Սիսական

Հեղինակ

Բաժին

Հայագիտութիւն Հայ դասական մատենագրութիւն

Թեմա

96. ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԳԵՕՂՔ

Ոչ է յայտ սկիզբն շինութեան եւ բնակութեան գաւառիս, եւ ծագումն անուանն, որ ուղղագոյն է Հաբանդ, զի այսպէս գրի ի ձեռագիր օրինակս աշխարհագրութեան Խորենացւոյ, այլ ուրեք Խաբանդ, Աբանդ, Համբատ, յոր անուն կայ եւ գաւառ մի Արցախոյ ` Միւս Հաբանդ կոչեցեալ, որպէս ի սմին աշխարհի Սիւնեաց են Բաղք եւ Միւս Բաղք. յորմէ երեւի ի հնումն սահմանակից լինել երկոցուն, առ որ հարկ է այսմ Հաբանդայ ` զորմէ բանքս են ` ձգիլ եւ յայնկոյս Հագարեայ: Նշանակելի է վերջայանդ անուանն եւ զուգութիւն ընդ երկուց եւ երից այլոց գաւառաց Հայոց, ( Վանանդ, Մարանդ, Զարեւանդ ): Բազմաց թուի այսր անուան Հաբանդայ ` յեղուլ ի ռամկօրէնն Ղափան, որպէս կոչի գէթ յերկուց դարուց հետէ մեծ մասն հարաւային արեւելեան Սիւնեաց. այլ ստուգագոյն թուի ի Կապանէ Բաղաց փոխումն անուանն ի Ղափան քան ի Հաբանդայ. սակայն յետինս այս տիրող անուն ոչ ի վերայ միոյն կամ միւսոյն միայն ձգի ` այլ յերկոցուն եւս:

Ի նախնեաց Սիսակեանց լինելոյ բնակութեան գաւառիս, վկայէ պատմիչն ի յիշատակի Ձագեձորոյ բերդին, որ եւ Հաբանդայ բերդ կոչէր, իբրեւ գլխաւոր այդպիսի շինից գաւառին, եւ ի Ձագայ կամ ի Ձագիկ նահապետէ համարիւր շինեալ, ի զարմից նախահօրն Սիւնեաց: Յիշին ի պատմութեան Ձագիկ անուն պայազատք ի կողմանս Բաղաց, հաւանօրէն սերեալք յառաջնոյ անտի հին նահապետէ, եւ որպէս երեւի ` յետոյ միանալով կամ խառնելով Հաբանդայ ընդ Բաղաց, յանուն յետնոյս յիշատակին իշխանքն: - Յառաջին կէս Ժ դարու Փիլիպպէ թողն մեծ Փիլիպպէի ` տիրէր Հաբանդայ: Յանուն հնոյ բերդին ( Ձագեձոր ) համարիմ, այլազգեաց բռնազբօս ծեքմամբ, ի յետին դարս եւ մինչեւ ցարդ Զանկեազօր կամ Զանկէզուր կոչել զգաւառս Հաբանդայ, որպէս ի հնումն ներհակաբար յանուն գաւառին բերդն. եւ միւս եւս ներհակութեամբ, մինչ ի միջին դարս Հաբանդ նուազեալ ընկղմեալ իմն թուի ի միջի մերձակայ գաւառաց Բաղաց կամ Ծղկայ, զարդիս Զանկեազօր անուն ` որոյ բունն ի Հաբանդ ` տարածանի յընդարձակ սահման, պարագրելով ոչ միայն զԲաղս եւ զԱղահէճ եւ զԿովսական, այլ եւ զԾղուկս եւ զՎայոց ձոր մասամբ, որպէս նշանակեցաւ յառաջագոյն: Հին Ցուցակ հարկատուաց եկեղեցւոյն Սիունեաց 59 գեօղս նշանակէ Հաբանդայ, որ են այսոքիկ, հանդերձ չափով տրից նոցին.

Աղախերդ	12
Խալխալք կամ Խալխք	8
Կատավանք կամ Գադավանք	8
Խնձորեսկ	10
Վանոցա կամ Վանացայ	20
Մրկաքար	12
Խորժայ	7
Շոռնխոյ	12
Տանձեակ	7
Թաղթուն	7
Տեղ	12
Քէչագեղ կամ Քօչագիւղ	12,
Պատանդավանք	7
Եզնի	7
Նորաշինիկ	7
Խոնածախ	20
Վաղատու	12
Ակարդոն	10
Խորխոր	7
Մակալոց	10
Մակաղոց միւս	7
Կարբինք Վերին	8
- Ներքին	8
Տեղի կամ Դեղի	12
Գօրու	20
Կտվայ կամ Գտաւայ	6
Լուսակունք	10
Բազմածակք	6
Շագուայ	10
Արտաշէն	6
Անձկայք	6
Քրվանք կամ Քրօնք	20
Գենենաթաղք	6
Գնդաշէն	12
Ղոկոնի	8
Բողեան, Բուղեան	12
Ցատղոնի, Ցօղունի	12
Քարոտան, Քորոտան	15
Ագարակ	8
Ըղուերձ	12
Անձկայք	12
Ականայ	10
Ձագաձոր	12
Պետրոսկայ վանք	10
Նախանձփոր	8
Աղոջրիկ կամ Աղուոյ ջրիկ	«
Գորայք	10
Ուսկաձակ, Ասկածակ	8
Խոտ	12
Ստորին ?	12
Մարգաձոր կամ Մաշկաղոց	8
Բահիզաձոր, Պահիզաձոր	18
Բոքս, Բաքս	10
Նափակաշէն	12
Արքոյ	10
Թաղարայ	8
Շաթիթաղք	8
Շնոյհերք	24
Հալէ	8

Ի յետին ցուցակս եւ ի գիրս յիշին եւ այսոքիկ.

Հիւսնիդարա,

Ալիղուլիշէն,

Քարաշէն,

Արաւիս,

Մաղանջուղ,

Սուլդանի ղշլախ,

Կուռնիձոր,

Յերկուս վիճակս տրոհեմք ի տեղագրիս զՀաբանդ, ի Ձոր Բարկուշատայ եւ ի Ձագեձոր: