք. ընդ որս եւ յոլով աւազակոյտք շեղջաձեւք կամ գմբեթաձեւք, մանաւանդ առ երի գլխաւոր աւանին ` Կորիսայ, որպէս կոչեն տեղացիք եւ զկուտակսն, ըստ ձեւոյ նոցին եւ որ շուրջ զնոքօք խորափիտ վայրացն: Մերձ ի լերինսն արդ յիշեալս յանուանէ եւ մերձագոյն ի Քարաշէն գիւղ ` կայ եւ ծծմբային հանքաղբիւր. եւ այսոքիկ փափագելի եւս առնեն զբնասիրացն հետաքննութիւն:

Հարաւային մասն կամ բուն հովիտ Բարկուշատայ որ յահեկէ, ընդունի ի հիւսիսոյ զգետակն Զանկեազուրի, որպէս թուի կոչեցեալն Վարարակ ի հնումն. իսկ յաջմէ ի հարաւոյ ` ունի համընթաց օժանդակ ( յարեւմտից ընդ արեւելս ) Զեմի-չայ կոչեցեալ, եւ յոյժ բարգաւաճ երեւի բուսաբերութեամբ եւ արգասեօք, ունելով ձորակս եւ հովիտս գեղեցիկս. զորոց ցաւէ չգիտել զորպէսն ստուգիւ. այն զի ուրեք ուրեք բնական եւ շինական տեղեաց իսկ գոն նշանակք յընդարձակ տեղացուցի կողմանցն, այլ ոչ եւ անուանք առ երի: - Անգղիացի ոմն ( Միկնեն, Mignan), որ յամի 1830 ի Շուշեայ երթալով ի Դավրէժ, էանց ընդ արեւելեան հարաւային կողմանս գաւառիս, ետես ի լերինսն Վիթս մեծամեծս, եւ մերձ ի դաշտն Երասխայ Փասիանս գեղեցիկս եւ մեծամեծս »: