Լեւոն Մեծագործ

Գ. Յօրինուած եւ յանձանձանք թագաւորութեան Լեւոնի

Ըստ նորոց օրինացս եւ հրահանգաց քաղաքավարութեան, եւ ըստ նորոց դրակցաց եւ խնամեաց արեւմտեայց ` յեղափոխեցան շատ կամ սակաւ ` նախնի հայկական սովորոյթք, տարազք եւ պաշտամունք, եւ պատուոյ անուանքն. վասն որոց ասէր Լամբրունեցին [1]. « Սա ` Հայս ` որ զգեստուքն փռանկ է ձեւացեալ ». եւ պարզագոյն եւս ( որ եւ ճահագոյն մերոցս բանից ), գրէր առ Լեւոն, ’ ի նա ինքն կրթելով զյանդիմանութիւն սորա ` որ վասն իւրոց ինչ կարծեցեալ նորաձեւութեանց. յոր ` եթէ ոչ հաճիք, ասէ, ապա եւ դուք հետեւող լեալ հնացեալ հայրենի սովորութեանց, « Մի՛ կայք բացագլուխ ` ըստ Լատինացւոցն իշխանացն եւ թագաւորացն. այլ դիք շարփուշ ` որպէս ձեր նախնիքն. աճեցուցէք զհերս եւ զմորուս ` որպէս ձեր հարքն. զգեցիք դուռայ լայն եւ թաւ, եւ մի՛ փիլոն եւ զսպեալ պատմուճանս. հեծէք ’ ի սախտեալ երիվարս ճուշանով, եւ ոչ յանսախտս լատինս լեհլով. տուք պատիւ անուանց ` ամիրայ, եւ հեճուպ, եւ մարզպան, եւ սպասալար, եւ այսպիսիս. եւ մի՛ Սիր եւ Պրօքսիմոս, Գունդստապլ եւ Մարաջախտ եւ Ձիաւոր եւ Լիճ, որ Լատինացւոց է օրէն: … Ապա թէ իշխանութեանդ ձեր ծանր է այսօր ` զլատին ազգին ` որ են Ֆռանկք, անօսր եւ բարակ սովորութիւնն ` թողուլ, եւ ’ ի հնոց Հայաստանեայց թանձրութիւնն դառնալ, եւ ոչ հերս ժողովէք, եւ ոչ մորուս երկայնացուցանէք. եւ ոչ զգեստս լայնացուցանէք, եւ մեզ եւս ծանրագոյն ` զկատարեալ բարեկարգութիւնն որ ’ ի նոցանէ օգտեցաք ’ ի փառս սուրբ եկեղեցւոյ, արհամարհել »: — Բանք Սրբոյդ, մանաւանդ որ զզգեստուցն տարազոյ ` նախ ’ ի թագաւորն ինքն ակնարկեն, եւ ցուցանեն փոքր ’ ի շատէ ` զնորամուտ ձեւսն. թէպէտ զպատուականագոյնն ` որ է գլխոյ թագն ` ոչ յիշէ. եւ էր այն ըստ Լատինացն ` յորոց ընկալաւն, եւ ոչ շարփուշն ( սէրփուշ, سر ﭙ وش ) արեւելեայց, որով եւ Բագրատունիքն յայտնին վարեալ, զոր ցուցանեն ցարդ քանդակք պատկերաց Սմբատայ եւ Գուրգենի կամ Դաւթի եւ Գուրգենի թագաւորաց՝ ’ ի տաճարս Սանահնի եւ Հաղբատայ, եւ ոչ վսեմական եւ ազնուաձեւ քան զյոգունց ազգաց ` հին հայկական Արշակունեացն կիդար, որպէս տեսանի ’ ի դրամս Տիգրանեանցն եւ Արտաւազդաց: — Փիլոն ն ` զոր եւ Թագաւորօրհնէքդ ծանոյց ` է արտաքին քղամիդն հռոմէական, արդարեւ նման ձեւով աբեղայական փիլոնի, ’ ի գոյն ծիրանի, վասն որոյ եւ յատկաբար Ծիրանի կոչի: Զսպեալ պատմուճան ն ` է պարէգօտն նեղ, ըստ բիւզանդական կայսերաց տարազու, ըստ որոց եւ ’ ի մեր ձեռագիրս նկարին, եւ յաճախ ’ ի գոյն կապոյտ, պէսպէս ճամկօք եւ անկուածովք, որ մինչեւ ’ ի ծունկս եւ անդր հասանէր [2]. ’ ի սորա վերայ արկանէին զվակասն ընդելուզեալ ակամբք եւ ոսկի դրուագօք. եւ պնդէին զմէջս ականակուռ եւ ոսկէճարմանդ կամարաւ: Ստորին զգեստն ` զոր Թագաւորօրհնէքն ջաղջեր կոչեաց, ոչ որպէս զնախնեաց լայն ` այլ ըստ ձիաւորացն հալաւի նեղագոյն, իբրու բարձպան, զոր Մխիթար Գոշ կոչէ Կարթապատ ճարմանդ, եւ յետին ընդօրինակողն ’ ի ջաղջեր փոխէ: — Մահմէզ Կանոնին ` ցուցանէ զկօշիկս ոտիցն ` մտրակաւորս, գէթ ’ ի հեծանելն. սովորական սռնապանք եւ կօշիկք կամ օդք ` ծիրանեգոյն էին: Իսկ օրէնք հեծելութեանն եւ սարք երիվարին ` ըստ ասպետաց ժամանակին, թեթեւ կազմած, եւ ոչ ծանր ըստ արեւելեայց: — Զհերաց ամփոփումն եւ զմօրուաց կարճումն՝ ցուցանէ եւ պատկերդ կնքոյ Լեւոնի, որպէս եւ այլոց թագաւորաց ` որք ’ ի ձեռագիրս նկարեալք երեւին, որք մօրուաւորք են, այլ ոչ մեծամօրուսք: — Նշանակք թագաւորութեան ` որպէս ’ ի ձեռնադրութեանն տեսաք, էին Դրօշ ն կամ Նշան ` առիւծ - պատկեր, Գունդն ոսկի եւ Գաւազան ն շուշանածայր (Fleur de Lis) [3]: —

Ըստ այսոցիկ է իմանալ, զանազանեալ գունով եւ զարդուք, եւ զզգեստս պարոնայց եւ ազնուաց, քաւ ’ ի թագէն եւ ’ ի վակասէ. զայսպիսիս կրէր եւ թագուհին ` սակաւ ինչ զանազանութեամբ յարքայականացն, գրեաթէ եւ պատմուճանն արտաքին ` նման նորայումն էր: — Զտարազ զգեստուց թագաւորին, այլ եւ զժողովրդականաց ` ցուցցէ մեզ պատկեր նկարէն ( կրկին մեծութեամբ բնագրին, ’ ի ծանօթ նկարչէ ` Պիծակ Սարգսէ, որոյ էր եւ պատկեր աւետարանին Դրազարկի ). յորում՝ թերեւս պատուականագոյն քան զզգեստուցն ` գրելի է մեզ ցուցակութիւն կերպարանաց Լեւոնի Դ, որդւոյն Օշնի, որ աներկբայօրէն իսկական կենդանագիր է թագաւորին [4], նկարեալ յամի 1131, յորժամ էր նա ամաց քսան եւ երկուց կամ երից:

Աւելորդ է ասել զի յարքունիսն եւ արտաքոյ ` զամենայն օրէնս եւ հրահանգս թագաւորականս ` ըստ կայսերական պալատան Բիւզանդիոնի եւ ըստ արեւմտեան արքունեաց ժամանակին յարմարեաց Լեւոն. կոչելով զինքն յոսկեղէն կնիքսն եւ ’ ի դրամս, որպէս տեսաք ( յէջս 380, 435 ):

ԼԵՒՈՆ կամ ԼԵՈՆ ԹԱԳԱՒՈՐ ՀԱՅՈՑ -

ԿԱՐՈՂՈՒԹԵԱՄԲՆ ԱՍՏՈՒԾՈՅ

Որպիսի եւ է կնքաւոր թուղթ թագաւորին ` Սիգել կոչի ’ ի մերոցս. եւ նշանակէ կնիք ` ըստ լատին բառի (Sigillum): Ի լատին հրովարտակս եւ ’ ի թուղթս, քանզի չունիմք հայերէն բնագիրս, յորժամ առ օտարս էին ուղղեալք ` գրէր « Լեւոն շնորհօքն Աստուծոյ Թագաւոր Հայոց, որդի Ստեփանէի, ’ի հզօր ազգէ Ռուբինեանց ». ( այսպէս առ Գենուացիս, Վենետկեցիս [5], եւ այլն ). իսկ յորժամ առ Քահանայապետն Հռովմայ գրէր եւ առ կայսր, յաւելոյր ընդ աստուածայնոյն եւ հռոմէական կայսեր շնորհօքն. Et (per) Romani imperii gratiam. բայց ’ ի յետին ամս երեւի դադարեցուցեալ զյիշատակ կայսեր, զոր եւ ոչ ոք ’ ի յաջորդացն գրէ. քանզի այնուհետեւ ’ ի հարց յորդիս անցանէր ժառանգութիւնն, եւ ոչ ումեք օտարի լինէր լիճ կամ արգադիր: — Ճշգրտագոյն եւս ` տեսաք ’ ի հրովարտակս եւ ’ ի պարգեւագիրս յաջորդացն Լեւոնի, զբիւզանդական կայսերաց ոճ վերտառութեան, գրեալ Ա. Ա. Հաւատարիմ ’ի Քրիստոս Թագաւոր Հայոց. որպէս ’ ի Հեթմոյն ( յէջ 207 ), ’ ի Դ Լեւոնի ( յէջ 363 ), եւ ’ ի հաւու նորա Բ Լեւոնի ( յէջ 387 ), որ փոխանակ հաւատացեալ բառի ` վարէ զՃշմարիտ ծառայ Աստուծոյ. եւ անվրէպ յարի ` շնորհօք եւ ողորմութեամբ նորին: — Յետինքդ յաւելուն զշուք իշխանութեան իւրեանց ` գրելով զինքեանս « Թագաւոր ամենայն Հայոց »: Այս պանծալի հանրական կոչումն ( Ամենայն ) միայն ’ ի խորագրի առաջնոյ թղթոյ մերոյս Լեւոնի առ Պապն գտանի, եւ ոչ բնաւ յայլ թուղթսն կամ ’ ի պարգեւագիրս. արժանի դիտման եւ քննութեան է այդ [6]: Իսկ ’ ի հպատակացն առ թագաւորս վերաձայնութիւն սովորական, բաց ’ ի պէսպէս կամայական շքեղ կոչմանց ` էր Սուրբ Թագաւոր. կոչումն հնչեալ ստէպ եւ յունկն օտարաց, զոր եւ ’ ի պատմութեան իւրեանց ` ըստ լրոյ ականջաց իւրեանց ( Վիլլեպրանտ ` յՈւղեւորութեանն, Ժոէնվիլ ’ ի վարս Ս. Լուդվիկի ) Սուր Թագվոլ գրեն: Ուղղակի գրուած ինչ ’ ի մերայոցս առ Լեւոն չէ հասեալ առ մեզ, բաց ’ ի թղթոյ Լամբրունեցւոյն ` որ յառաջ քան զհանդիսապէս թագաւորել նորա գրեալ է, որպէս եւ ոչ առ այլ թագաւորս. այլ որչափ ինչ նշանակի ` սովորական կոչումն է նոյնպէս Սուրբ, Բարեպաշտ, Աստուածազօր, Աստուածասէր, Յաղթող. ընդ սոցին եւ այլ այսպիսեաց ` երկրպագութիւն եւս հաւանօրէն դաւանիւր. որոյ հաւաստիս ընծայէ պատառիկ մի ` վերնագիր թղթոյ գրելոյ յամի 1310, յայտ է թէ առ Օշին թագաւոր, այսպէս. « Աստուածային զօրօք զօրացեալ եւ կամօք նորին բարձրացեալ, քրիստոսապսակ արքայ ամենայն Հայոց. հողոյ հաւասար ծառայքս ’ ի Գրիգոր Դռնպնոցն ու Գրիգոր երէց որ … ու զգլուխս ’ի գետին դնեմք եւ երկրպագութեամբ յիշեցնենք ձեր սուրբ Թագվորութեանդ »: Յայտ է թէ ըստ վիճակի եւ աստիճանի գրողացն ` զանազանէին եւ մակդիրքն: Յօտարաց ` սովորական ընծայեալ վերանուն էր Illustris, ( Պայծառափայլ ըստ մեր ոճոյ ), Serenitas կամ Magnificentia, որպէս գրի ’ ի թուղթս Իննովկենտեայ Գ առ մերս Լեւոն [7]:

Այսպիսի պատուոյ անուանք ` գրեալք ’ ի թագաւորաց մերոց եւ վերագրեալք առ թագաւորս մեր, հնչէին եւ ’ ի տաճարս ամենաթագաւորին Աստուծոյ, ’ ի ժամ մեծի խորհրդոյ պատարագին, ’ ի կարգի գոհաբանական յիշատակացն, որպէս ընթեռնումք ’ ի Պատարագամատոյցս գրեալս յաւուրս պայազատութեան նոցին. զոր օրինակ. « Եւ վասն զօրութեան եւ յաղթութեան ’ ի Քրիստոս Աստուած հաւատարիմ թագաւորին մերոյ Ա. Ա. եւ ամենայն թագաւորաց քրիստոնէից …: Եւս առաւել վասն հանգուցեալ թագաւորացն մերոց, Հեթմոյ եւ Լեւոնեանցն, եւ թագուհեացն նոցին ` Զապելի եւ Կեռանի, եւ արեամբ նահատակացն ` Թորոսեանց, եւ Պարոնին Կոստանդեայ, եւ որդւոց իւրոց եւ նախնեաց նոցին Ռոբինեանց: Ազատութիւն եղբարց մերոց », եւ այլն:

[1]             Ի Մեկնութեան Պատարագի։

[2]             Այս պատմուճան թուի յունական բառիւ աւանդեալն յՕրինագիրս՝ ապուկալամին, իբր եղեգնեայ կամ գաւազանաձեւ ?, զոր եւ թարգմանէ գրիչն՝ Ուռեւուռ կապայ ։

[3]             Վահրամ ’ ի Վիպասանութեանն այսպէս տողէ զնշանակսն.

               « ԶՀեթում արքայ Հայոց օծեալ,

Ոսկի թագիւ զնա պսակեալ,

Եւ գաւազան ոսկւով օծեալ

Ի գունդ ոսկի ընդելուզեալ » ։

[4]             Մաշուած մագաղաթին ոչ ներեաց ամենեւիմբ ճշգրտել զդէմսն։

[5]             Leo Dei gratia Rex Armeniorum, filius Stephani, et de potenti genere Rupinorum; կամ, ou: Leo, filius Stephani, de potenti genere Rupinorum, Dei gratia Rex Armeniorum.

[6]             Առ թագաւորութեամբ Լեւոնի՝ մեծ մասն ազգիս մերոյ ընդ իշխանութեամբ էր Սէլչուկեանց եւ Վրաց՝ ’ ի Մեծ Հայս, ’ ի Փոքրն՝ ընդ սուլտանօք Իկոնիոնի, Սեբաստիոյ, Կարնոյ, եւ այլն. յորոց վերայ չունէր ինչ տէրութիւն թագաւորն Սիսուանայ. յետ նորա՝ հզօրագոյն տէրութիւն Թաթարաց գրեաթէ նուաճեաց, հանդերձ այլովք, զամենայն Հայս, եւ նաեւ զՍիսուան. ապա թագաւորք սորին չունէին իրաւունս կոչելոյ Ամենայն Հայոց, բայց եթէ այնու մտօք՝ զի ոչ գոյր այլ ուրեք թագաւոր Հայ՝ բաց յինքեանց, կամ զի թերեւս այնու պատուական անուամբ յիշեալք լինէին յաղօթս եկեղեցւոյ՝ զոյգ ընդ կաթողիկոսին ամենայն Հայոց։ Սակայն անկ է հաւանել, եթէ Լեւոն եւ յաջորդք իւր՝ ոչ լոկ Հայոց Կիլիկեան մարզից ճանաչէին իսկապէս թագաւորք, այլ եւ մերձաւորացն որք ’ ի զանազան վիճակս արեւմտեան իշխանաց երկրին Ասորւոց եւ որք ’ ի Կիպրոս. զորոց բնակիչս տեսանեմք ’ ի յիշատակարանս գրոց՝ սերտագոյն իմն մեր կոչել զթագաւորս Սսոյ, կամ բացարձակապէս՝ զ թագաւորն Հայոց ։ — Ըստ այսմ տեսութեան՝ գլխաւոր կենդրոնք կամ գաղթականք Հայոց՝ յորս փայլէին շառաւեղք թագին Սիսուանայ, են Ա. ԵՐՈՒՍԱՂԵՄԱՑԻՔ, որոց բարգաւաճանք յերկրի անդ սրբում՝ կանխէ սակաւուք քան զգալուստ Ա Խաչակրաց, առ Գրիգորիւ մեծաւ Վկայասիրաւ։ Զատ ’ ի մերայոցս գրչաց՝ յիշեն զնոսա յաճախ եւ արեւմտեայք, եւ Ասսիզքն Երուսաղեմի, եւ ցուցանեն բազմաթիւս լինել անդ, եւ ’ ի կէս ԺԲ դարու՝ ունել Հիւրանոցս, այլ եւ ողջոյն փողոց մի կամ թաղ՝ յիւրեանց անուն, Ruga Armenorum, որ յիշի եւ ’ ի դիւանական գրուածս ( յամի 1222)* ։ — Բ. ԱՆՏԻՈՔ եւ սահմանքն, ուր եւ յառաջ քան զգալուստ Խաչակրաց, եւ առ նոքօք եւ յիշխանութեան Բրնձացն եւս՝ բնակէին ոչ սակաւք ’ ի մերազնեայց։ — Գ. ՊՏՂՈՄԱՅԻՍ կամ ԱՔՔԵԱ, գլխաւոր քաղաք զօրութեան եւ վաճառականութեան Արեւմտեայց՝ յետ առման Երուսաղեմի ’ ի Սալահէտտինէ. էր եւ աստ հիւրատուն Հայոց ’ ի կէս ԺԲ դարու, զոր Կի թագաւոր Լիւզինեան՝ շնորհեաց Տեւտոնեան ասպետաց, յամի 1190. բազմութեան Հայոց անդ եւ ’ ի կէս ԺԳ դարու (1248) ՝ վկայէ ունելն նոցին Պայլ, թէ եւ օտարանուն է յիշեալն յայնժամ ( Գիսկարդ ) ։ — Դ. ԿԵՍԱՐԻԱ ՊԱՂԵՍՏԻՆՈՅ. ’ ի սմին եւս լինել թուով ինչ Հայոց վկայեն Ասսիզք Երուսաղեմի, ’ ի կէս ԺԲ դարու ** ։ — Ե. ՏԻՒՐՈՍ եւ ՍԻԴՈՆ, ընդ որոց իշխողաց՝ մինչ յազատութեան էին, խնամութեամբ խառնեցան ազնուազունք Հայոց. որպէս Ֆիմի՝ դուստր Ա Հեթմոյ հարսնացեալ ’ ի Յուլիան՝ տէր Սիդոնի կամ Սայտայ, Զապլուն՝ դուստր Բ Լեւոնի՝ յԱմաւրի, եղբայր թագաւորին Կիպրոսի, որ եւ յետոյ Պայլ կղզւոյն։ — Զ. ՔԱՐԱՔ (Karak) որ եւ ԿՐԱԿ, եւ զոյգ նմին ՇՈԲԱԿ (Schaubak), եւ ՄՈՆՐԷԱԼ, զի այսպէս կոչէին գլխաւորք եօթանեցուն բերդից այնր տէրութեան, որ սահմանորդ էր Եգիպտոսի, Արաբիոյ, Անապատին եւ Ծովու. վկայ հասարակութեան Հայոց պահի ցարդ ( յԷջմիածին ) Յայսմաւուրք մի գրեալ ’ ի Դրազարկ ( յամի 1316), եւ պարգեւեալ Ս. Գէորգ եկեղեցւոյ Քարաքայ, ’ ի Դ Լեւոնէ, յամի 1330 ։ — Այլ զանց արարեալ զայլովք փոքրագոյն սահմանօք, անմոռաց կացցէ եւ մնայ իսկ, Է. ԿԻՊՐՈՍ կղզի, զորոյ հայկական բնակութեան եւ յիշատակաց մարթ էր ուրոյն դրուագ մի բանի գրել, զոր թողեալ գիտնագունից վանականաց մինչեւ ցայժմ անդ յաջորդեցելոց, շատ լիցի մեզ հաւաստել զմեծ բազմութիւն մերազնեայցս յԺԲ ­ Դ դարս՝ ’ ի հաստատութենէ երկուց եպիսկոպոսական աթոռոց, ’ ի Ֆամակոստա եւ ’ ի Լեւկոսիա կամ Նիկոսիա. առաջինն վաղ բարձաւ, յերկարագոյն մնաց յերկրորդումն, որոյ ողջոյն թաղ մի կամ արուարձան յանուն աշխարհին Հայոց կոչէր, Armenia. եկեղեցին նուիրեալ էր Ս. Աստուածածնի. որ ոչ գիտեմ թէ նո՞յն իցէ եթէ որիշ՝ ’ ի համանուն եկեղեցւոյ Մաղուսայ, որ յիշի յամի 1311. յորում ժամանակի ճոխաբար փայլէր եւ ձեռնտու լինէր բանասիրաց եւ հոգեսիրաց՝ Ալիծ դուստր Հեթմոյ Լամբրունեցւոյ, կին գոլով սենեսկալին Կիպրոսի։ Ի սահմանս անդ մայրաքաղաքին յիշին եւ գեօղք Հայոց, Ճիպս ( յամի 1306), ուր եւ եկեղեցի յանուն Ս. Հրեշտակապետաց. ’ ի նորագոյն դարս՝ Պլատանի (Platani), եւ Կոռնոկիպոյ (Kornokipos կամ Cornogibo). ’ ի սահմանս Ֆամակոստայ՝ Սպաթարիոյ (Spathario կամ Spathariko). ’ ի սմին քաղաքի էին, կարծեմ, եկեղեցիքն Ս. Զօրավար ( Սարգիս ) եւ Ս. Վառվառէ, յիշեալք յամի 1287, առ Բ Լեւոնիւ։ Յիշի եւ մեծ եկեղեցի մի Հայոց ’ ի Պիսկոպիա (Piskopia, Episcopie, որ եւ Lapais), ուր էր եւ մենաստան Պրեմոնսդրատեանց, յորում կրօնաւորեցաւ տէրն Կոռիկոսի Հեթում Պատմիչ։ Ծանօթագոյն է այժմեան շէն մենաստանն Հայոց եւ առաջնորդարան, Ս. Մակար ։ — Քաջահմուտ տեղագրող եւ պատմիչ Կիպրոսի՝ կոմսն Մասլադրի, իբր երեսուն ամօք յառաջ՝ 50 կամ 60 տունս Հայոց գրէր ’ ի սահմանս Նիկոսիոյ։ — Ի ԺԴ ­ Ե դարս յիշին շինականք Հայք բնակեալք ’ ի հովիտս Միսսորէ (Missore) եւ ’ ի Կերինէս կամ Չերինէս լերինս. թերեւս նոքա մշակէին զ Հայկական անուանեալ այգիսն, զոր յիշեցաք ’ ի Տեղագրութեանս ( յէջ 13 ) ։

* Böhmer, II, 142.

** Beugnot, Les Assises de Jérusalem, II, 511, 528.

[7]             Ի պատճէնս կամ ’ ի հաւաքման վերնագրաց ’ ի ձեռագիրս ուրեք, առ թագաւորն այսպէս ընծայի. « Ի հիմանց հնոց եւ ’ ի նախնեաց բարեաց՝ ընձիւղեալ շառաւեղ բարի, տնկեալ ’ ի տան Տեառն եւ ’ ի գաւիթս Աստուծոյ, հանդիսական հաւաքմամբ ’ ի կողմանէ վեհին նախակարգեալ ’ ի թագաւորական պատիւ ճոխութեան, բարեպաշտ եւ աստուածասէր թագաւոր » ։