Հայ-Վենետ կամ յարընչութիւնք հայոց եւ վենետաց

Շատ անգամ յիշուած եւ լսուած են ի գիրս ի յօրագիրս մեր, նա եւ ընդհանուր վաճառականութեան պատմութեան մէջ, Հայ վաճառականք Ջուղայի, ԺԶ դարուն կիսէն վերջ ` մինչեւ յ ' ԺԸ դար. մեր Հայ - Վենետաց պատմութիւնն այլ կու պահանջէ ` այս ժամանակիս քննել զանոնք ի Վենետիկ, ուր ` Մեծ եւ Փոքր Հայոց ամեն կողմերէ ` աւելի բազմութեամբ եկած են, միանգամայն եւ աւելի հարըստութեամբ, վաճառքով եւ վաստակով: Բայց նախ զայս պէտք է գիտնալ, որ երկու Ջուղա կայ, Հին եւ Նոր. առաջինն ի Հայաստան, Երասխ գետոյ եզերքը, որոյ բնակիչքն Շահ Աբաս Պարսից թագաւորին բռնի հրամանաւ հանուելով ` քշուեցան ի Պարսկաստան, ի մայրաքաղաքն Սպահան, ԺԷ դարուն սկիզբը (1605), եւ անոր քով կամ դիմաց շինեցին երկրորդ եւ Նոր Ջուղայն. ուր ` յետ շատ նեղութեանց ` աճեցան, հարստացան, եւ վաճառականութեամբ սփռեցան կամ գնացին եկան ` յայլեւայլ շահաստաններ Եւրոպիոյ եւ աւելի ի Վենետիկ: Մեր յիշելիքն հիմայ այս Նոր Ջուղայեցիներն չեն, այլ Հիներն. որք մեր ազգի պատմութեան մէջ ` թէ եւ կարճ ` այլ փառաւոր միանգամայն եւ գթաշարժ յիշատակ մի թողած են, որ եւ հասարակաց ծանօթ ըլլալով ` ոչ հարկ եւ ոչ պատշաճ է մեզ կրկնել զայն. այլ միայն յայտնել զարմանքնիս այդ Ջուղայի գրեթէ խորհրդաւոր երեւման վրայ. զարմանալի ` իր վաճառականական բարգաւաճանօք եւ հարստութեամբ, թերեւս մեր երկրի ամէն քաղաքներէ աւելի ` իր ատենին. խորհըրդաւոր, իր ծագման կամ այդ բարգաւաճանաց սկզբնաւորութեան անծանօթութեամբ. եւ իբրեւ յանկարծօրէն փայլելով, մանաւանդ թէ փայլատակելով ` ԺԶ դարու վերջի երրորդ մասին մէջ, այնպիսի գրեթէ անծանօթ ծակէ մի, ինչպէս է իր դիրքն, քարոտ տեղ մի. որ թէ եւ շատ հին ատեն լսուած է իբրեւ գեղ կամ աւան, այլ անկէ վերջը հազիւ թէ յիշուած ի պատմութեան, մինչեւ իր դժբաղդ գերութիւնը եւ աւերումը:

Անկէ 30 կամ 40 տարի առաջ կու յայտնուի Ջուղայի ճարտար վաճառականք ի Վենետիկ, եւ ի պատմութեան Վենետկոյ: Առաջին ծանօթ ինձ Ջուղայեցի այս քաղքիս մէջ ` է յամի 1570 ( յուլ. 19), Գայրի կամ Խայրի ? (Cayri) անուամբ մէկն, որ կը վճարէ իր պարտքը, 285 դուկատ, առ Յովհան Ամդեցի ո. Տէօվլէթքեարի (Duulethiar կամ Dohaulattiar). Ջուղայի անունն այլ Վենետկեցի նօտարն գրէ Iula, թերեւս մոռնալով f տառը (Iulfa): Նոյն Ամդեցւոյն հետ իր հաշիւը կու կնքէ ( մայիս 29) եւ Կոնտուղ ո. Ամիրի Պարսկաստանցի (Gondus de Armenia q. m Amir de Azami): Նոյն օր Ամդեցին նոյնպէս Փանոսի ո. Գէորգի հաշիւները կու կնքէ, որոյ հետ թէ ' ի Հալէպ թէ ' ի Վենետիկ առեւտուր ըրեր էր:

Մինչդեռ ի Վենետիկ այս առաջին անգամ Ջուղայեցիք կ՚երեւին մեզ ` նօտարաց առջեւ, նոյն օրերում (14 օգոս. 1571) Վենետկոյ տէրութեան դեսպան մի ` Վինչենցոյ Ալեսսանտրի (Alessandri Vincenzo) եկեր էր ի Գազուին, ուր էր այն ատեն Պարսից շահն. հօս իրեն եկան քանի մի Հայ վաճառականք հարցընելու իրենց ընկերաց համար, զոր շատ ապրանքով ղրկած էին ի Վենետիկ: Ալեսսանտրի իմացուց որ անոնք Դուքսէն լաւ ընդունելութիւն գտած ` իրմէ շատ առաջ (1570) ճամբայ ելած էին դառնալու իրենց երկիրը: Այդ Հայերն ըսին որ իրենք Ջուղայի գլխաւորներէն են (esser signori della loro terra chiamata Diulfa), եւ թէ իրենցմէ մէկն իբրեւ իրենց գործակալ կենար ի Գազուին: Ասոնց միջնորդութեամբ յաջողեցաւ Ալեսսանտրի ներկայանալ առ Միրզա, Շահին որդին, եւ իր դըքսին կողմանէ բերած թուղթերը տալ. ինչպէս որ կու գրէ ինքն իր տէրութեան, ի Գրաքովիոյ (24 յուլ. 1272). եւ ասով յայտնի կ՚ընէ այն Ջուղայեցի Հայոց համարձակութիւնը Պարսից արքունեաց առջեւ:

Նոյն իսկ եւ Հայք յիշեցուցին զայս ` Ալեսսանտրեայ, երբ իր դառնալէն վերջ ի Վենետիկ, հարկ եղաւ իրենցմէ երկու հոգի խաւրել այս տեղ. մէկն Տէրման (Derman) կոչուած, միւսն Սոնտուղ (Sondus), թերեւս վերոյիշեալ Կոնտուղն. ասոնք առանց ապրանքի կու գային այս անգամ, որպէս զի արգելք չըլլայ ճամբուն, եւ շուտով հասնին, ու իրենցմէ առաջ եկողներուն ձեռօք ` Տոլֆին կոչուած Դրամասեղանոյ (Banco Dolfin) մէջ դրած ստակնին հանեն. իբրեւ ծանօթ բարեկամ կ՚անուանեն եւ կ՚աղաչեն որ Ալեսսանտրի դիւրացընէ այս գործը, ինչպէս որ մենք ալ կ՚ըսեն, քեզի այս տեղ դիւրացուցինք ընելիքդ (1). եւ դարձեալ, երբ առիթն հանդիպի ` կ՚օգնենք քեզի կամ քու ազգայնոցդ: Այս թուղթս գրուած էր ի Ջուղա, հայրերէն, հոկտեմբերի սկիզբը, տարին նշանակած չէ ( գոնէ իտալերէն թարգմանութեան վրայ, վասն զի բնագիր հայերէնն չկայ ), այլ գրեթէ անտարակոյս գրուած է 1572 ին: Գրողքն ` որ զիրենք  սիրելի բարեկամ կանուանեն Ալեսսանտրեայ եւ անշուշտ Ջուղայի գլքաւորներէն էին, կոչուին Թէնէքիսիս (Tenechesiss): Միրճան եւ Մարսաթա. կիմացընեն որ իրենց երկու պատգամաւորներն առանձին խնդիրքներ այլ ունէին, որոնց առանց տարակուսելու կրնար հաւատալ, վասն զի լաւ եւ արժանաւոր անձինք են: - Հասան ասոնք ի Վենետիկ եւ յայտնեցին իրենց գաղտնի յանձնուածը, որ էր Պարսից շահին պատրաստութիւնն  ի պատերազմ ընդդէմ Օսմանեանց, նոյնպէս ասոնց այլ թէ պատրաստուիլն եւ թէ մզկըթաց մէջ աղօթելն, որ իրենց եւ Պարսից մէջ եղած հաշտութիւնն չաւրուի, որպէս զի իրենց նաւատորմիղն  նոր փորձանքի մի չհանդիպի ի քրիստոնէից: Աւելորդ է ըսել թէ որչափ կարեւոր էին Վենետաց համար այս տեղեկութիւններն, եւ թէ անշուշտ որչափ խնամքով Ալեսսանարին այլ օգնեց Ջուղայեցւոց խնդրոյն:

Այս երկու պատգամաւորներէն վերջը ծանօթ է ի Վենետիկ Իսկէնտէր. ս. Էմիրի Ջուղայեցի (de Persia loci de Giulfa), որ 1573 ի ( մայիս 8) իրեն գործակալ դնէ նօտարի գրուածքով Ֆր. Կալլայ Մուրանցի մի, ( Մուրան Վենետկոյ գրեթէ կպուած կըղզեակ մէ ):

Յաջորդ տարին (1574 մարտ 3) ծանօթ Գէորգ ո. Թէոդորի սանսէրն ` Կարկառեցի Յարութեան որդի Սիմոնի (1) հետ կու վկայեն նօտարի առջեւ, որ Շառլաթ Ջուղայեցին ութ ամսէ ի վեր ի Վենետիկ էր, եւ ստոյգ այս էր անունն (Sciavalat Armeno di Chiulfa) եւ այսպէս այլ գրուած էր Ծովային մաքսատան դիւանաց մէջ, ըսածնուն վկայ եղաւ ուրիշ Շառլաթի մի որդի Աղէքսանդր Հալէպցի: Այս վկայութեանց պատճառն էր Շառլաթայ հիւանդութիւնն, որ եւ երկրորդ օրը (4 մարտ Նիկ. Տոլիոն, նօտարը կանչելով իրեն ) ի Հայոց տունն կամ անոր մօտ ի Ս. Յուլիան, կտակը գրել տուած է, ինքն թուրքարէն ըսելով մէկու մի ( Պիոնեդդա ). նա այլ պարսկերէն թարգմանելով ուրիշի մի, եւ սա իտալերէն գրել տալով նօտարին: Շաւալաթ կը յայտնէ իր հօր անունը Գուպաթ, հօրեղբօրը Յակոբ, որոյ որդին Մուրէվէլի էր ի Վենետիկ, եւ զսա կընէ իբրեւ կտակակատար. իսկ ժառանգ ` զանոնք որ հայերէն կտակի մէջ նշանակէր էր, իրեք օր առաջ գրած ` իր քաղաքացի Նասիպի ձեռքով. անոր կը յանձնէ իր հոգւոյն համար պատշաճ համարած ողորմութիւնը տալ: Մահուան եւ թաղման յիշատակն չկայ, որովհետեւ այն տարուան մեռելագիրքն կորսուած են:

Նոյն օրեր (12 յունիս 1574) Կարապետի որդի Յովհաննէս Ջուղայեցի այլ ` իրեն գործակալ գրած է Վենետկեցի մի, Հերոնիմ Ֆօրեսդի, որոյ վկայ եւ թարգման եղած է վերոյիշեալ Հալէպցի Շաւալաթի որդի Աղէքսանդր. ասոր հայրն Հալէպի դրամանոցի վարպետ վերակացու է եղեր. (Sanolet mistro della Cecha in Aleppo). Յովհաննէս Կապարատեի որդին եւ Նասիպ կամ Նասսապ Մանուէլի որդի Ջուղայեցիք կու յիշուին ` նա եւ մէկ թատերական կամ ողբերգութեան յարմար դիպուածի մէջ այլ, որ է հետեւեալն:

Թուականէս իբր տասն տարի առաջ Ջուղայեցի երիտասարդ կամ չափահաս մէկ մի Յովսէփ անուամբ կու գայ ի Վենետիկ, ի Ճենովա, եւ Իտալիոյ ուրիշ քաղաքներ, եւ ինչպէս կ՚երեւի ` Դուռնին մօտ Այա գեղէն Դոմինիչիլլա (Dominicilla) անուամբ տարասեռի մի կու սիրահարուի. 1573 ին մահն վրայ կու հասնի. ասոր կու կտակէ Յովսէփ իր ստացուածքը: Իր հայրն Պասսա կամ Բասսա որդի Մարգարայ ողջ է եղեր. եւ լսելով դիպուածը ` կու գայ ի Վենետիկ, կ՚իմանայ եղածը, եւ կու ջանայ ձեռք բերել իր որդւոյն թողածը. որոյ համար շատ ժամանակ կ՚անցնի, եւ կու ստիպուի ինքն ուրիշներէ փոխ առնուլ ` դատաստանի ծախքերը վճարելու: Պարտատերանց մէկն է յիշեալ Շաւալաթի որդի Աղեքսանդրն, ուսկի առեր է 310 դուկատ, զոր յամի 1575 ( մարտի 18 եւ 21) նօտարի առջեւ կու խոստանայ վճարելու. վկայ կ՚ըլլան Նասուպն եւ Գէորգ ո. Թէոդորի, եւ Տէր Թոմաս ո. Գէորգայ ` Հըսնքէյֆցի Յակոբիկ քահանայ մի, Կարապետի որդի Յովհանն այլ ոչ միայն երաշխաւոր կ՚ըլլայ Բասսայի, այլ եւ գլուխ կու կենայ դատը առաջ տանելու, ընկեր առնըլով իրեն քանի մի Ջուղայեցիներ, Աղեքսանդր ո. Անդրէի, Միսսայա ? (Missaia), Մուրատ եւ Կիրակոս (Chiragatus): Ասոնք Բասայի հետ կու պնդեն, թէ Յովսէփ իր երկրէն դուրս չելած ` հօն թողեր էր 9 կամ 7 տարուան որդի մի Հայրապետ անուամբ որու կինկնայ ժառանգութիւնն: Ասոր հակառակ ուրիշներն կըսէին, թէ Յովսէփ 15 տարի է որ Իտալիա եկած էր, եւ այն տարիքով որդի չէր կրնար ունենալ իր հայրենեաց մէջ: Ասոնց խոսքը հաւանական կամ քննութեան արժանի համարելով, վերոյիշեալ թուականին (1575, դեկտ. 23) Հասարակաց Փաստաբանից անուանեալ դատարանն կու կանչէ Յովհաննու կողմնակիցներ, միայն սա եւ Բաբբա եկան, մէկայլ ընկերքն աներեւոյթ եղան. անոր համար դատաւորք զանոնք խարդախ եւ սուտ վկայ համարելով ` դատարապտեցին (23 յուն. 1576), որ եթէ բռնուին, հրապարակին երկու սեանց մէջ աջ ձեռքերնին եւ լեզունին կտրելով ի բանտ գրուին տարի մի, յետոյ վռընտուին Վենետկոյ սահմանէն. եւ եթէ նորէն դառնան ` երկու տարի բանտի դատապարտուին: Իսկ Յովհան եւ Բասսա իրենց ըսածին վրայ հաստատ կեցան, թէ եւ բանտուեցան: Միւս կողմէ Դոմինչիլլա ` իր որ եւ է կերպով ժառանգածը չկորուսանելու համար կիմացընէր, որ այս խնդրոյս վրայօք քննութիւն եղած էր ի Ճենովա եւ իրեն տրուած էր իրաւունքն: Վենետկոյ դատաւորք փաստաբան մի խաւրեցին ի Ճենովա. սա քննեց իմացաւ որ սուտ է կնկան ըսածն. այն ատեն (1579, սեպտ. 3) դատաւորք արձըկեցին ի բանտէ զՅովհանն եւ զԲասսա, եւ ոչ միայն Յովսէփայ  թողածը վճռեցին առնուլ եւ տալ իր հօրը եւ որդւոյն այլ եւ Դոսիչիլլայի օժիտէն առնուլ եւ տալ Բասսայի եւ Յովհաննու ` իրենց դատաստանի  համար ըրած ծախուց փոխարէն: Վճռօղքն էին 36 դատաւորք. որոց միայն երկուքին քուէն անորոշ էր:

Վերոյիշեալներէն զատ եկեր են անշուշտ շատ Ջուղայեցիք ալ ի Վենետիկ. որ որոշակի իրենց քաղքին անուամբ յիշուած չեն. մենք ալ չուզելով կարծեօք ընդունիլ, քանի մի անտարակոյսներ այլ յիշենք ԺԶ դարուն վերջի եւ ԺԷ դարու առաջին տարիները: Այսպիսիքն, Տիրան մի, Thirano գրուած յամի 1593 որ 110 դուկատ պարտական էր նախճաւանցի Պօղոսի, որդւոյ Բարսղի (Baser գրուած ). սա իրեն գործակալ դրաւ ( օգոստ. 23) Հայոց ճարպիկ սանսէրներէն մէկը: Մարկոս Մուրատ. ս. Յակովբայ առնելիքը պահանջելու համար, կամ ուղղակի կամ Տիրանայ ինչքը գրաւելով, վկայ եղան  մեզի ծանօթ Գէորգ տնպահն Հայոց ( ո. Թէոդորի ), Մելգոն վաճառական, Մարկոս վաճառական ս. Շահնշայի  (lansa): 1599, մայիս 7. Գէորգ Ջուղայեցի Սէրտար մականուանեալ, որ վկայեց Մարգարեան Տէր Յակոբայ պատգամաւոր երթալն առ իշխանն Վրաց, եւ ի Պարսս:

