Լեւոն Մեծագործ

Գ. Քաղաքավարութիւն նորա ընդ ազգայինսն եւ ընդ ուխտի եկեղեցւոյն

Բայց քան զօտարս նուաճել ’ ի սէր եւ յանդորրութիւն, թերեւս դժուարագոյն էր Լեւոնի ` զազգայինսն ’ ի նոյն օրէնս ընտելացուցանել, վասն ինքնահաճ նպերտ բարուց եւ անհլութեանն առ համազգի վեհագոյն, որք դիւրընկալք օտարին ծանր լծոյ գտանին, քան ընտանւոյն թեթեւ հարկի. ’ ի բարձրանալ գլխոյ ուրուք ’ ի միջի իւրեանց, թէպէտ եւ արդեամբք եւ իրաւամբք, գո՛գ օրէնս իմն վարկանին եւ զիւրեանցն ամբառնալ գագաթունս, եւ եղջիւր ածել իրերաց: Այլ աստանօր ` իրաւունք, խորագիտութիւն եւ պնդասրտութիւն Լեւոնի ` յաջողեցան յամենայնի. իրաւունք, զի արեան եւ քրտանց իւր եւ հարց իւրոց գին էր մեծ մասն երկրին ` որում տիրէր, եւ զոր յայլազգեաց կորզեալ էին, յաւէտ ’ ի Յունաց եւ ’ ի Թուրքաց, եւ պարգեւեալ վիճակս վիճակս արժանաւորաց անձանց ըստ աւատական օրինաց. որոց հարկ էր ամենայնիւ զնոյն օրէնս լճութեան հաւատարմութեամբ պահել առ կալուածատուն, ապա թէ ոչ ապստամբք եւ մեղապարտք համարէին: Ի սոցանէ չկայր մեծ ինչ խէթ Լեւոնի, զի եւ տեսանեմք զպարոնայսն յօժարութեամբ յանձն առեալ զիշխանութիւն նորին, որպէս յառաջագոյն զեղբօր նորա Ռուբինի. եւ ո՞ իսկ իշխէր ’ ի փոքունց անտի եւ նուաստից ` ընդդէմ այնքանոյ աւագի եւ հզօրի յաւակնել: Բայց էին եւ այլք ոմանք աւագագոյն պարոնայք եւ բերդատեարք, որպէս յայտ առնեն բանք պատմագիտաց մերոց, որք ոչ ’ ի Ռուբինեանց անտի, այլ ’ ի նախնի տեարց երկրին ’ ի կայսերաց Բիւզանդիոնի ` վիճակեալ էին գաւառաց եւ բերդից, կամ անձանց ջանիւ եւ քաջութեամբ տիրացեալ. զոր օրինակ, ծանօթքն ` Ապլղարիպեանք եւ Հեթմեանք, տեարք Լամբրունի եւ Պապեռօնի, Նաթանայէլեանք ` տեարք Ասկուռասայ, հաւանօրէն եւ այլք. սոքա ոչ համարէին զինքեանս պարտականս պայազատաց Ռուբինի, եւ յանձինս կամ ’ ի կայսր ապաստանք ` յուսային պահել զվիճակս իւրեանց: Այսոքիկ էին ժայռք դժուարամատոյցք ’ ի ծաւալական պետութեան Լեւոնի, զորս հարկ էր նմա ` ըստ դիտման իւրում հարթ հաւասար առնել. եւ առ այս պէտք էին խորագիտութեան եւ պնդութեան: Ոչ յիշէ պատմութիւն յանուանէ զայսպիսիս, բայց ’ ի միոյ կամ յերկուց, եւ յայտ է թէ շատք, եթէ գոյին, կամաւ յանձն առին փոխանակ կայսեր ` նմա մատուցանել հնազանդութիւն, ոչ այնքան ’ ի հեռաւոր տկար ձեռանէն անկասկածք, որքան ’ ի մերձաւոր հզօրէն պակուցեալք: Մնայր միայն յայտնի ազատասէր ` ամուրն Լամբրուն, որ բազում անգամ նեղեալ եւ պաշարեալ ` տոկաց տեւեաց ընդդէմ բռնութեան Ռուբինեանց. եւ ոչ ինքն իսկ Լեւոն վստահացաւ պատերազմական հնարիւք խոնարհեցուցանել զայնպիսի բարձրութիւն. այլ զառաջինն երկուստեք կասկածն եւ պատշաճ՝ ’ ի հաւանութիւն ածին զՊարոնայց պարոնն ` ընդ ազնուագունին Պարոնայց ` Հեթմոյ ( տեառն Լամբրունի ), զոր կանխաւ եւս եղբայր նորին Հեթմոյ ` աւագատեսն Ներսէս ` ’ ի թղթեանն եւ ’ ի յիշատակարանս ` խոստովանէր տէր եւ թագաւոր իւրեանց: Ապա չկայր յայնժամ խէթ մեծ առ արտաքին երեսս ` եւ յայսմ կողմանէ, եւ մարթ էր ժամանակաւ իսպառ փարատել զայն, որպէս եւ արարն Լեւոն, ըստ որում տեսցի յետոյ:

Արդ այսպէս ’ ի դէպ է ասել, եթէ յառաջին ամս պայազատութեանն, տիրաբար տարածանէր Լեւոն զձեռս իւր ’ ի դրանց Սելեւկիոյ մինչեւ ’ ի դրունս Անտիոքայ, եւ ’ ի ծովեզերաց այնր երկայնութեան ` մինչեւ ’ ի Տաւրոս եւ յԱնտիտաւրոս, հատանելով զաշխարհս Պամփիւլիոյ, Իսաւրիոյ, Լիկայոնիոյ, Կադաոնիոյ եւ Գերմանիկիոյ. ամենեքեան որ ’ ի նոսին մեծ եւ փոքր իշխանք եւ տեարք ` հնազանդութիւն մատուցանէին նմա, որ շատ որ սակաւ, այլ զնա ճանաչէին վեհագոյն տէր երկրին: — Ի սոցին սակի համարելի են եւ գլխաւորք եկեղեցւոյ, եպիսկոպոսունքն, եթէ գոյին եւ ’ ի նոսա ` որպէս յետոյ ` տեարք վիճակաց եւ կալուածոց. հասարակաց էր հրահանգ օրինին. եւ որպէս երեւեցաւ ’ ի դէպս ինչ ’ ի հարստութեան Բագրատունեաց ` գերիշխանութիւն թագաւորին ` յընտրութեան եւ յընկեցման հայրապետի, եւ ’ ի խնդիրս որ յայն սակս, զնոյն եւ Լեւոն յանձին բերէր եւ յառաջ իսկ քան զթագաւորութիւնն, թէ եւ փոքր ինչ մասն երկրի էր նորա ` առ ընդարձակութեամբ աշխարհաց ` յոր սփռեալ էին ժողովուրդք եւ եպիսկոպոսունք ազգին ` ընդ այլ եւ այլ պետութեամբք. այլ զի ինքն էր աւագագոյն քան զամենայն հայ իշխանս ժամանակին, ուր ուրեք եւ գոյին, եւ յետոյ թագաւոր եւս եղեւ, եւ միակ Հայ թագաւոր, եւ զի աթոռ կաթողիկոսին գրեաթէ առ կռան կայր սահմանաց տէրութեան իւրոյ (’ ի Հռոմկլայ ), եւ միանգամայն ասել, զի հզօր էր, եւ ամենեքին ակն ածէին ’ ի նմանէ, աւագօրէն գործեաց եւ յայսմ տեսչութեան:

Տեսաք ’ ի պատմութեան եկաւորութեան Փրետրիկի ` զգլուխ Հայաստա ­ նեայցս եկեղեցւոյ ` հրաւիրեալ ’ ի Լեւոնէ, եւ ընդ իւր հանդերձեալ ընդ առաջ ելանել կայսեր. զնոյն ` եւ առ որդի նորին առաքեալ ` ’ ի հիւանդութեանն. եւ զոյգ նմին թուղթս ընկալեալ ’ ի Քահանայապետէն Հռովմայ: Յամենայնի մտերիմ Լեւոնի երեւի կաթողիկոս այս Գրիգոր Տղայ, որ յաւուրս Մլեհի բռնակալութեանն յաջորդեալ էր զՍ. Ներսէս Շնորհալի, եւ ’ ի մահուն (16 կամ 25 մայիսի, 1193), ինքնին Լեւոն ընդ Ս. Ներսիսի Լամբրու ­ նեցւոյ հանգոյց զնա ’ ի դամբանս Դրազարկու, զի անդ հանդիպեցաւ նմա օրհասն [1]: Երեւի հեղինակութիւն Լեւոնի եւ յընտրութեան յաջորդի նորին եւ քեռորդ ­ ւոյ ` մանկահասակն Վահրամայ ` Գրիգորիս կոչեցելոյ. քանզի ասէ Լամբ ­ րունեցին առ նա. « Ձեր աստուածպաշտութիւնդ ` կոչեաց զմեզ ’ ի մանուկ կաթողիկո ­ սին ձեռնադրիլն ». այլ առաւել հեղինակօրէն վարեցաւ ’ ի գահընկէցութեան կամ յարգելման նորին: Քանզի, ըստ պատմչիս մերոյ, սա « Յորժամ եղեւ կաթողիկոս ` ոչ տանէր զառաջին հնազանդութիւնն ամենեցուն, որպէս յորժամ ընդ դաստիարակաւ էր. այլ ինքնիշխանութեամբ տանէր զհայրապետութիւնն, որպէս տեսեալն էր ’ ի քեռին իւր: Յայնժամ մախացեալ ընդ նա աւագագոյն մարդիկն, առաքեն առ Լեւոն եւ ասեն. Ոչ ունի սա իմաս ­ տութիւն ` վարել զհայրապետութիւնն ` որպէս արժան է: Եւ յօդեցին որպէս կամե ­ ցան զնմանէ, եւ զայս արարին միանգամ եւ երկիցս եւ երիցս. մինչեւ շարժե ­ ցին զԼեւոն ’ ի կամս իւրեանց: Եւ առաքէ ’ ի բերդն Հոռոմկլայն ` զարքե ­ պիսկոպոսն զՏէր Յովհաննէս ` առնել ըստ իմաստութեան իւրում. եւ նա գնա ­ ցեալ անդ, եւ մտեալ առ կաթողիկոսն պատուով, եւ մեծարեալ որպէս զհիւր եւ զազգային: Իսկ նա ձեռնտուութեամբ սպասաւորաց նորա, մինչդեռ էին նստեալ ’ ի սեղանն ’ ի ժամ ճաշոյն, ետ փակել զդրունս բերդին. եւ տարածեցաւ աղմուկն. եւ հայրապետն զարհուրեցաւ. եւ ասէ զՏէր Յովհաննէս. Զի՞նչ է այս զոր լսեմս: Եւ նա ասէ. Բռնած ես: Եւ կալեալ զնա եդին յարգելանի, եւ ամրա ­ ցուցին պահապանօք: Եւ իբրեւ տարածեցաւ համբաւն յարտաքին բերդն եւ ’ ի ներքին շէնն, հասին ամենեքեան զինուք ’ ի վերայ կլային, առ ’ ի յօգնութիւն հայրապետին իւրեանց. եւ զաւուրս երիս պատերազմեցան նետիւ, եւ ոչ ինչ կարացին առնել, եւ ապա խաղաղացան: Եւ առեալ Տէր Յովհաննէս զդատա ­ պար ­ տեալ հայրապետն ` եբեր առ Լեւոն. եւ եդին զնա ’ ի պահեստի ` ’ ի բերդն Կո ­ պի ­ տառա, ժամանակս ինչ կալ անդ »: Աստանօր ոչ է մեզ քննել զգործս տղայ հայրապետին, այլ զԼեւոնի. որ ըստ յետին բանից պատմչին, երեւի ’ ի խրատ նորին առ ժամանակ մի արգելուլ կամեցեալ զմանուկ կաթողիկոսն, եւ ժողովով քննել զգործսն, ըստ եկեղեցական իրաւանց. վասն այսորիկ եւ հանդերձ այլովք կոչեաց յայս գործ զանհրաժարելին Ներսէս Լամբրունեցի. այլ սա ` թէպէտ ոչ հաւան ընդ խակա ­ գործութիւնս տհաս հայրապետին, որպէս եւ ոչ ընդ ընտրութիւնն, այլ անհա ­ ւան եւս ընդ այսօրինակ տարամերժումն եւ ընդ ծագելի հակառա ­ կութիւնս, ոչ կամէր երթալ ’ ի ժողով, որ լինելոց էր ատեան դատապար ­ տութեան եկեղեցական գլխոյն, թէ եւ տկարի. մինչեւ հնգիցս գրելով Լեւոնի ` բռնադատեաց եբեր եմոյծ զերանելին յատեանն, եւ հաւա ­ նե ­ ցոյց ընդ բազմութեան եպիսկոպոսացն ` աթոռանկ գրել զանբաւականն տիօք եւ մտօք. զոր եւ ստուգիւ յայտ արար սա, դիւրահաւանութեամբն թելադրութեան համախոհիցն, փախչելոյ յարգելանէն. « Որոյ անկեալ ’ ի բանս նոցա մանկա ­ բար, եւ առեալ կտաւ ` կախեցաւ ’ ի գիշե ­ րի ` իջանել ’ ի բերդէն. եւ կտաւուն անկն բեկեալ ` պատառեցաւ. եւ անկեալ ’ ի խոնարհ բարձաւ մեռեալ. եւ առեալ տարան ’ ի Դրազարկն, եւ անդ թաղեցին զնա մերձ առ դամբան քեռոյն իւրոյ » (1194). վասն այսորիկ մականուանեցաւ Քարավէժ: Չիք երկբայել զի նորին Լեւոնի համակամութեամբ, եւ թերեւս ’ ի նմին ժողովի ` որ գումարեալ էր վասն տարաժամ մերժելոյն, ընտրեցաւ ծերունին Գրիգոր Ապիրատ, եղբօրորդի Սրբոյն Ներսիսի Շնորհալւոյ:

[1]             « Անդ հանգուցաք զնա ’ ի տապանի ( գրէ Լամբրունեցին ), սպասաւորութեամբ իմ Ներսիսի եւ բարեպաշտ իշխողի մերոյ Լեւոնի » ։