Լեւոն Մեծագործ

Ա. Դաւաճանութիւն Բրնձին Անտիոքայ

Մահ Սալահէտտինի ոչ այնքան առիթ ապահովութեան ընծայեաց Լեւոնի, որքան խէթ կասկածանաց Բրնձին Անտիոքայ, որ յուսայրն անուամբ եւ զինուք մեծի սուլտանին ` թափել ’ ի Լեւոնէ զգրաւեալ սահմանս երկրին, եւ զսա ինքն ` որպէս զնախորդն ` ունել իւր հլու արգադիր: Եւ զի ոչ յայսմ նուագի եւեթ ` այլ եւ յետոյ մանաւանդ բազում եւ մեծամեծ վէճք եւ գործք եղեն երկոցուն դրակից պետութեանցն, Հայոց եւ Անտիոքեայց, արժան է գիտել եւ զհանգամանս օտարին այն մերձաւորի, որ եւ գլխաւոր էր ամենայն իշխանութեանց արեւմտեայցն յարեւելս, յետ թագաւորութեան Երուսաղեմի, մանաւանդ մինչ չեւ էր կանգնեալ թագաւորութեան Կիպրոսի:

Վայելուչ էր նախապատուութիւն քաղաքին Անտիոքայ ` յաւուրց յաջորդացն Աղեքսանդրի ` առաջին ամենայն քաղաքաց Ասիոյ համարելոյ, աթոռ գոլով հզօր թագաւորութեանն Սելեւկիացւոց, եւ ’ ի նոյն բարձրութիւն առաւել եւս հաստատեալ ’ ի Հռովմայեցւոց ` համարեցաւ երկրորդ քաղաքս ’ ի մեծի ինքնակալութեան իւրեանց, նոյնպէս ապա եւ ’ ի Բիւզանդացւոց, մինչեւ կորզեցին ’ ի սոցանէ Արաբացիք. յորոց ` կրկին թափեալ արեւելեան կայսերաց ` ’ ի կէս Ժ դարու, առաքէին անդր կուսակալ մեծ ` Դքսութեան պատուոյ կոչմամբ. յայն պատիւ հասին եւ ոմանք ’ ի մերոց համազգեաց, որպէս Խաչատուր ` առ դժբաղդն Դիոգին - Ռոմանոս կայսերբ, (1068-74), եւ յետ սակաւուց ժպիրհն Փիլարտոս, որ իբր ’ ի վրէժ մերժման Ռոմանոսի ’ ի գահէն ` յափշտակեաց զիշխանութիւնն Անտիոքայ, եւ առ ’ ի կալ հաստատուն ` յարեցաւ յայլադենսն. ընդ որ խոժոռեալ որդւոյ իւրոյ ` մատնեաց զքաղաքն ’ ի ձեռս Սիւլէյմանի ` սուլտանին Իկոնիոյ. եւ ’ ի սմանէ կորզեաց բռնագոյնն ` Դուդուշ, կարգեալ անդ վերակացու ընդ ձեռամբ: Ախուսիան անուն ոմն էր կողմնակալ Անտիոքայ ` ’ ի գալստեան եւ յանցս Ա Խաչակրաց ` ընդ երկիր լեռնական պարոնայց մերոց, եւ ’ ի դիմելն յայս կոյս, եւ պաշարել զքաղաքն զամիսս տասն, եւ առնուլ յ ’3 յունիսի 1098 ամին, առ պայազատութեամբ Կոստանդնի որդւոյ Ա Ռուբինի. եւ զի բազում արութիւն քաջութեան եցոյց ’ ի մարտս ` ’ ի ժամանակի պաշարման քաղաքին ` Պեմունդ [1] զօրավար, որդի Ռոպերդի Կիսգարտայ իշխանին Բուլիոյ, նմա ետուն զիշխանութիւն Անտիոքայ. որ եւ հանդերձ ամենայն յաջորդօքն ` զնոյն պատուոյ անուն պահեաց, Prince ըստ Փռանկաց, զոր մերքս փոխեցին ’ ի Բրինձ, եւ սեփականեցին տերանց այսմ իշխանութեան. վասն որոյ եւ մեք նոյնպէս կոչեմք ’ ի պատմութեանս: Առ ժառանգաւ սորին եւ որդւով ( Պեմունդ Բ ) մինչ տղայն էր, իբրեւ տեղապահք յանձանձէին զպետութիւնն ` այրաքաջն Տանգրի եւ այլք. եւ զի ոչ եթող նա զաւակ արու, Ռեմունդ ` ’ ի տոհմէ իշխանաց Բուադիէի փեսայացեալ ’ ի դուստր նորա Կոստանդիա ` եղեւ Բրինձ, եւ ’ ի զարմ իւր փոխեցաւ իշխանութիւնն մինչեւ ’ ի վախճան: Եւ քանզի Տանգրի եւ ընկերք իւր ` մինչ չեւ էր իջեալ Ռուբինեանց ’ ի Տաւրոսական լերանց անտի ’ ի Դաշտայինն Կիլիկիա, գրաւեալ էին զքաղաքս սորին, եւ յետ թափելոյ Յովհ. Կոմնենի զնոսին եւ տիրաբար մտանելոյ յԱնտիոք, որպէս յետոյ եւ Մանուելի, Բրինձն ` լիճ կայսերաց համարեցաւ առ վայր մի. եւ ’ ի մեկնիլն Յունաց եւ ’ ի նուաճել մերոցս Պարոնայց զքաղաքանին ` ոչ ազատ տեարք համարէին այնոցիկ, այլ իբրեւ ըստ ձեռանէ Բրնձացն, եւ թէ ոչ լիճք ` այլ մեծարողք եւ արգադիրք նոցա [2]:

Այսու իրաւամբք կամ պահանջմամբ ` Պեմունդ Գ որդի եւ յաջորդ Ռեմունդի եւ Կոստանդիայ, թէպէտ եւ իւրովք կամովք զՏարսոն վաճառեալ էր Ռուբինի ` այլ տակաւին համարէր զնա իւր պարտական, եւ խարդախութեամբ կալեալ եւ արձակեալ, ոչ միայն եհատ ’ ի նմանէ բերդս եւ վիճակս, այլ եւ ’ ի նոյն մեծարանս հարկեցոյց: Յայսմ հարկի կայր եւ Լեւոն ’ ի յաջորդելն զՌուբէն. եւ թէպէտ ինքնիշխանաբար եւ տիրաբար գործէր եւ ընդարձակէր զսահմանս տէրութեանն, մինչեւ միջամուխ լինել ’ ի կալուածս իսկ վեհագունին իւրոյ Բրնձին, սակայն ըստ քաղաքական օրինաց եւ յաչս այլոց քրիստոնեայ տերանց երկրին Ասորւոց ` տակաւին Բրինձն Անտիոքայ համարիւր վեհագոյն Պարոնին Հայոց. որում եւ ինքն իսկ Լեւոն երեւի հատուցեալ զպարտս մեծարանաց՝ ’ ի սկզբան պայազատութեանն, մինչ չեւ էր ձգեալ զբազուկսն ’ ի վերայ մարզից մարզից, եւ մինչ չեւ էր Սալահէտտինի մխեալ ’ ի սահմանս նորին Անտիոքացւոյ եւ տկարացուցեալ զնա. եւ առ ակնածութեան իսկ, ասեն, ’ ի նմանէ, եւ ’ ի շահել զնա, էառ ’ ի կնութիւն զազգականն եւ զհամանուն կնոջ նորա Սիպիլայ:

Արժան է գիտել ’ ի պէտս ապա պատմելեացս, զի այս Սիպիլ ( երրորդ կամ չորրորդ կին Պեմունդի ), անտիոքացի էր ազգաւ, թերեւս եւ յազնուաց, այլ անծանօթ մնայ տունն, որով եւ աներ մերոյ Պարոնիս. բայց ինքն համբաւեալ էր իբրեւ վհուկ մի ջատուկ. եւ նա ինքն ընծայեցոյց Լեւոնի զկինն ` զոր էառ սա, որպէս ասացաք, առ քաղաքական տեսութեան եւ ոչ ըստ հաճութեան կամաց եւ ըղձից, թերեւս ոչ քննելով քաջ զբարսն, որ յետոյ բասրելիք ցուցան: Այս Պեմունդ Գ էր մականուանեալն Կակազ (Bègue կամ Bambe), զոր տեսաք սակաւուք յառաջ քան զմահ Սալահէտտինի ` երթեալ առ նա վասն հաստատելոյ զսահմանս երկրին, եւ շնորհս գտեալ ’ ի նմանէ. եւ մեծի հաւանութեան է ` եթէ եւ գրգռեալ զնա ընդդէմ Լեւոնի ` որպէս երբեմն նորին թեւարկութեամբ կամ թելադրութեամբ ` դաւաճանեալ էր զեղբայր նորա Ռուբէն [3]: Այլ իբրեւ ետես ` եթէ վրիպեցաւ ’ ի յուսոյն ` մահուամբ սուլտանին, մտաբերեաց ’ ի հին խորամանկութիւնն ` դաւել եւ զԼեւոն, որպէս երբեմն զեղբայր նորա Ռուբէն: Հրաւիրակս առաքեաց առ նա ` գալ առ ինքն, կամ ’ ի մէջ սահմանաց իւրեանց, եւ ճշգրտել զնոսին, զի բարձցի այնուհետեւ ’ ի միջոյ ամենայն վէճ եւ խէթ. եւ խոկայր հնարէր թէ ո ' րպէս եւ ո ' ւր ըմբռնեսցէ զնա: Եթէ շութափելով իսկ կոչելն զնա չէր բաւական կասկածելի առնել զդաւադրութիւնն, ամենեւին աներկբայ նշաւակեաց զայն ` նոյն ինքն Բրինձէսն կախարդասար. իբրեւ ոչ կարաց յետս կասեցուցանել զայր իւր ’ ի խորհրդոյ նենգութեանն, գաղտ պատգամաւորութեամբ ծանոյց Լեւոնի, մատն լինելով առն իւրում. որ ` թէ չէր քաջ ողջամիտ ոք ` եւ ոչ սա ողջախոհ, մինչեւ սիրարկու իսկ Լեւոնի կարծել ոմանց օտար պատմչաց ժամանակին [4]: Յայտ է զի չէր ժամանակն այն համբաւեալ զգաստութեամբ, եւ զեղծումն բարուց արեւմտեայցն զզուեցոյց նախ ` եւ ապա զեղծոյց զարեւելեայս. իսկ նենգութիւն եւ խարդախութիւն իշխանաց եւ իշխանասիրաց ` համարէր հնարագիտութիւն ` ոչ անմասն ’ ի գովութենէ, եւ երբեմն կարեւոր իսկ: Ոչ ինչ խղճեաց եւ Լեւոն նենգաւ զնենգն լուծանել, եւ յորոգայթն պատրաստեալ ` զնոյն ինքն զորոգայթադիրն խարդաւանել: Ոչ հրաժարեաց ’ ի կոչոյ Բրնձին, այլ եւ առաւել իմն մեծարանս նմա առնել կարծեցուցանելով, զնա ինքն հրաւիրէր գալ նախ ` բամբշաւն հանդերձ՝ ’ ի կողմանս Պաղրասայ կամ յաղբիւրն Կաստիմայ, ուր խնջոյս մեծ առնելոց էր նմա, եւ ապա ’ ի միասին երթալ յԱնտիոք. ’ ի նոյն յորդորեաց եւ Սիպիլ զայր իւր. եւ սա գնաց անկասկած տիկնաւն եւ մեծամեծ պաշտօնէիւք, այսինքն են գունդստապլն Ռաուլ-տէ-Մոնս, մարաջախտն Բարդուղիմէ, քարտուղարն Օլիվիէ, եւ այլք բազումք. միայն զանդրանիկ իւր Ռեմունդ եւ զպատրիարքն եթող ’ ի քաղաքին: Ընդ առաջ ել նմա Լեւոն սակաւ արամբք, հեռագոյն ’ ի դարանի եդեալ հեծեալս երկերիւր. եւ իբրեւ ետես զայնքան բազմութիւն որերոյ ընդ Բրնձին ` ոչ համարձակեցաւ անդէն ձեռն արկանել ’ ի նա. այլ անպատշաճ ասելով զտեղին ` հրաւիրեաց երթալ մտանել ’ ի բերդն ( Կաստիմ ), եւ անդ խրախանալ. եւ իբրեւ կերան եւ ընդ գինիս մտին, հրամայեաց Բրինձն հանդերձել զերիվարսն ` զի երթիցեն ’ ի քաղաքն. դարձան սպասաւորքն խուճապեալք եւ ծանուցին զի անդրուվարք եւ վարիչք ` կալանաւորեալք էին ’ ի մանկանց Պարոնին Հայոց, որոյ ’ ի նմին պահու մուծեալ էր զդարանակալսն ’ ի բերդն. առ որ ` ապշեալ Բրինձն ասէ. Զի՞նչ է այդ, Լեւոն. միթէ եւ զի՞ս ըմբռնել կամիցիս: — Ըմբռնեալ իսկ ես, ասէ Լեւոն: — Եւ առ իմէ՞: — Վասն կալանաց եղբօր իմոյ Ռուբինի, զի նենգաւ կոչեցեալ զնա յԱնտիոք, կալար եւ արկեր ’ ի դիպահոջ, եւ ոչ արձակեցեր ` մինչեւ ոչ բռնադատեցեր թողուլ ’ ի քեզ զմեծ մասն մի երկրին, ’ ի Ջահան գետոյ մինչեւ ’ ի բերդս Կաստոն. եւ ’ ի վերայ այնր ` պահանջեցեր եւս ծանր փրկանս: Արդ եւ ես ոչ արձակեցից զքեզ, մինչեւ որ դարձուսցես յետս զարծաթն եւ զերկիր զոր առեր, այլ եւ զքաղաքն Անտիոք, որպէս խոստացեալ էր քո երբեմն թողուլ ’ ի մեզ [5]: Իբրեւ գիտաց Բրինձն ` թէ չիք հնար ճողոպրելոյ ’ ի նմանէ, խոստացաւ տալ զքաղաքն, բայց խնդրէր թողուլ զինքն ` զի անձամբ երթեալ հաւանեցուսցէ զքաղաքացիսն: — Այդմ անհնար է լինել, ասէ Լեւոն. այլ առաքեսցես դու յարանցդ որ այսր կան, եւ ես յիմոցս, եւ յանձնեսցի քաղաքն. ապա ելեալ գնասցես դու յով եւ կամիս: Յայնժամ պատուէր ետ Պեմունդ մարաջախտի իւրում եւ այլոց ոմանց յաւագացն ` երթալ խօսել ընդ քաղաքացիս ` ըստ այսմ բանի. առաքեաց եւ Լեւոն յիւրայոցն ` զփեսայն իւր Հեթում Սասնեցի [6], հանդերձ այլովք: Իբրեւ մերձ եղեն ’ ի քաղաքն ` պատուիրեաց սա պատգամաւորաց Բրնձին ` երթալ յառաջագոյն հաւանեցուցանել զքաղաքացիսն, զի բերցեն առ ինքն զբանալիս քաղաքին եւ զբերդին եւ զայլոց մերձակայ ամրոցաց, եւ ապա թէ ինքն մտցէ ’ ի ներքս. եւ եկաց մնաց յանուանեալ տեղւոջն Ս. Յուլիան. բայց զմի ’ ի զինակրացն առաքեաց երթալ գիտել զի ' նչ լինիցի, եւ եթէ տայցեն ինչ նմա ` բերել: Երթեալ սորա մերձ ’ ի դուռն քաղաքին ` ետես մատուռն մի ` զոր էր շինեալ հօր Բրնձին ` ’ ի պատիւ Ս. Իլարիոսի պաշտպանի հայրենեաց իւրոց Բուադիէի. եհարց, թէ զի՞նչ եւ ո՞յր իցէ այդ. եւ յասել ոմանց զինչ էրն, նա գռեհկաբար, թերեւս եւ լուտանօք, Չգիտեմք, ասէ, ո՛ իցէ Իլարիոսդ, այլ մեք կնքեսցուք զդա յանուն Սրբոյն Սարգսի: Զկծեցան որք լուանն ` յարհամարհանացն, մանաւանդ զի լուեալ եւս էր զկալանաւորել իշխանին իւրեանց, եւ մորմոքէին յոգիս իւրեանց. անդ գրաստապան ոմն մրմռեալ մեծաւ սրտմտութեամբ ` սկսաւ կշտամբել զորս անդն կային, զի հանդուրժէին լսել բանս այդպիսիս, եւ վատութեամբ լքեալ զտէրն իւրեանց ` մատնէին զքաղաքն ’ ի ձեռս արանց վատաց. եւ առեալ վէմ մի եհար զզինակիրն եւ տապալեաց յերկիր: Զայն տեսեալ ընկերաց նորա Հայոց ` որք առ դրան կամրջի քաղաքին կային ` աղմկեալ զաղաղակ բարձին. ընթացան անդր պահապանք դրանն եւ այլք բազումք ’ ի ներքուստ անտի, եւ կալան զՀայ որեարն. ձայն ետուն ’ ի քաղաքն համօրէն, խմբեցան ’ ի մեծ եկեղեցին Ս. Պետրոսի, հանդերձ պատրիարքաւն. եւ խորհուրդ արարեալ հաստատեցին կարգել զՌեմունդ ` զանդրանիկ Բրնձին իւրեանց ` իշխան, մինչեւ արձակեսցի հայր նորա: Զգացեալ Հեթմոյ զշշուկն եւ զհակառակութիւն Անտիոքեցեաց, եւ երկուցեալ թէ գուցէ հորդան տուեալ եւ զինքն ձերբակալ արասցեն, փութացաւ որովք ընդ իւրն էին ` դառնալ գոյժ արկանել Լեւոնի ’ ի Կաստոն բերդ: Տեսեալ եւ սորա զի վրիպեցաւ պատեհ տիրանալոյ քաղաքին, զտէր նորին զոր ’ ի բռին ունէր ` եւ զորս ընդ նմա, առեալ զգուշութեամբ եբեր յերկիր իւր եւ արկ ’ ի դիպահոջ ’ ի կլայն Սսոյ, եւ պահէր պատուով տարեւոր ժամանակաւ. ակն ունելով կամ խոնարհեցուցանել զԱնտիոքացիս, կամ գերագոյն ինչ փրկանակ ընդունել: Իսկ նոցա բազում ինչ բազում անգամ խորհեցեալ եւ ոչ գտեալ ելի աղագս, հաստատեցին պատրիարքաւն եւ իշխանորդւովն ` աղերսել թախանձել զընծայեալն ` ’ ի թագաւորութիւն Երուսաղեմի, որպէս կոչէ Լամբրունեցին [7], կամ զթագապահն՝ Ենրիկ կամ Հեռի կոմս Շամբանեայ, զի եկեսցէ լինել միջնորդ եւ զերծուցանել զԲրինձն. յանձն էառ նա, զի երկոցունց եւս կողմանց էր բարեկամ եւ սիրելի. ել ’ ի Պտղոմայիդայ, եւ եկն նախ ’ ի Տրիպօլիս, եւ առեալ ընդ իւր զկոմսն Պեմունդ ( Դ ) զկրսեր որդի Բրնձին, եկն յԱնտիոք. եւ անդ քննեալ եւ տեսեալ զի ոչ է մարթ բռնութեամբ ինչ վճարել, առաքեաց հրեշտակ հաշտութեան առ Լեւոն, եւ ընկալեալ ողոք պատասխանի [8], էառ ընդ իւր զորս պատշաճ վարկաւ, եւ եկն ’ ի Սիսուան, (1194):

Ել ընդ առաջ նորա Լեւոն, եւ եմոյծ մեծաւ շքով յիշխանանիստն. լուաւ խնդրուածոցն. կոչեցաւ եւ Անտիոքացին, եւ միաբան հաստատեցան այս բանք դաշանց. զի Ա. Արձակեսցի Բրինձն ( որպէս թուի՝ անփրկանակ ), այլ մի՛ եւս համարիցի ունել իրաւունս պահանջելոյ ’ ի Լեւոնէ մեծարանս. նա մանաւանդ, Բ. ինքն Բրինձն Անտիոքայ յայնմհետէ արգադիր մեծարող լիցի Լեւոնի, իբրեւ վեհագունի. Գ. յետս դարձուսցէ Պեմունդ զամենայն երկիրն զոր հատեալ էր ’ ի Ռուբինէ, մինչեւ ’ ի պահակ Դրանն (Portella) [9]. եւ Դ. քանզի յայնմ ժամանակի արգելանաց Պեմունդի ` մեռեալ էր Հեթումն Սասնեցի, այրիացեալն Ալիծ ` դուստր Ռուբինի եղբօր Լեւոնի ` տացի ’ ի կնութիւն