Կարապետ ո. Բարսղի ( թերեւս վերոյիշելոյն ) , որ առնելիք ունէր 360 դուկատ Հռոմկլայեցի Յովսեփայ որդի Խաչատուրէն. սա խոստացաւ (1601 փեբր. 6) որ երբ դառնայ այն քաղքէն ուր պիտի երթար, վճարէ Խաչատրոյ ամբողջ պարտքը. այլ եւ կու խոստանայ որ պարտքէն դուրս ` տայ Խաչատրոյ զոյգ մի չուխայէ գուլպայ կամ տափատ վաթսուննոց (un paro di calce di panno de sessanta), իբրեւ ընծայ մի եւ ոչ այլ ինչ:

Աւետիք Ջուղայեցի ո. Խուտապաշի (1602 մայիսի 21) կընդունի իր առնելիքն ի Սիսիանցի Ղազարայ ո. Յովհաննու, եւ անդորրագիր կու տայ անոր. երկու օր վերջը ( մայիս 23) իրեն գործակալ կարգէ նօտարի առջեւ ` զՔրիստափոր ս. Տոնատայ Սուրիան անուանեալ, ( Ասորի կամ Հալէպցի կարծուի ) Թուրքաց սանսէրը, որ ընդունի իր ապրանքները, երբ հասնին նաւով, եւ ուրիշ որ եւ առնելիքը, եւ այլն:

Գրիգոր  ո. Մարտիրոսի եւ Գէորգ ո. Անտոնի Ջուղայեցիք իրենց գործակալ կարգեն զՄարկոս Մուրահ սանսէր եւ անոր որդին Յակոբ, որ պահանջեն Տօռնակուինչի (Tornaquinci) անուանեալ Ֆիորենցացիներէ ` իրենց ծախած մետաքսի գինը. վկայ կըլլան վերոյիշեալ Սեբաստացի Մարկոսն ս. Շահինչայ, եւ Ջուղայեցին Դանիէլ ո. Տէրվիշի (1602 հոկտեմբ. 21): Այս Դանիէլ այլ քանի մօր վերջը (25 հոկտ ) նոյն Մարկոս Մուրատը եւ որդին իրեն գործակալ կընէ. ընդունելու 13 հակ Մանածի գինը, զոր ծախեր էր իտալացի ( Պետրոս Յովհան ) բամբակագործին.

1603 յանուարի 10, կու վախճանի Յովհանէէս Ջուղ. որդի Պապայ, որ յիշուած է յամի 1596, ջերմով հիւանդացած ըլլալով, ( ի տան Յովհ. ո. Նիկոլ Վենտրամին ազնուական Վենետի, ի Ս. Մարկոլա կոչուած թաղի ): Նախընթաց դեկտ. 16 ին կտակը գրել տուեր էր, գործադիր կարգելով իր ճամբու ընկեր եւ հայրենակից Սիմոնը, որուն կ՚ապըսպրէ իր ապրանքները ծախել, երթալ յԱսորիս, անկէց այլ ի Ջուղա. եւ անոնց գինը յանձնել Սէֆէրի որդի Խաչկայ: Հասարակաց մեռելագրոց մէջ կ՚երեւի սխալմամբ 19 տարուան գրուած է վախճանեալն, որ անհաւատալի է. մանաւանդ որ յայտնապէս նօտարական գրուածոց մէջ վկայուած է նա յամին 1596 ( մարտ 16) իբր 55 տարուան. յիշուելուն պատճառն այլ նշանաւոր է: Խաչատուր ո. Աւետիքի Հալեպցի վաթսուն տարուան ծերուկ մի ( որ ձախ ձեռացը վրայ վիրաց սպի մի ունի եղեր ), Կղեմէս Ը Սրբ. Պապէն վկայագիր առեր է (12 յուլ. 1595) ստակ ժողովելու, իր ընտանիքը Թուրքաց գերութենէն ազատելու համար. հիմայ ի Վենետիկ գտուելով ` իրեն գործակալ կարգէ այս Պապայ որդի Յովհաննէսը ողորմութիւն ժողովելու: Այս բանիս վկայ կ՚ըլլան Գէորգ Առաքիլի որդի սանսէր մի Հայոց տան մէջ բնակող, եւ Ասորի վաճառական մ ' այլ ( Բենեդիկտոս ): Ասոնց հետ յիշենք Գ յեղանակի ( Հայ - Վենետաց ) սկըզբան, (1607 նոյեմբ. 24) Մուրատ Ջուղ. ո. Սէֆէրի, որ անդորրագիր կու տայ առ վերոյիշեալ Քրիստափոր ո. Տոնատոյի իր 24 դուկատ առնելիքն ընդունելուն համար: