Լեւոն Մեծագործ

Բ. Իննովկենտիոս Գ եւ Լեւոն

Յիշատակք կարգի բանիցս հրաւիրեն արդ դիմակարգել միմեանց առ մի նուագ ` զԼեւոն եւ զՔահանայապետն Իննովկենտիոս, երկոքին ` կարծեմ ` վեհագոյն անձինք ’ ի վեհս ժամանակին, եւ արժանիք Մեծ կոչման. որպէս եւ ճանաչի իսկ յամենայն գրչաց այս Պապ, մի ’ ի զգօնագունից եւ հզօրագունից, որոյ նման սակաւք կացին յառաքելական գահուն. եւ յետ Գրիգորի Է, թղթակցի համանուանն ` մերումս Վկայասիրի, սա առաջին է բացափայլեալ տիրական զօրութեամբ. զոր եւ ճգնէր ցուցանել յաչս աշխարհի ` գերագոյն յետ երկնաւոր զօրութեանն, եւ ստորակարգեալս փոխանորդին Քրիստոսի ` զամենայն թագաւորս երկրի: Բայց մեզ աստանօր կարեւոր դիտումն է առընչութիւն նորին ընդ պատմութեան ազգիս, եւ առանձինն Լեւոնի. զի ոչ պակաս քան զամս հնգետասան ` եղեն սոցա թղթակցութիւնք, խնդիրք եւ վէճք իսկ. մի ’ ի մեծագոյն դիպուածոց յիշխանութեան նոցին. եւ բաց ’ ի Յովհաննէ ԻԲ, կարծեմ սորա ( Իննովկ. ) գտանին յոգնաթիւ թուղթք առ մերայինս, եւ մերայոցս առ նա, շատն վասն Անտիոքեան խնդրոյն. աւելի քան զքառասուն ` յայտնի են մեզ եւ ունիմք զպատճէնսն, ոչ երկբայելով յոլովագոյն գոլ զանյայտացեալսն եւ զկորուսեալս [1]:

Քահանայապետս այս գրեաթէ համավիճակ էր Լեւոնի ` տիովքն եւ տիրապետութեամբ, զի ծնեալ յամի 1171 կամ 1172 յազնիւ տոհմէ Սենեի կոմսից, ’ ի քեռէ Կլեմայ Գ, վասն անհամեմատ զգօնութեանն, գիտութեանն եւ անարատ վարուց, մինչ չեւ էր քահանայացեալ ` ամբարձաւ յառաքելականն գահ, յերիտասարդական հասակի 38 ամաց, միով ամաւ յառաջ քան զհանդիսական թագաւորութիւն Լեւոնի (8 յան. 1198, եւ ձեռնադրեցաւ ’ ի 22 փեբր. ), եւ երեք ամօք նախ քան զԼեւոն աւարտեաց զկենացն շրջան: Ի գերագոյն ծայր իշխանութեան ամբարձ սա զքահանայապետականն. օրինադիր, սաստիչ եւ ուղղիչ կալով թագաւորաց եւ իշխանաց, միանգամայն եւ շարժիչ նոցուն ’ ի խաչակրութիւն. խնամոտ նախանձախնդիր ուղղութեան վարուց, մանաւանդ եկեղեցական դասուն. ոչ ոք իշխեաց ` մանաւանդ ’ ի ժամանակակցացն ` եպերել զնա, որպէս զայլս ոմանս ’ ի յետագայ դարս. քանզի հաւասար իշխանական ոգւոյն ` փայլէր եւ անըստգիւտ վարուք եւ հանճարով: Ընդ այսպիսում վեհի ` որ զամս տասն պնդեալ ջատագով կայր կայսերութեան Ոթոնի Պրունզվիքայ ընդդէմ Սուեվացւոյն Փիլիպպեայ, եւ երկարագոյն եւս ամս անդուլ ստիպէր զգոռ թագաւորն Փռանկաց Փիլիպ - Օգոստոս ` վերընդունել զարձակեալն իւր կին օրինաւոր, եւ զբազում հոյակապ գլուխս ընդ բանիւ արարեալ կորացուցանէր, եւ որ ’ ի վերայ կրկնակի գերունակ իշխանութեանցն ` փայլէր աշխարհագով լաւութեամբ, եհաս Լեւոնի գործ ունել. ոչ միշտ միաբան ունելով տեսութիւն եւ կամս, եւ հարկ ` որպէս ընդ անտեղիտալի վէմ բաղխիլ եւ յետս նհանջիլ. սակայն եւ մակակոչեալն երբեմն Լեռնական ` ոչ մոռացեալ զզօրութիւն իւր ` բաղխեցաւ ուժգին եւ զգուշեաւ, եւ առաջի Իննովկենտեայ իսկ Գ <sup>ի</sup> գտեալ Լեւոն մեծոգի, որպէս միշտն. յանձն առեալ երբեմն եւ զնզովս, վստահանալով յիրաւունս, բողոքելով ընդդէմ նուիրակացն. այլ ստգտեալ երբէք ոչ զՔահանայապետն, զոր միշտ յարգէր, եւ յարգեալ լինէր ’ ի նմանէ ` եւ յայնմ իսկ պայմանի. եւ հուսկ ` դարձեալ սիրելի որդի կոչելով ’ ի նմանէ ` ’ ի հուն ելանէր, ոչ անփառունակ. որպէս ցուցցի մի ըստ միոջէ յառաջիկայդ: — Բայց նախ քան զմխիլ ’ ի ճառս երկար եւ բազմակնճիռն դիպացդ, արժան է գէթ ’ ի հարեւանցի ակն արկանել յառտնին օրէնս ` տէրութեան եւ երկրին Լեւոնի:

Գ. Յետ հարիւր կամ հարիւր եւ քսան ամաց իշխանապետութեան Ռուբինեան Պարոնայց ` ’ ի թագաւորութիւն փոխելով, հարկ էր եւ քաղաքական հրահանգաց եւ վարչութեան եւ պաշտամանց ինչ եւ անուանցն իսկ փոփոխել կամ ներամտել, եւ հաստատութիւն առնուլ հին եւ նոր կարգաց. զորս մշտարթուն աչալրջութեամբն եւ ժրութեամբ ` յարդարէր Լեւոն, ինքնին եւ հաւատարմօքն եւ գիտնօք ոմամբք, առաջի աչաց ունելով զԱսսիզս Երուսաղեմի թագաւորութեանն. եւ ըստ պատմչին, « Ուր եւ իմանայր թէ գոյ այր պիտանի ’ ի գործ ինչ եւ աջողակ, առաքէր եւ կոչէր խոստմամբ, եւ բերեալ հանգուցանէր առատաձիր պարգեւօք »: Նա եւ ոչ միայն ազգայինք ` այլ եւ օտարազգիք ` մանաւանդ Փռանկ իշխանք եւ զօրականք ` ինքնակամ յօժարութեամբ դիմէին ’ ի ծառայութիւն նմին, ականջալուրք եւ ականատեսք գոլով մեծի համբաւոյ նորա, զօրութեանն եւ փառաց, զորս կրկին արտափայլեցոյց թագն արքունի, եւ սերտեաց ’ ի նա զսիրտս բազմաց. եւ թուէր իմն տեսանել ընդ բովանդակ սահմանս տէրութեանն ` սփռել ճաճանչս լուսաւորս եւ կենդանացուցիչս ’ ի նորոգութիւն, ’ ի շինութիւն, ’ ի բարգաւաճանս ազգի ազգի հնարից եւ հայթայթանաց, արուեստից եւ ուսմանց, քաղաքական, եկեղեցական եւ վանական կարգաց. յոր ոչ սակաւ սատար լինէր զառաջինն ` եւ պատկառելի ծերութիւն եւ պարթեւական զարմն կաթողիկոսին Գրիգորի Ապիրատի: Ամենեցուն այսոցիկ ըստ իւրաքանչիւր պիտոյից ’ ի թիկունս հասանէր ամենահասն Լեւոն, թէպէտ անձամբ թէպէտ ’ ի ձեռն պաշտօնէիցն. ոչ պակաս քան զպերճութիւն իւր ’ ի վերայ եօթանասուն եւ երկու բերդատեարցն պարոնայց ` տարածանելով զխնամսն ` եւ «’ ի վանորեայս եւ յուխտեալ տեղիս », ըստ պատմչին: Քանզի գիտելով զմեծ օգուտ եւ ազդումն կրօնական տանց ` ’ ի բարոյական բարգաւաճանս ազգին, միանգամայն եւ ըստ հայրենի բարեպաշտութեանն, զի ոչ փառասիրութիւն, ոչ երկրակալութիւնքն եւ ոչ որ յայն սակս կիրք եւ առաւելազանց երբեմն նախանձ, ոչ շիջուցին ’ ի նմա զհաստատութիւն հաւատոցն եւ զպաշտօնասիրութիւն. այլ միայն ընդ թագաւորական պերճութեանն եւ ընդ մեծոգի առատութեանն ` յաւելոյր ’ ի հոգեւորսն եւ զմարմնաւոր հանդիսից ճոխութիւն. որով, ասէ պատմիչն, « զարդարեաց զտօնս Զատկաց ( որպէս տեսաք եւ զՅայտնութեանն Տեառն ) մեծահանդէս ժողովով եւ մեծածախ սեղանով ». ոչ այնքան ինքն յինքեան խնդալով ` որքան ’ ի խնդացուցանելն զայլս:

Թէպէտ եւ չէ յայտնապէս գրեալ ժամանակագրաց զայս ինչ կամ զայն գործոց եւ շինութեանց նորա, այլ երեւի առանձինն ուշ եդեալ, նախ, յամրութիւն սահմանակալ բերդորէից եւ կապանաց կամ անցից լերանց եւ գետոց. երկրորդ, շինութեան եւ վայելչութեան, միանգամայն եւ անմատոյց ամրութեան աթոռանիստ քաղաքաւանին եւ բերդին Սսոյ, որպէս վկայէ հիւր նորին ականատես ` Վիլլեպրանտ, ըստ որում եւ ’ ի Տեղագրութեանս նշանակեցաւ. ըստ սմին օրինակի առնէր շինութիւնս եւ ’ ի հնագոյն քաղաքամայրն ` ’ ի Տարսոն, եւ յայլս եւս, մանաւանդ յեկեղեցիս նոցին, ոչ միայն իւրոց ազգայնոց ձեռն կարկառելով օգնականութեան, այլ եւ Յունաց եւ Լատինաց, ըստ խոստման իւրում առ Քահանայապետն, ընդարձակելով զժառանգութիւնս եպիսկոպոսաց նոցին ’ ի գլխաւոր քաղաքսն: Իսկ յիւր սեփականսն ` առաւել իմն խնամով եւ սիրելութեամբ մեծարեաց եւ մեծացոյց զդաստակերտ իւր ` զվանս Ակներոյն, ուր եւ կամեցաւն հանգուցանել զբազմախոհ գլուխ իւր ` ’ ի հասանել անհրաժեշտ օրհասին:

Առ քաղաքական տեսչութիւն երկրին Սիսուանայ, յորում թերեւս առաւել քան զհամազգիս ` բնակէին օտարազգիք, Յոյնք, Ասորիք եւ Փռանկք, գրեաթէ անհրաժեշտ ’ ի դէպ էր Ասսիզաց օրինօքն վարիլ, որով եւ ամենայն քրիստոնեայ պետութիւնք Ասորւոց երկրին. ապա եթէ ոչ ` հակառակութիւն լինէր յայլալեզու եւ յայլակրօն ժողովուրդսն. եւ զի իւրաքանչիւր ’ ի պետութեանց յարմարեալ էր ինքեան զԱսսիզսն, որ գրով եւ որ սովորութեամբ, Հայք ընտելացեալ էին յԱնտիոքեայցն սովորոյթս. ոչ վասն մերձաւոր դրակցութեանն միայն, այլ զի եւ նոցին Բրնձաց արգադիրք կամ լիճ համարէին երբեմն, եւ ’ ի նոցանէ ընդունէին զասպետութիւն եւ զհեղինակութիւն տէրութեան: Առ թագաւորութեամբ Լեւոնի ` չեւ եւս էին յերիւրեալ եւ գրով սահմանեալ Ասսիզք Անտիոքայ, - որք յաւուրս մեր յայտնեցան ըստ բաղդի եւ ’ ի պատիւ հայերէն դպրութեանս մերոյ. զի փռանկ բնագրին ցարդ անյայտ մնացեալ ` գտաւ հայերէն թարգմանութիւն գունդստապլին Սմբատայ ` արարեալ յերրորդ քառորդի ԺԳ դարու, եւ օրինակն ` ( զոր արդ ’ ի ձեռին ունիմք ), գրեալ է յամի 1332 հրամանաւ Լեւոնի Դ. — բայց անգիր աւանդութեամբ եւ սովորութեամբ ընկալեալ էին ’ ի Հայս, եւս առաւել ’ ի թագաւորութեան Լեւոնի: Մատեանն տպագրեալ եւ թարգմանեալ առ ’ ի մէնջ՝ լցցէ մասամբ զքննասիրացն փափագ ` եթէ կամիցին գիտել զորպէսն օրինացն այնոցիկ, զոր ծանր համարիմք յեղյեղել աստանօր: Բայց շատ լիցի այսչափ ինչ ասել եւ յիշել, զի յառաջ քան զԼեւոն ` նախորդք իւր առաւել բռնաբար քան իրաւամբք տիրապետող համարեալ լինէին. վասն որոյ որ ’ ի բերդատեարցն ոք կարէր վստահանալ յամրութիւն եւ ’ ի զօրութիւն, կամ յօգնականութիւն կայսեր Յունաց, ազատ համարէր զինքն յիշխանութենէ Հայոյն. թագաւորութիւն Լեւոնի ` հարթ հաւասար կացոյց զամենեսեան ընդ իւրովն: Լեւոն ` ծանուցաւ թագաւոր բովանդակ Կիլիկիոյ եւ Իսաւրիոյ եւ յարելոցն ’ ի նոսա մասանց աշխարհաց, գերիշխան (suzerain) ամենայն իշխանաց. այլ ոչ բացարձակ տէր տերանց եւ ունող երկրին ` վաղուց ’ ի բազում մասունս կոտորելոյ, եւ ստացելոյ ’ ի բազմաթիւ տերանց, կամ լաւ եւս ասել ` ’ ի բերդատեարց. քանզի բերդքն էին եւ գահ նոցին եւ հաստատիչք եւ պահպանիչք տէրութեանցն եւ պայազատութեանց. որով բովանդակ երկրին ` ’ ի թագաւորել Լեւոնի ` եղեւ միաբանութիւն իմն ազնուապետական, առաւել կամ նուազ ազատութեամբ իւրաքանչիւր տեարց, ըստ նախնեաց օրինի ` Իշխան, եւ ըստ նորոյն ` Պարոն անուանելոց, որք պարտականք էին առ թագաւորն ` լճութիւն ( ծառայութիւն ). այս ինքն, ճանաչել զնա Վեհագոյն գլուխ երկրին եւ իւրեանց, ’ ի նմանէ ընդունել զհաստատութիւն պայազատութեան իւրեանց կամ զյաջորդութեանն, տալ նմա զօրաբաժին ’ ի ժամանակի պատերազմի, երթալ ’ ի կոչ նորին ’ ի Մեծ կամ ’ ի Վերին Ատեան արքունի (Haute Cour), որ դատէր եւ ուղղէր զկարեւոր պէտս տէրութեանն: Ոչ արք միայն այլ եւ կանայք պայազատք ` պարտական լինէին լճութեան օրինաց, բաց յանձամբ զինուորութենէ, եւ կոչէին եւս Պարոնք: Առաւել պարտականք պատուադրութեան եւ ծառայութեան ` համարէին ընդունողքն կալուածոց եւ պաշտամանց ’ ի թագաւորէն. յորոց ` եթէ յանցաւորք գտանէին ` կարէր նա ’ ի բաց առնուլ զտուրսն. իսկ յայլոցն ոչ կարէր, բայց եթէ դատաստանաւ Վերին ատենին, եւ կամ ’ ի պակասել պայազատաց տոհմիցն. եւ այնուհետեւ խառնեալ լինէր յարքունի ստացուածս. զի եւ մեծ մասն մի երկրին եւ բերդք ամուրք ` սեփական ժառանգութիւն էին թագաւորացն, որք եւ աճեցին ըստ նուազել եւ ազգատ լինել տոհմիցն, եւ ըստ թուլանալ օրինապահութեան, որով աճեաց թագաւորին իշխանութիւն, երբեմն եւ բռնակալութիւն: — Արդ, առ մերովս Լեւոնիւ, որպէս բազում անգամ յիշեցաւ, ասին եօթանասունեւերկու բերդից տեարք լինել այսպիսիք, կոչեցեալք նմին Լիճ ճորտք, այսինքն ` կապակցեալք ընդ նմին եւ պարտականք ’ ի վերոյիշեալ սպասարկութիւն, որք եւ Արք հաւատարիմք կոչէին (Fideles homines). թերեւս կիսով չափ, աւելի կամ նուազ, օտարազգիք, Յոյնք, Փռանկք եւ Ալամանք, հանդերձ ասպետօք երեցուն կարգացն ( զորոց լիցին մեզ բանք յետ սակաւուց ), որք յառաջագոյն կամ ’ ի նմին Լեւոնէ ստացեալ կալուածս ` գոգջիր եւ զնոյն պարտս լճութեան ունէին: Շատք ’ ի լիճ պարոնայցս եւ բերդատեարց ` բաց յիրաւանց խորհրդակցութեան Վերին ատենին ` չունէին այլ ինչ մասն ’ ի քաղաքական վարչութեան. այլ ոմանք կարգեալք էին ’ ի վերայ մեծամեծ պաշտամանց եւ տեսչութեանց, վասն որոյ եւ նախապատիւք քան զայլսն համարեալք: — Իսկ ամենայն որ արտաքոյ ազատական տանցս ` ժողովուրդն շինաբնակ ` հպատակք համարէին թագաւորին կամ պարոնայցն ` ( յորոց վիճակս եւ բնակէին ), եւ ոչ ունէին իրաւունս մտանել ’ ի Վերին ատեանն, բայց եթէ յազնուութիւն կամ ’ ի պաշտամունս վերառեալ. ամենայն պէտք նոցին քաղաքականք եւ խնդիրք ` քննէին եւ սահմանէին ’ ի Ստորին կամ ’ ի Փոքր Ատենի (Basse Cour), որոյ անդամք ` ’ ի նոցանէ ընտրեալք լինէին, եւ ըստ փռանկ բարբառոյ ` կոչէին Բուրճէսք (Bourgeois). զայս դաս համարիմ ուրեք ուրեք Փոքր մարդիկ կոչեցեալ յարքունի պատմչէն. իսկ անմիջական երկրագործք եւ բնակք կալուածոց պարոնայցն ` ըստ այնր ժամանակի օտարաց կոչման ` Պառիկոս (’ ի յունականէն առեալ, Πάροικοι, Paricus) անուանէին: Եւ ’ ի հասարակի ` ամենայն ` որոյ չգոյր ինչ ընդ այլում կապակցութիւն ծառայութեամբ կամ ստացուածով ` կոչէր Անլիճ:

[1]             Քանզի պակասեն ( գէթ մեծագոյն մասամբ ) եւ ’ ի դիւանս Վատիկանի չորք Գիրք թղթոց կամ թուղթք չորից ամաց, այսինքն են Դ, ԺԷ, ԺԸ, ԺԹ. մէն մի ’ ի Գրոցն կամ հատորոց՝ պատկանի միոյ յամաց քահանայապետութեանն Իննովկենտեայ, որ սկսաւ յ ’8 յանուարի, 1198, եւ կատարեցաւ ’ ի 16 յուլիսի, 1216. ըստ այսմ՝ հաշուին նմա 19 ամք եւ 19 հատորք թղթոց. եւ զայս նշանակեն թիւք ( մեծատառք ) որք ’ ի ծանօթութիւնս Զ Դրուագի, իսկ բոլորգիր տառքն՝ զթիւ թղթոց իւրաքանչիւր գրոց կամ ամաց։