Լեւոն Մեծագործ

Բ. Պայազատութիւն  Լեւոնի

Զօր մահուան եղբօրն, այն է վեցն մայիսի 1187 ամի [1], համարելի է սկիզբն իշխանութեան Լեւոնի կամ անուանելոյ Պարոն Հայոց. զի այսպէս անուանէին ցայնժամ պայազատք Ռուբինեանց. մինչ այլ ամենայն աւագորեարն եւ իշխանազունք ` կոչէին Պարոնք առանձինն ինչ վիճակաց կամ բերդից, սոքա յանուն ազգին եւ համօրէն երկրի պետութեանն։ Չկայր հաւանօրէն այլ արու օրինաւոր ծնունդ ’ ի զարմից տոհմին, եւ անհակառակ ` Լեւոնի անկ էր աթոռն, ըստ վաղնջուց ազգային սովորութեան, եւ թուի ոչ ըստ Սալեան օրինաց, ( որպէս կարծեն ոմանք ), դստերաց Ռուբինի անկանել պայազատութեանն, եւ զրկել զնոսա Լեւոնի. թէպէտ եւ ոչ է ժխտելի, զի թէ գոյին եւս թեկնածուք կամ ակնկալուք աթոռոյն, ընդ բուռն եւ աննկուն հակառակորդի դիմահարեալք ` խորտակեալք լինէին: Յայսմ մասին յոյժ եւ առաւելազանց իսկ վրէժխնդիր եւ կասկածոտ երեւի Լեւոն, որպէս եւ յետոյ եղեալ դէպք ինչ ցուցցեն, առ ’ ի տապալել եւ խլել զամենայն խութ եւ խէթ աւագասիրութեան իւրոյ եւ նպատակի ` հասանելոյ ’ ի կատար արքունական փառաց միապետական իշխողութեամբ. արդարեւ ոչ բռնաւորաբար, այլ ըստ աւատական օրինաց ` խնամակալութեամբ եւ դիւրելով ընդ ձեռամբ անկելոցն եւ լիճ անուանեալ իշխանաց. բայց անողոք եւ աններող առ ամենայն գլուխ ` որ ոչ առ գլուխ իւր խոնարհիցի, ’ ի սահմանս ընդարձակ եւ ընդարձակելի տէրութեան իւրոյ:

Զայսպիսի բարուց եւ զօրութեան նորա փոքր ’ ի շատէ ունելով ծանօթութիւն Պարոնայց երկրին, անհակառակ նուաճեցան ընդ ձեռամբ նորին, որպէս երբեմն եղբօրն. եւ ինքն Լեւոն ըստ նմին օրինակի շնորհակալու եւ զուարթ դէմս եցոյց. որպէս զի հաստատեցան եւ միտք այնոցիկ ` որոց երբեմն քսութեամբ խոտորեցուցեալ էր ’ ի նմանէ զսիրտ Ռուբինի: Անյիշաչար եղեւ նոցա Լեւոն. « եւ ոչ ինչ պատճառի եղեւ վրէժխնդիր ումեք », ասէ պատմիչն. եւ յաւելու ` վասն բարուցն, եթէ « Էր սա այր իմաստուն եւ հանճարեղ. ձիավարժ հմուտ, եւ ’ ի զինուորութիւնս քաջասիրտ, եւ արիագոյն յամենայն գործ բարութեան ` ’ ի մարդկայինսն եւ յաստուածայինսն, արագ եւ զուարթերես »: Կշռադատ նկարագիր, ճշմարտեալ ’ ի Լեւոն յամենայն գործս իւր. հանճար սուր մինչեւ ’ ի յետին խորագիտութիւն ` որ է խորամանկութիւն. պնդասիրտ քաջութիւն, բազում անգամ փորձեալ ` մինչեւ յանձեռնհասից յանդգնութիւն. արագութիւն անվրէպ, որով միայն յաջողեաց երբեմն ’ ի դէպս դժուարինս. իսկ զուարթութիւն ` իմա՛ ինձ զմեծութիւն ոգւոյ, եւ զառատութիւն ձեռին եւ սրտի, մեծագոյն աշխարհաց իշխեցողի վայելուչ, որով զարքունիս իւր եւ զամենայն դասու մարդկան վիճակ ` ըստ իւրաքանչիւր պատշաճի յարդարեաց եւ ճոխացոյց. եւ ’ ի վերայ այսոցիկ ` ձգեաց առ ինքն զինքնագլուխ կամ զապստամբ եւ զուծացեալ տեարս այլալեզուս եւ այլակրօնս ` կողմանց կողմանց, եւ բերդից մերձաւորաց եւ հեռաւորաց, կամովի խնդրել տալով զհովանաւորութիւն իւր, եւ աճեցուցանելով նոքօք զերկիր իւրոյ իշխանութեանն. որպէս զի ` ’ ի սուղ ժամանակի եղեն նորա պարոնայք լիճք եօթանասունեւերկու բերդից, աւագք եւ կրսերք, առաւել կամ նուազ ազատութեամբ. եւ բոլորակութիւն սահմանաց հայրենեացն, եթէ օրէն իցէ ասել, պարզեալ ձգեցաւ ընդ աջ եւ ընդ ահեակ, ընդ արեւելս, եւ մանաւանդ ընդ արեւմուտս. որպէս զի ըստ այսմ գծի ` վեշտասան աւուրց գնացք ճանապարհի էին կալուածոց տէրութեան նորա յամի 1211, մինչ ’ ի հարաւոյ ընդ հիւսիս՝ երկօրեայ եւեթ, այսինքն է ’ ի ծովէ մինչեւ ’ ի պատուարս Տաւրոսի ` անջրպետս Փռիւգիոյ եւ Կապպադովկիոյ: — Իսկ հմտութիւն ձիավարժութեան իմանամ ` ոչ լոկ ըստ Տրդատայն ` « յերիվար կամակար աշտանակել եւ կորովի ձիավարել [2], եւ զէնս շարժել յաջողակաբարս, եւ այլ պատերազմականս ուսանել ախորժակս », այլ յաւէտ ըստ հրահանգաց եւ օրինաց արեւմտեան ասպետութեան այնր դարու. զի պատմիչք մեր ձիավարժս կոչեն երբեմն զԱսպետս Խաչակրաց:

Բազում ինչ կամ բազում անգամ զբարոյական կրից եւ ձրից Լեւոնի յիշատակեալ է գրչաց, ըստ վերոյնշանակեալ բանից պատմչին, այլ ոչ եւ զփափագելի նկարագիր բնական հաստուածոյ նորին եւ զկերպարանացն, թէ որպիսի՛ ոք էր տեսլեամբ եւ հասակաւ. եւ զի լռեն գիրք ( ծանօթքն ինձ ), երաշխաւորեսցէ խնդրոյս վաւերական կնիքն ոսկեղէն, տպաւորեալն ’ ի ճակատ պատմութեանս. որ զի բաւական մեծ է, անմարթ է թէ չկրիցէ ` ըստ չափուն եւ ըստ ներելոյ արուեստին, գոնեա ընդ աղօտ ` զտիպս կերպարանաց կնքողին. որ եւ ` ըստ այսմ ` թուի ինձ ոչ յաղթահասակ եւ անձնեայ ոք լինել. այլ սակայն, ըստ խորհրդածութեան Խորենացւոյս մերոյ ( Գ, Ը. ) որ յԱղեքսանդր Մակեդոնացի, եթէ եւ « էր մարմնովն փոքր, այլ … չափ հասակին ` ոչ զհոգւոյն խափանէր աշխոյժս »: — Ի հռչակաւոր մատենի լատին ժամանակագրութեան միոյ [3], գրելոյ ’ ի սկիզբն ԺԴ դարու, գծագրեալ են եւ պատկերք թագաւորացն յիշեցելոց, ( թէպէտ եւ ոչ համարին հաւատարիմք ). եւ ուր եւ ուրեք մերս յիշի Լեւոն ` այսպիսի ընծայի նմա կերպարան, փոքրկագոյն չափով: Գոյ յուսալ ` թէ յայտնեսցէ ժամանակ եւ ’ ի մերոց հայրենի ձեռագրաց ` զպատկեր արժանաւորին ’ ի տեսութիւն. այլ զի այժմիկ պակասէր մեզ, ըստ վերոյ յիշեցելոցս տուաք կերպաձեւել զնկար նորին, ’ ի միջի հռչականուն ժամանակակցաց իւրոց, ընդ որս եւ եղեն նորա գործք եւ դաշինք եւ պայմանք, որպէս տեսցուք ’ ի պատմութեանս ` յառաջ խաղալով. եւ ոչ անհաճոյ համարիմ վերծանելեաց յանդիման ունել եւ զկենդանագիրս [4] նոցին ` առընթեր մերոյ թագաւորիս:

[1]             Գոգջիր ’ ի նոյնքանիս ամսոյն (2 մայիսի ) եւ վախճանեցաւ, յամի 1219, ապա լի 32 ամ իշխեաց իբրեւ Պարոն եւ իբրեւ Թագաւոր։

[2]             Կամ ձիս վարել, ըստ այլում Օր. Խորենացւոյ, Բ, ՀԹ։

[3]             Մատեանս այս անուանեալ կոչի Chronologia Magna, ( Մեծ Քրոնիկոն ), եւ պահի ’ ի Մարկոսեան գրատան քաղաքիս Վենետկոյ։

[4]             Խոյզ եւ խնդիր արարեալ գտաք զպատկերս սոցին, եւ նշանակեցաք ըստ իւրաքանչիւր անուանց. եւ ոչ երկբայիմ՝ զի թէ ոչ ամենեցուն, այլ յոլովից ստուգագիծ իցեն տիպք կերպարանացն։