Ռեմունդի անդրանկան Բրնձին, յաներկեւան հաստատութիւն հաշտութեան, եւ որդիք նորա ժառանգեսցեն զտէրութիւն Անտիոքայ: Կնքեցան դաշինքն երդմամբ եւ գրով, եւ արձակեցան իշխանն եւ իշխանուհին եւ ամենայն ազատք եւ ծառայք նոցին: Յետ կատարման սգոյ Ալիծայ ` որ դեռ եւս իբր չորեքտասանամեայ էր, հրաւիրեցաւ Ռեմունդ [10] ’ ի փեսայութիւն, մեծահանդէս հարսանեօք ( թուի ’ ի նմին ամի 1194), եւ կայր առ Լեւոնի, իբրեւ ’ ի պատանդի. այլ ըստ պատմչին մերոյ ` համարձակ « մտանէր եւ ելանէր ընդ նմա ». բայց ըմբռնեալ յախտէ սաստիկ հիւանդութեան ` մեռաւ կարճօրեայ ( յամի 1195 կամ 97), յղի թողեալ զկինն. յորմէ « ծնաւ որդի արու, վայելուչ եւ գեղեցիկ տեսլեամբ », ըստ պատմչին. եւ յորժամ յետ ամի միոյ կամ երկուց մկրտեցաւ, ’ ի մեծէ արքեպիսկոպոսէն Լատինաց ` որ զթագն եբեր եւ պսակեաց զԼեւոն, կոչեցաւ տղայն միանգամայն յանուն հօր իւրոյ եւ մայրենի հաւուն ` Ռուբէն-Ռեմունդ. եւ զի ոչ գոյր Լեւոնի զաւակ արու ` խորհէր ’ ի մտի իւրում զնա կարգել իւր ժառանգ, եւ այնու ձուլել զերկոսին ` ’ ի մի պետութիւն մեծ եւ հզօր, զՀայոցն եւ զԱնտիոքեայց. եւ մեծաւ զգուշութեամբ սնուցանէր զթոռնագիրն ` ամս բազումս: Այլ որ յայսմ ժամու հաշտութեան եւ միաբանութեան առիթ լինէր երկոցուն պետութեանցն տղայն, ընդ հուպ մեծագունի եւս եւ յերկարագոյն գժտութեան եւ հակառակութեան լինելոց էր խայծ, եւ բազում վարանաց եւ հոգոց Լեւոնի, թէ կամաւ թէ ակամայ:

Քանզի անդէն իսկ ’ ի տարաժամ մահուան Ռեմունդի ` եղբայր նորա կրսեր ` Պեմունդ ( Դ ) անուանեալն Միականի (Le Borgne), որ աղիկամի կորզեալ ունէր զկոմսութիւն Տրիպօլեայ, չարարեալ բնաւ երեսս ` ոչ դաշանցն եւ երդմանց կռելոց վասն պայազատութեան զաւակաց եղբօր իւրոյ անդրանկան, եւ ոչ ալեաց հօր իւրոյ ` որ տակաւին կենդանի էր, ձեռներէց եղեւ յափշտակել յերկոցուն եւս զգահն, յոր մին նստէր եւ միւսն նստելոց էր. մինչեւ կարօտել ծերունւոյ հօրն խնդրել օգնութիւն ’ ի Լեւոնէ ` երբեմն ոսոխէ իւրոյ. իսկ սա ` զի քան զնորայն ` զիւրն եւ զեղբօր թոռինն առաւել դիտէր զշահ օգտի, փութացաւ ձեռն ետ, հալածեաց զապառում ծնունդն, հաստատեաց անդրէն զծնողն յաթոռ իւր, յորում եւ մեռաւ սա յետ սակաւ ամաց (1201). եւ անդէն բացաւ դուռն անվերջ հակառակութեանց ընդ Լեւոն եւ ընդ Պեմունդ Դ, որպէս ցուցցէ յետագայդ կարգ պատմութեան: Իսկ այժմիկ կայ մեզ տեսանել զառտնին գործս Լեւոնի, եւ զ ’ ի վաղուց երկնեալ խորհուրդ թագաւորելոյն ’ ի գլուխ հանել փառօք եւ ճարտարութեամբ: