Լեւոն Մեծագործ

Անտիոքեան խնդիրն։ Պաշտպանել Լեւոնի եւ իշխանացուցանել զՌուբէն - Ռեմունդ

Պատմեցաք ’ ի վեր անդր զերդմնակուռ պայման ապագայ պայազատութեան թոռին Բրնձին Անտիոքայ ` ըմբռնելոյ ’ ի Լեւոնէ, եթէ ընծայեսցի զաւակ արու յորդւոյ նորա եւ յԱլիծայ դստերէ Ռուբինի Բ, որպէս եւ եղեւն. եւ յետ ոչ բազմաց հայր երախային Ռեմունդ ` ժառանգն Անտիոքայ ` մեռաւ տարաժամ (1198). ըստ ոմանց ` մոլեգնութեան ախտիւ հարեալ, եւ ըստ այլոց ` յիսմայելացի դաւաճանաց վիրաւորեալ ’ ի մահ. բայց մինչ չեւ էր հասեալ ’ ի շունչ վախճանին ` կոչեաց զհայր իւր ծերունի ( Պեմունդ Գ ), եւ միւսանգամ երդմնեցոյց ըստ նախ եդելոյ ուխտին ` նստուցանել յաթոռ իւր զորդեակն դեռաբուսիկ. զոր եւ պատուիրեաց կոչել զուգապէս յանուն իւր եւ ’ ի մայրենի հաւուն ` Ռուբէն-Ռեմունդ. եւ ծերն յօժարութեամբ ընկալեալ ` յաջորդ իւր զնա հռչակէր, եւ տայր երդնուլ յիւրայոցն զերդումն հաւատարմութեան կամ լճութեան նմա, յետ մահուան իւրոյ. եւ կնքեալ զայս ուխտ վաւերական ` յանձնէր ’ ի Լեւոն: Այլ որդի նորա կրսեր եւ համանուն ` Պեմունդ, որ արդէն յափշտակեալ էր զկէս իշխանութեան նորին, եւ անուանէր Կոմս Տրիպօլսի, աչօքն ` վասն որոյ եւ կոչմամբ ` Միականի (Le Borgne), այլ մտօք չարաչար սրատես, խանդացեալ ընդ բարգաւաճանս Լեւոնի այն ինչ թագաւորեցելոյ եւ յամենեցուն մեծարելոյ, որում պարտական եղեւ պատուադրութեան ` հայր իւր եւ ամենայն երկիրն Անտիոքայ, խոկայր եւ կասկածէր ` թէ ’ ի մեռանել հօրն, անշուշտ ժառանգին ` Ռուբինի տղայոյ ` պայլ եւ խնամակալ լիցի հայրագիր նորին Լեւոն, եւ ընդ ձեռամբ իւրով արկցէ ` գէթ ընդ երկար ամս ` զամենայն իշխանութիւնն. եւ եթէ անուամբ ոչ ` այլ իսկապէս նա լիցի Բրինձ Անտիոքայ, եւ թերեւս եղջիւր ածցէ իշխանութեանց արեւմտից ` որ յայսկոյս ծովու. ապա հարկ համարէր կանխել զառաջս առնուլ վտանգին: Եւ զի այր խստասիրտ էր եւ իշխանութեան սիրող ` ոչ պակաս քան զԼեւոն, չէառ ակն եւ հայրենի հնացեալ ալեացն. տեսեալ զնա հլու եւ հաւատարիմ իրաւանց անդրանկանն եւ շառաւեղի նորին, արար իւր համախոհս եւ անկուշեաց ծնողին, մերժեալ ընկէց ’ ի գահէն, եւ համբաւեաց զինքն իշխան Անտիոքայ: Յեղակարծուց խուճապեցաւ Լեւոն, մինչ վստահ ’ ի խոստմունս եւ յերդումն Բրնձին Անտիոքացւոց ` կայր պարապեալ ’ ի յանձանձանս նորոյ թագաւորութեանն. սակայն ոչ յապաղեաց զօր գումարել ` ըստ ժամուն ներելոյ, եւ դիմել խափուցանել զհրդեհ ապստամբութեանն մինչ չեւ ճարակեալ: Աստանօր խորագէտ խորագիտի պատահեալ եւ յամառ ընդ յամառի, յերկոցունց կողմանց յերկարէր հակառակութիւնն. քանզի գիտելով ինքնակոչ Բրնձին ` եթէ ոչ կարէ իւրայովքն միայն զդէմ ունել հզօրագունին, ճարտարութեամբ խոստմանց եւ ողոքով ` յանկոյց յինքն զերկոսին կարգս քաջամարտիկ Ասպետացն, զՀիւանդանոցին եւ զՏաճարին. զի սոքա յետինքս վաղագոյն իսկ գժդմեալ էին ընդ Լեւոնի, վասն գրաւելոյ եւ չտալոյ նոցա զԿասդիմն բերդ ` զնուաճեալն եւ զլքեալ ’ ի Սալահէտտինէ. այսպիսի իմն պատճառս տժգոհութեան թուի եւ միւսոցն ունել. վասն այնորիկ միաբանեցան ընդ հայրանենգ կոմսին: Զգաց դժուարութեանն, այլ ոչ թուլացաւ Լեւոն, եւ փութացաւ գալ պաշարել եւ նեղել զԱնտիոք, մանաւանդ զի հաւատայր եթէ ոչ ամենայն Անտիոք հաւանեալ իցէ տէրութեան Տրիպօլսեցւոյն, այլ պատկառ կայցեն ողջախոհքն ` երդմանցն եւ իրաւանց: Երկմտեալ թերեւս եւ ինքն զրկողն ընդ իւրսն, եւ ոչ բաւականս վարկուցեալ զԱսպետսն ’ ի վանել զթագաւորն, աջողագոյն եւս խորագիտութեամբ ` գրգռեաց յարոյց ընդդէմ նորա ` մերձաւոր եւ ահաւոր թշնամի, զսուլտանն Իկոնիոնի ` Գլըճ - Արսլան Բ Քէյխոսրու. իսկ Լեւոն ընդ խորագիտութեան եւ զքաջութիւն իւր հանդիսացոյց, միայնակ ’ ի միջի չորից զօրութեանց ժուժկալելով, թերեւս եւ հնգից. քանզի եւ զսուլտանն Հալպայ զիւր դրացի ` դրդեալ ասի Պեմունդի ` ձեռն տալ դենակցին իւրում Իկոնիացւոյ ` ընդդէմ Լեւոնի. իսկ սա ’ ի ձեռն լրտեսաց իւրոց դարանակալաց ` կալեալ զպատգամաւորս կոմսին ` եւ ահաբեկ արարեալ, ետ խոստովանել զամենայն ստուգութեամբ. եւ նախ ընդ հզօրագունին դիմամարտել պատշաճ համարեցաւ. դարձոյց զթիկունս յԱնտիոքայ, խաղաց արագ արագ ’ ի վերայ իւրանման Առիւծ ( այլ եւ Սուր ) անուանելոյն. եւ յետս ընկրկեաց յիւրոց սահմանաց. դաշամբք ` կամ դիմակաց գնդիւք ` խափանեալ զարշաւանս նորին: Յետ այնր ` սարտոյց թափեաց ’ ի կոմսէն զԱսպետսն, եւ նոցին օգնականութեամբ յաղթեալ դիմակայիցն, հալածեաց զանիրաւեալն ’ ի հայր իւր եւ ’ ի թոռնեայն ` յօրինաւոր տեարսն Անտիոքայ, եւ վերստին հաստատեաց զԲրինձն ծեր ’ ի բռնաբարեալ աթոռ իւրում, յանձն արարեալ ’ ի նա եւ զժառանգն ` զթոռն նորա զտղայն Ռուբէն [1]:

 

 

Այս իրք տեւեալք ցամիսս երիս [2] ` եղեն որպէս թուի յամարանի թագադրութեան տարւոյն (1199), կամ ’ ի միւսում ամին: Զայս արարեալ Լեւոնի ` աճապարեաց գրել ծանուցանել զամենայն ` Քահանայապետին Հռովմայ, առաքելով հրեշտակս եւ թուղթս եւ ընծայս արժանավայելս, որպէս խոստովանի եւ ընդունողն ’ ի պատասխանւոջն ` ճոխս եւ առատօրէն լինել. (Nos per eundem Nuntium tuum magnifice et liberaliter visitasti): Դեսպանն էր Ռոպերդ Մարկադեան ` ’ ի զարմէ տերանց Մարկադայ ամուր բերդի ’ ի ծովեզեր Ասորւոց, ընդ մէջ Անտիոքայ եւ Տրիպօլեայ, զարդիս կոչեցեալ Գալադ-էլ-Մարգապ, եւ իբր հնգետասան ամօք յառաջ (1186) վաճառեալ Հիւանդատան ասպետաց, յայն սակս եւ Ռոպերդ մտեալ էր ’ ի ծառայութիւն Լեւոնի, եւ կոչի ’ ի սմանէ « հաւատարիմ եւ սիրելի զօրական իւր » [3]: Գրէր նա ’ ի թղթի իւրում ` յետ պատմելոյ մի ըստ միոջէ զեղեալսն յԱնտիոք, զաւելին լսել ’ ի դեսպանէ աստի իւրմէ. աղաչելով դատ առնել եւ խափանել զանիրաւութիւն բռնաբարող կոմսին. միանգամայն եւ փութալ յօգնութիւն պաշտպանութեան երկրին Ասորւոց, մինչ չեւ իսպառ բարձեալ յուսոյ փրկութեան: Առ այսոսիկ պատասխանի առնէ Քահանայապետն յ ’17 դեկտեմբեր ամսոյ, ոչ երկբայել ընդ գրեալսն, այլ օրէնս գոլ արդարութեան ` լսել եւ հակառակ կողմանն. վասն որոյ եւ յանձնէր զխնդիրն ` երկուց նուիրակաց իւրոց ` քննել եւ դատել անաչառապէս. եւ աղաչէ զԼեւոն ` մի՛ զանձնական շահ վերադասել քան զհասարակացն, որ է նիզակակցութիւնն ընդ Խաչակիրս, այլ դադարել ’ ի մաքառելոյ ընդ կոմսին, մանաւանդ զի եւ հայր նորա ( Պեմունդ Գ ) վերահաստատեալ ’ ի գահն ` գրեալ էր առ ինքն ( Պապն ), պաշտպան կալ իրաւանց ժառանգութեան թոռինն: — Տուեալ էր Քահանայապետին եւ այլ թուղթ ` ’ ի նմին աւուր, խնդալով եւ խնդակցելով ընդ յօժարութիւն Լեւոնի ’ ի խաչակրութիւն եւ ’ ի մարտ ընդդէմ այլադենից. վասն որոյ եւ ըստ խնդրոյ դեսպանին, եւ ’ ի նշանակ սիրոյն իւրոյ առաքէր ’ ի ձեռն նորա զ Նշան կամ Դրօշ Ս. Պետրոսի, զի այնու ելցէ ընդդէմ թշնամեաց Խաչին [4]: Ի նմին աւուր գրեալ է Քահանայապետին եւ առ աւագագոյն Պարոնայս Լեւոնի, առ Բակուրան ` ( թէպէտ եւ Բական, Pagan, գրեալ է ’ ի թղթին ), որ է աներկբայապէս քեռի նորին ` տէրն Պապեռօնի, եւ առ Առօն, որպէս գրի ’ ի տպագիր պատճենին. այլ զի սա ոչ ’ ի պատմութեան յիշի եւ ոչ ’ ի կարգի բերդատեարցն, կարծեմ թէ Հեթում է (Aiton ’ ի լատինն ), տէրն Լամբրունի եւ եղբայր Ս. Ներսիսի. առ որս ծանուցանէ ` զառաքումն դրօշուն առ թագաւորն, եւ յորդորէ նիզակակցել ընդ նմին եւ այլոց Խաչակրաց ` ’ ի հերքումն հակառակորդաց ` քրիստոնէիցն [5]: Ի դառնալ դեսպանին առ Լեւոն, պատասխանի շնորհակալեաց գրեաց սա ’ ի Սսոյ ` յամսամտին հոկտեմբերի, 1201 ամին: — Յերեսին արքունական պսակս՝ զոր յերից մեծագոյն տիրապետաց երկրի մեծարանօք ընկալաւ Լեւոն, (’ ի կայսերէ Ալամանաց, յինքնակալէն Կ. Պօլսի եւ յամիրապետէն Մսլիմաց ), յաւելեալ գերունակս այս Նշան տիեզերական Քահանայապետին եկեղեցւոյ, ’ ի դէպ է ասել՝ եթէ շքեղացոյց զգլուխ թագաւորիս մերոյ ` ոչ միայն քան զգլուխս առաջնոց եւ վերջնոց թագակրաց մերոց, այլ եւ քան զամենայն ժամանակակցաց իւրոց, ( զի մի՛ հետախոյզ եղէց յայլ եւ այլ դարս ). այլ մեզ առաւել պանծալի է այս, զի ինքնին Լեւոն իւրովք արդեամբք արժանացաւ ձգել յինքն զպսակն, եւ զայնքան վեհագոյն գլուխս ` կամ խոնարհել կամ հաւասարել գլխոյ իւրում, եւ հարկատուս իմն առնել պատուոյ. որով, եթէ ոչ խաբիմ, բարձրագոյն կէտ է այս ` ոչ միայն իւր ` այլ եւ համօրէն Հայկական աշխարհավար փառաց:

Որքան մեծ էր գութ Քահանայապետին ընդ թագաւորս մեր եւ յոյս նիզակակցութեան սորին ընդ Խաչակիրս, որոց ` յայնժամ եւ յետոյ (1203) խոստանայր Լեւոն տալ գունդ օգնականի երկուց բիւրուց զօրաց, այնքան եւ անդուլ անհաշտ մախանք կոմսին Տրիպօլսի ` խափան լինէին մեծագոյն օգտի քրիստոնէից երկոցուն եւս կողմանց, արեւմտեայցն եւ Հայոցս, եւ նորանոր պղտորմանց եւ վրդովմանց պատճառք: Քանզի ամենայն հնարիւք եւ բանսարկութեամբ ջանայր նա ` ոչ միայն քակտել ’ ի Լեւոնէ զնիզակակիցսն, եւ դարձեալ յարուցանել ’ ի վերայ նորա զայլազգիս, այլ եւ զիւր իսկ զհայրն, ասեն, որ եւ զառանցեալ թուի մտօք, ստապատիր բանիւք ուծացոյց ’ ի Լեւոնէ եւ գթեցոյց ’ ի կամս իւր [6] ։ Հրապուրէր եւ զիշխանսն եկեալս յարեւելս ’ ի խաչակրութիւն ` ընդդէմ Լեւոնի, ընդ որս յիշին յանուանէ Հռեգինալդ կամ Հռենալդ որ եւ Ռընար ըստ Փռանկաց (Renard comte de Dampierre) կոմս Տամբիէրի, եւ Յովհան կոմս Նիգելլայ (Nigellas). այլ սա հարեալ ’ ի տենդէ ` մեռաւ յերկրի անդ [7] ։ Իսկ առաջինն ` 80 ձիաւորօք եւ այլովք օգնականօք յախուռն դիմելով, հարաւ յայլազգեաց ’ ի սահմանս Լաւոդիկեայ, եւ ձերբակալ եղեալ վարեցաւ ’ ի Բերիա, ուր եւ զամս երեսուն արգելեալ ’ ի գերութեան, անագան ուրեմն դարձաւ յերկիր իւր [8] ։ Ապա յինքն կրթեաց կոմսն զՏաճարական ասպետս, զորս որսացեալ էր Լեւոնի ` տալով նոցա կալուածս ինչ երկրի իւրում 30, 000 ոսկի բիզանդաց արժէիւք. վասն այնորիկ եւ օգնական եղեն նմա ’ ի վանել զկոմսն եւ դարձուցանել զհայր նորա յաթոռն. իսկ այժմ հրապուրեալք ’ ի նմանէ ` խնդրէին ’ ի Լեւոնէ եւ զհին կալուած իւրեանց ` զԿասդիմ բերդ, զոր ` գիտէր կոմսն եթէ ոչ առնու յանձն Լեւոն հանել ’ ի ձեռաց, իբրու կարեւոր ամրոց սահմանակալ Անտիոքայ: Իսկ Լեւոնի ոչ ունելով կասկած զսոցանէ, պատրաստէր յարձակիլ ` ’ ի վերայ Իկոնիացւոց ` յամսեան յուլիսի (1201), մինչդեռ յերկպառակութեան էին սուլտանն եւ որդիք նորա. հրաւիրեաց եւ զՏաճարականսն ’ ի նիզակակցութիւն. եւ իբրեւ եկին սոքա փութով յԱնտիոք, ընդ առաջ ել նոցա Լեւոն պատուասիրել իմն կամելով. այլ յապուշ կրթեցաւ, յորժամ փոխանակ օգնականութեանն ` մատուցին նմա թուղթ մի ’ ի Քահանայապետէն ( անթուական ). որով ծանուցանէր սա ` զի թէպէտ լուաւ ’ ի դեսպանէն ( Լեւոնի, ’ ի Ռոպերդայ ) զփաստս նորա, իբրու զի Կասդիմ զառաջինն կալուած էր Մլեհի հօրեղբօր իւրոյ, եւ յետոյ ինքն կորզեաց յայլազգեաց, սակայն զի վաղագոյն եւս ասպետացն էր վիճակեալ տեղին, անօտարանալի համարէր. յայս սակս ըստ իւրում խոհականութեան ` ամոք բանիւք ( զոր եւ մեղրածորան [9] կոչէ Լեւոն ), յորդորէր զթագաւորն, յանձնել առ նոսա առ ժամն զտեղին, եւ զխնդիր իւր քննել յատենի իւրում կամ ’ ի նուիրակացն ` զոր փութով առաքելոց էր յարեւելս, եւ անսալ վճռոյ նոցին [10]: Յանձն էառ Լեւոն առնել այնպէս ’ ի գալ նուիրակացն եւ ’ ի քննել, եւ զՌուբէն եւս յանձնել ’ ի նոյն իսկ ասպետսն, զի մարզեսցեն յարիական հրահանգս. այլ առ ժամն աղաչէր շատանալ այլովք կալուածովք ` զոր ետն նոցա, եւ խոստանայր եւս մինչեւ յաւարտ դատին ` տալ նոցա զհասս բերդին Կասդիմայ, եւ ’ ի վերայ այնորիկ ` ձեռն տալ նոցա առ ’ ի թափել զբերդն Դարպսակ ամենայն նահանգաւն. բայց միայն զի եկեսցեն յօգնութիւն ընդդէմ այլազգեաց: Իսկ նոքա ոչ առնուին յանձն, ապա խնդրեաց ` զի եթէ ոչ կամին ’ ի մարտ մտանել, գոնեա զգուշասցին պահպանութեան երկրի իւրում, մինչ ինքն միայնակ երթիցէ ’ ի վերայ այլազգեացն. եւ իբրեւ այսմ եւս անլսող լեալ յամառութեամբ ` յետս եւս կոչեցին զգունդ իւրեանց, ’ ի բաց դարձոյց եւ Լեւոն զերեսս իւր ’ ի նոցանէ, եւ խաղաց ուր դէմ եդեալն էր. եւ դարձաւ յաղթական յաջողութեամբ, անվտանգ գտեալ եւ զերկիր իւր: Ապա վերստին պաշարեալ նստաւ առ Անտիոքաւ ամիսս երիս, եւ աղաչեալ ’ ի քաղաքացեացն, առ հաճոյս կամաց Քահանայապետին ` ’ ի բաց եկաց. որպէս եւ ինքնին գրէ, վասն այսր ` եւ ոչ առ ահի հրաժարեալ: Զայս ամենայն երկար թղթով ծանոյց Լեւոն առ Քահանայապետն ` ’ ի ձեռն Կառների Տեւտոնեան ասպետի ` դեսպանի իւրում [11]. խնդրելով եւս զի եթէ հնար է ` ընդ նուիրակացն յիշեցելոց առաքեսցէ քննիչ ` զպսակիչ իւր ծերունի արքեպիսկոպոսն Մոգունտիոյ. ( ոչ գիտելով զի վախճանեալ էր սա յամի 1200). եւ դարձեալ զի ( թուի թէ պատրիարքն Անտիոքայ միաբանեալ ընդ կոմսին սպառնացեալ էր Լեւոնի կամ իւրոցն ` նզովս ), մի՛ ումեք յուխտէ եկեղեցւոյն Լատինաց, զո՛ր եւ ունիցին աստիճան, լիցի իշխանութիւն ընդ բանիւ առնել կամ զինքն կամ զիւրսն, եւ կամ զԼատինս բնակեալս յերկրի իւրում. եւ զի վաւերական կոնդակաւ յայտ արասցէ զայս: Միանգամայն խնդրէր մի՛ յապաղել զառաքումն օգնութեան արեւմտեայցն Խաչակրաց ` ’ ի դէպ ժամուն, յորում այլազգիք երկպառակեալ կռուէին ընդ իրեարս, զի յետ միաբանելոյ նոցա ` անհնարին ասէր քրիստոնէից բաւել զդէմ ունել նոցին: Գրեաց եւ կաթողիկոսն Գրիգոր Ապիրատ երկար թուղթ, յաւէտ կրօնական, շնորհ ունելով Քահանայապետին վասն պատուելոյն առաքելական դրօշու զթագաւոր իւրեանց, զոր միշտ Յաղթող կոչեն եւ ինքն [12] եւ որ յաջորդեացն զնա Յովհաննէս արքեպիսկոպոս Սսոյ [13]. զի եւ սա առաքէր թուղթ ’ ի ձեռն նոյն դեսպանի, պատրաստական ցուցանելով զինքն ’ ի կամս եւ ’ ի հրամանս Քահանայապետին, եւ խնդրէր ’ ի նմանէ զպալիումն պատուական, զմիթր եւ զմատանի, որովք օրհնեսցէ եւ արձակեսցէ զզինուորեալսն ընդ թագաւորին ` ընդդէմ այլադենիցն [14]: — Պատասխանիք թղթոց երեցուն եւս մերայոցս ` տուեալ են ’ ի Քահանայապետէն յետ ութ ամսոց, այսինքն յամսամտին յունիսի 1202 ամի, եւ ըստ իւրաքանչիւր խնդրոյ շնորհեալ եւ հաճեցուցեալ զնոսա, աւետէ զհաւաքումն Խաչակրացն արեւմտեայց ’ ի Վենետիկ, ուստի անցցեն յարեւելս, եւ զի ընդ նոսա գան երկոքին նուիրակք իւր կարդինալք, Սոփրետոս [15] ` եկեղեցւոյն Ս. Պրաքսիդեայ, եւ Պետրոս ` Ս. Մարկելլու. յապահովէ եւ զԼեւոն հաճոյական բանիւք ` զի մի՛ ոք կարասցէ ընդ բանիւ առնել զիւրսն ` բայց ինքն միայն կամ նուիրակ իւր առանձինն հրամանաւ իւրով [16]: — Բազում ամսօք եւս յետ գրութեանն հասին թուղթքն առ Հայս. եւ ’ ի տարեկան յայսմ միջոցի, որպէս բազմաց կարծի՝ մեռեալ էր ծերն Պեմունդ Գ (1201), յետ երկար ` յիսունեւերկու ամաց ` իշխանութեանն. եւ որդւոյ նորա կոմսին ` համարձակագոյն եւս յաւակնեալ այնուհետեւ առ ոտն հարկանել զդաշինսն, բռնանայր ’ ի վերայ գահուն. բայց ողջախոհք ոմանք յաւագացն ` լքեալ զնա, եկին մտանել ’ ի ծառայութիւն Լեւոնի, որք են նախայիշեալքն ` Սենեկապետն ( Ջամբռլայն ) Ուլիվեր, Մատռուակն ( Պօդլեր ) Բայէն, Ռոճեր տը Մութ, Թումաս Մալըպրէօն, Կիյլոմ Տըլիլ եւ Ջուարտ. զորոց ոչ ինչ փոյթ արարեալ կոմսին, ոչ իսկ սպասէր գալստեան նուիրակաց Քահանայապետին ` դանդաղելոյ այլուր: — Քանզի սոցա ընդ բանակին Խաչակրաց չուեալ ’ ի Վենետկոյ ` փոխանակ փութալոյ յԱսորիս, նախ ’ ի Դալմատիա դեգերեցան, ապա ընդ Յունաց մարտ եդեալ ` տիրացան Կ. Պօլսի, եւ կարգեցին յիւրեանց կայսր փռանկ, եւ անագան ուրեմն եկին ’ ի Պաղեստին (1203-4). իսկ նուիրակացն կանխագոյն ժամանեալ էր ’ ի վերջ կոյս 1202 ամի ’ ի Պտղոմայիս. յորում ժամանակի ’ ի զէն դիմեալ էր եւ Լեւոնի ` ոչ հանդուրժեալ ժպրհութեան կոմսին, որ ոչ միայն զժառանգն մերժեալ էր, այլ եւ ստիպէր զԱնտիոքացիս ` երդնուլ ինքեան հաւատարմութիւն. ոմանք հաւանէին, եւ շատք ` ոչ. եւ էր պատերազմ սաստիկ ’ ի մէջ նոցա: Զայն լուեալ նուիրակաց Քահանայապետին ` կոչեցին զԿարգապետս Հիւանդանոցին եւ զՏաճարական ասպետաց ` ’ ի խորհուրդ. եւ իբրեւ ոչ գտին ելի աղագս ` եկն Սոփրետոս ’ ի Տրիպօլիս, եւ հրաւիրեաց անդր զերկոսին դիմամարտսն. եւ զի անլսողք եղեն եւ չարարին անգամ պատասխանի, առաքեաց երկուս եպիսկոպոսունս, զԲեդլեհեմին եւ զԱնտարատոսի, համոզկեր լինել նոցա [17]: Յետ երից ամսոց (’ ի սկիզբն փեբր. 1203) եկն կոմսն ’ ի Տրիպօլիս, ոչ առ նուիրակն, այլ վասն առանձինն ինչ գործոց, այն զի եւ բանադրեալ էր յամենայն եպիսկոպոսաց ` վասն վիճից ինչ ընդ Հիւանդանոցի ասպետսն. եւ ձեռնունայն դարձ արարեալ նուիրակին ’ ի Պտղոմայիս, ապա յետ զատկին բազում աւագ եւ խոհական որերով նաւեաց ել յԱնտիոք, առ որով բանակ հարեալ էր յայնժամ Լեւոնի, խնդրեաց ’ ի սմանէ դուլ առնել ` մինչեւ բանագնաց լինիցին. շնորհեաց Լեւոն աւուրս երիս, եւ ապա ինն օր եւս, մինչեւ գայցէ թագաւորն Երուսաղեմի: Եւ յայն աւուրս ’ ի խօսել նուիրակին ողոքով ընդ Լեւոնի, սա զարդարութիւն եւեթ ասէր խնդրել եւ զիրաւունս Ռուբինի եւ զմօրն. հաւանէր ` որպէս խոստացեալն էր առ Պապն, անսալ դատաստանի նոցա եւ Պարոնայցն որ գալոց էին յետ աւուրցն այնոցիկ. եւ ըստ արդարադատութեան նոցա խոստանայր տալ յօգնութիւն Խաչակրաց 20, 000 զօրականս. բայց ընկերք Սոփրետոյ ` բաց ’ ի միոյ ` ամենեւիմբ արդարացուցանէին զԼեւոն, մինչեւ ասել ցնա ` թէ յայդմ բանի ` չէ անկ միջամուխ լինել ոչ նուիրակի եւ ոչ իսկ Պապին. ընդ որ զամօթի հարեալ նուիրակին ` յետս դառնայր տրտմութեամբ ` ընդ միայնոյ համախոհին ’ ի Մարկադ, եւ հիւանդանայր. բայց եւ խոստովանէր ’ ի թղթին առ Քահանայապետն [18], եթէ արդարացի թուէր ինքեան խնդիր թագաւորին, եւ մեծ շահ օգտի ակն ունելի է քրիստոնէից ` ’ ի նմանէ:

Տեսեալ Լեւոնի զի ոչ արարաւ դատ ` որպէս ակն ունէր, եմուտ բռնութեամբ յԱնտիոք (’ ի 11 նոյեմբերի 1203), եւ կարգեաց զԱլիծ ` իբրեւ պայլ որդւոյ իւրոյ Ռուբինի Բրնձի. մինչ կոմսն աճապարեաց անկանել ’ ի բերդն, զոր քաջ ամրացուցեալ էին ասպետքն Տաճարականք, կանգնեալ ’ ի նմին զնշան իւրեանց, եւ սկսան մարտնչել ընդ զօրս թագաւորին ’ ի ներքս եւ արտաքոյ քաղաքին, եւ յետ երից աւուրց հալածել եւս ’ ի բաց [19]: — Ընդ այս առաւել եւս սրտմտեալ թագաւորին ` հրաման ետ իւրոցն գրաւել զկալուածս ասպետացն ` զոր պարգեւեալ էր նոցա, եւ ’ ի բաց վարել զնոսա յերկրէ իշխանութեան իւրոյ: Ի նմին ժամանակի եհաս յԱնտիոք միւս նուիրակն, կարդինալ Պետրոս, եւ ընկալեալ եղեւ պատուով ’ ի Լեւոնէ: Ի ժողով գումարեալ սորա զկաթողիկոսն եւ զեպիսկոպոսունս եւ զպարոնայսն, նախ պահանջեաց վերստին բանիւ եւ գրով՝ հաւանութիւն միաբանութեան ընդ եկեղեցւոյն Հռովմայ. յետ ոչ սակաւ վիճից ` հաւանեցաւ կաթողիկոսն, որ էր յայնժամ Յովհաննէս Է, նոր յաջորդեալ զԳրիգոր, առաքել նուիրակ ’ ի Հռովմ առ Պապն ըստ հնգամեկի, եւ գտանիլ ’ ի ժողովս նորին անձամբ կամ նուիրակաւ. այլ պահանջեաց եւ ինքն եւ հաւանեցոյց, զի մի՛ եւ յայսկոյս ծովու ժողով լիցի Լատինաց ` առանց կաթողիկոսի Հայոց կամ նուիրակի նորին: Եւ ’ ի կնքել պայմանացն ` մատոյց Պետրոս նախ կաթողիկոսին զքահանայապետական պալիումն, եւ ապա չորեքտասան եպիսկոպոսաց ` միթր եւ գաւազան, առաքեալս ընծայ յԻննովկենտեայ [20]: Յետ վճարելոյ զեկեղեցական գործն, ձեռն արկ ’ ի քաղաքականն, ’ ի քննութիւն իշխանութեան Անտիոքայ. Լեւոն անդստին ’ ի սկզբանն ` բողոքեաց յատեան Քահանայապետին, որպէս եւ գրէ առ նոյն, եւ վկայս կոչէ զպատրիարքն Անտիոքայ, զգլխաւորս երկոցուն կարգաց ասպետացն եւ զմիանձունս Սեաւ լերին: Նուիրակն Պետրոս երիս ինչ առաջարկեաց երկոցուն վիճողացն. նախ, կամ խօսել եւ իրաւախոհ լինել ընդ միմեանս. այս անհնարին եղեւ. երկրորդ, զի յանձն արասցեն զվճիռ դատի իւրեանց յինքն եւ յընկեր իւր Սոփրետոս. եւ այս եւս մերժեցաւ. ապա զերրորդն առաջի արար, զդատողական իշխանութիւն իւրեանց ` տուեալ ’ ի Քահանայապետէն, ցուցանելով զկոնդակ սորա, եւ յորդորելով՝ զի արասցեն զոր կամին: Յանձն առնոյր Լեւոն անսալ վճռի նոցուն ` եթէ նախ ’ ի բաց հանցեն զյափշտակողն Պեմունդ ` յամենայն սահմանաց քաղաքին, եւ ապա դատ արասցեն: Ոչ իրաւացի համարեցաւ զայս նուիրակն, եւ ասէր ցթագաւորն ` այլ ինչ թելադրել. յայն ժամ շնորհ կալեալ Լեւոնի ասէ. « Դուք կարդինալքդ ` նուիրակք էք Սրբազան Պապին, եւ ես թագաւոր Հայոց. յանձն առնեմ ձեզ զխնդիր թոռին իմոյ եւ զմօր նորին. այնպէս դատ արասջիք ` որպէս առնէր Սրբազանն, եթէ յանդիման լինէաք նմին ` վասն որբոյս այսորիկ եւ այրւոյս. եւ ում իրաւացի դատիք ` նմա եղիցի Անտիոք »: Այսպիսի ինչ առաջարկելով եւ Անտիոքացւոց, փոքր ’ ի շատէ հաւանեցուցեալ ` պատուիրեաց նուիրակն երկոցուն կողմանց ` մի՛ եւս վիճիլ եւ հակառակել, մինչեւ կատարեսցեն զքննութիւնն. եւ դարձաւ ’ ի Պտղոմայիս: Անդր հաւաքեալ եւ թագաւորն Երուսաղեմի, եւ բամբիշն Ֆլանտրայ Մարիամ ` կին Պալտուինայ ` ( յետ սակաւուց ) նորոյ կայսեր Կ. Պօլսի, կարգապետք ասպետաց, եւ ամենայն աւագանին ` ստիպէին զնուիրակսն ` ամենայն փութոյ պնդութեամբ ջանալ բռնադատել զվիճողսն ’ ի հաշտութիւն խաղաղութեան: Վասն այսորիկ առաքեցաւ եպիսկոպոսն Կրեմոնայ ( Սիկարտ ) աւարտել զգործն. եւ եկեալ պահանջեաց յերկոցուն կողմանց գրով խոստումն զինադուլ առնելոյ, տալոյ եւս գրաւ եւ պատանդ հաւատարմութեան խոստմանցն ` մինչեւ հատցի վճիռն. սպառնացեալ ` ընդ բանիւ առնել զստունգանողն: Յանձն էառ թագաւորն զպայմանսն. խոստացաւ զինադուլ առնել ցաւուրս քառասուն, եւս եւ հաճեցուցանել զՏաճարականսն: Իսկ կոմսն ոչ բանիցն հաւանէր եւ ոչ ’ ի կոչն գայր. յայնժամ պատգամաւորն Լեւոնի ` Կոստանց Կամարտիաս, յուշ առնէր նուիրակին ` զոր ասացն, ընդ բանիւ առնել զանհաւանն, որպիսի էր կոմսն յամառեալ: Այլ նուիրակն զանգիտեաց առնել զայս, համարելով այնու իսպառ խափան լինել գալոյ կոմսին ` ’ ի կոչն. եւ պատճառելով ինքեան հարկ կարեւոր փութով երթալոյ ’ ի Կ. Պօլիս ` մեկնեցաւ անդր. գնաց ընդ նմա եւ առաջին նուիրակն Սոփրետոս, որ ոչ հաւանէր ընդ գործս Պետրոսի. ստգտանէր զնա եւ լռելեայն յունկն այլոց եպիսկոպոսաց, եւ համարձակապէս ’ ի ժողովի ` իրաւացի ասէր զպահանջ դեսպանի թագաւորին, այսինքն զբանադրանս կոմսին. զոր եւ յօժարէր կատարել, եթէ միաբանէր միւս կարդինալն, ապա թէ ոչ ` հրաժարէր ’ ի դատաստանէ աստի [21]: Իսկ ինքն գուն գործեալ յաջողեցաւ առ վայր մի հաշտութիւն առնել ընդ թագաւորն եւ ընդ Տաճարականս. այլ սոքա դարձեալ գժտեցան եւ բողոքեցին ’ ի Հռովմ: Եւ այսպէս նախ անհաւատարմութիւն կամ անմիաբանութիւն ընկերաց Սոփրետեայ, ապա դեդեւանք մտաց Պետրոսի եւ եպիսկոպոսին Կրեմոնայ, յամառութիւն միականի կոմսին, ’ ի դերեւ հանին զպատեհ աւարտման վիճին. յորում միայն Լեւոն չափաւորապէս զիջանելով ` վեհագոյն հանդիսացաւ, երկոքումք եւս ցուցեալ ` զի զարդարութիւն խնդրէր եւ ինքեան էր անկ. իսկ տատամսութիւն դատաւորացն ոչ միայն պատճառք եղեն յերկարելոյ ցտասն եւ աւելի եւս ամս վիճից եւ հակառակութեանց, ծանր ծանր վնասուք երկոցուն վիճողացն, այլ եւ տուժիւք հեռաւոր եւ մերձաւոր արեւմտեայց Խաչակրաց, որոց ահա պատրաստ էր Լեւոն տալ յօգնականութիւն բիւրս մարտկաց, որպէս եւ երբեմն նախնին իւր Թորոս, եւ յերկոսին եւս նուագս անխոհականութեամբ կամ ագահութեամբ ` վրիպեցան Լատինք ’ ի կարեւորագոյն օժանդակութենէ Հայոց, մինչ դեռ յուժի կային սոքա, եւ չեւ եւս էին վատթարեալ ` օրինակաւ նոցին արեւմտեայց համարձակ բարուց, եւ ’ ի ստէպ հարուածոց եգիպտական սուլտանաց, զորոց ոչ կարացին Խաչակիրքդ խորտակել զօրութիւն, առ անմիաբանութեան իւրեանց եւ անզգաստութեան:

Յանտիոքեան խնդիրս խառնեցաւ, որպէս տեսաք, եւ Տաճարականացն, չարաչար քան զառաջինն. զի վասն զկողմն ունելոյ նոցա զկոմսին, յետ բազում անգամ ողոքանաց ` մերժեալ էր զնոսա Լեւոնի յերկրէ իւրմէ եւ ’ ի կալուածոց նոցին. այլ եւ, ըստ ամբաստանելոյ նոցա առ Պապն, զկարասի նոցին ’ ի հուր դատեալ էր, զանասունսն յափշտակեալ, վնաս գործեալ 50, 000 ոսկի բիզանդաց, խոշտանգեալ զոմանս յԵղբարցն, եւ պատնիշափակ պաշարմամբ արգելեալ զել եւ զմուտ երկուց ամրոցաց նոցին, անուանելոց Գուլիելմաքար (Rupes Willelmi) եւ Հռուիսոլի-քար (Rupes Ruissoli), յայտ է թէ ’ ի սահմանամէջս Հայոց եւ Անտիոքայ [22]: — Քահանայապետն իրաւասէր, այլ եւ վրէժխնդիր պաշտպան ընչից ամենայն նուիրական անձանց, որպիսիք համարէին եւ ասպետքն կրօնակարգք, գրեաց առ Լեւոն (18 յանուարի, 1204) ստգտանելով ազնուապէս, եւ վասն այսր խնդրոյ կարգելով դատաւորս զեպիսկոպոսունս Վալլանիայ եւ Պիպլիայ քաղաքաց երկրին Ասորւոց, յորդորելով անսալ բանից նոցին ` իբրեւ եկեղեցական անդիմադարձ վճռոյ: Եկեալ եպիսկոպոսացն, ( զորոց զհետ թուի վերադարձեալ եւ Պետրոսի ), առաջի արարին Լեւոնի զկամս Քահանայապետին. թագաւորն ` յաւէտ զմախանս ասպետացն նշմարելով ’ ի բանին ` դժուարանայր առնուլ յանձն. ապա ’ ի կրկնել եւ յերեքկնել պատգամին ` խոստացաւ զամենայն զոր գրաւեալն էր դարձուցանել առ ասպետսն, բայց միայն եւ զի նոքա երդմամբ ’ ի բաց կացցեն ’ ի հակառակելոյ իրաւանց թոռին իւրոյ [23]: Իսկ իբրեւ նոքա խստաբար եւ խժաբար պատասխանի ետուն, եթէ բնաւ ամենեւին ոչ դադարեսցուք ’ ի պաշտպանելոյ զպարիսպս Անտիոքայ ընդդէմ քո, մեծապէս սրտմտեցաւ Լեւոն, որոյ չէր մերկացեալ զառիւծու ճիրանսն, այլ գիտաց տակաւին ժոյժ ունել, եւ շատ համարեցաւ զանհաւան լռութիւնն: Իսկ նուիրակն Պետրոս, որ յառաջն զանգիտելով բանադրել զպարտական Տրիպօլսեցին ` խոյս ետ մինչեւ ’ ի Կ. Պօլիս, աստանօր աճապարեալ, ոչ դնելով ունկն բողոքոյ Լեւոնի առ Քահանայապետն, ժողով գումարեաց յԱնտիոք, ոչ զպատրիարք տեղւոյն հրաւիրելով եւ ոչ զՀայոցն, եւ հրատարակեաց ընդ բանիւ լինել զՀայս. եւ ոչ այսչափ միայն, այլ եւ առ կաթողիկոսն Յովհաննէս գրեաց ` զնոյն հրատարակել: Գումարեալ եւ սորա զեպիսկոպոսունս իւր, արար պատասխանի ` ոչ ընդունել զվճիռ ժողովոյ նորա, յորում ոչ պահեցան պայմանքն սակաւուք յառաջ եդեալք, զի ոչ գտաւ անդ ոչ կաթողիկոսն Հայոց եւ ոչ նուիրակ նորին, եւ այն ` առ կռան իսկ սահմանաց կաթողիկոսութեան իւրոյ: Ապա գրեցին եւ ինքն եւ թագաւորն ` առ Քահանայապետն, եթէ մեք պատսպարեալք ’ ի ծոց մօր եկեղեցւոյդ ` ակն ունէաք կաթին եւ ոչ այսպիսւոյ լեղւոյ եւ քացախոյ: Իսկ Լեւոնի չմնայր ’ ի պահուն այլ ինչ, բայց բարձրացուցանել զբարբառ իւր, կամ մռնչիւն մի ածել բողոքոյ, որ արագ արագ եհաս յականջս խոհեմագոյն կարդինալին Սոփրետի [24], եւ կոչեալ զընկերն ` զիջուցին զվճիռն խուճապական. եւ ոչ այսչափ միայն, այլ գումարեալ յամսեան սեպտեմբերի խառն ժողով ’ ի Պտղոմայիս քաղաքի ` կոչելով զթագաւորս Երուսաղեմի եւ Կիպրոսի եւ զայլ աւագանին, եւ ընկալեալ զդեսպան Լեւոնի Կոստանց Կամարտիաս, զոր եւ ազգական իւր գրէ Լեւոն, եւ զկարգապետս ասպետացն, համոզկեր եղեւ եւ արար հաշտութիւն ընդ Տաճարականացն եւ ընդ թագաւորին Հայոց: Վասն որոյ եւ իրաւամբք ’ ի թղթին ` զոր յետ իրացս եղելոց ` գրեալ է Լեւոնի առ Իննովկենտ, գովէ զՍոփրետոսի խոհականութիւնն, եւ զՊետրոսի հակառակն. իբրու զի ոչ միայն ոչ ուղիղ դատէր, այլ եւ նկրտէր իմն սարտուցանել զինքն յաթոռոյն Հռովմայ [25]. այլ ինքն կալոց մնալոց էր սերտ եւ հաւատարիմ. վասն որոյ եւ խնդրէր մի՛ եւս զայնպիսի ոք առաքել առ ինքն նուիրակ: Գրեաց եւ Յովհաննէս կաթողիկոս, նախ շնորհակալելով վասն ընծայիցն, եւ ապա զժողովոյն, սպասելով քննութեան Քահանայապետին:

Յետ խաղաղելոյ գումարելոցն ’ ի Պտղոմայիս ` զսիրտ թագաւորին Հայոց ` վասն բանի ժողովակին Անտիոքայ, ոչ կարելով հնարս գտանել իրաւախոհութեան ընդ նա եւ ընդ կոմսին Տրիպօլեայ, չուեցին գնացին ’ ի Կ. Պօլիս. իսկ սոքա սկսան վերստին մաքառիլ պնդագոյն եւս, յետ առ վայր մի ’ ի բաց կալոյ Լեւոնի ` ’ ի շնորհս երեսաց Քահանայապետին. խազմն գրգռեաց անդրէն եւ զանզուսպ ոգի Տաճարականացն, որոց հաշտութիւն առ վերին երեսս էր եղեալ, եւ առ փոքր փոքր ճարակեցաւ ընդարձակագոյնս, երկպառակելով եւ ժողովրդոց եւ սահմանակից պետութեանց ’ ի մի կամ ’ ի միւս կողմն: Զայս պարզաբար յայտնէ թուղթ մի Իննովկենտեայ, զոր ` ողբալով գրէր յայնմ ժամանակի ’ ի յորդոր Փիլիպպոսի Աւգոստեայ թագաւորի Փռանկաց ` յազատութիւն Սրբոյ երկրին. « Ի լրումն, ասէ, տագնապիս եւ ցաւոցս, ահա ընդ կոմսն Տրիպօլսի եւ ընդ թագաւորն Հայոց ` որք վիճին վասն Անտիոքայ իշխանութեանն, այնքան զօրանայ հակառակութիւն, եւ այնքան բուռն մղի պատերազմն, զի եւ ափ մի մարդկան մնացելոցն յերկրին, գրեաթէ յերկուս բաժանեալ են բանակս. քանզի Տաճարականք զկոմսին կողմն ունին, Հիւրականք զթագաւորին. Անտիոքայ ժողովուրդն ` զհետ երթայ կոմսին, պատրիարքն ` զհետ կուսակցաց թագաւորին. որդին Սալահէտտինի ` որ Հալպայ սուլտանն է ` թուի ձեռն տալ Տրիպօլսեցւոյն, այլ ընդդէմ յառնէ նմա տէրն Նեֆինայ » [26]: Նշանակելի է, զի որպէս ’ ի թղթի աստ եւ յայլս, Քահանայապետն եւ այլք ` զՊեմունդ միշտ կոմս Տրիպօլսի կոչեն, եւ ոչ երբէք Բրինձ Անտիոքայ. ճանաչեն ուրեմն մերթ լռելեայն եւ մերթ յայտնապէս ` զիրաւունս մանկանն Ռուբինի եւ զխնամակալի նորա:

Վասն հակառակութեանն ընդ Տաճարականսն ` գրէր թագաւորն Հայոց առանձին թղթով առ Քահանայապետն, պարզագոյն եւս բողոքելով ընդդէմ Պետրոսի կարդինալի. զի մինչդեռ ինքն ըստ պայմանաց նուիրակին ամփոփեալ էր զձեռն, նոքա միաբանութեամբ ոչ միայն Անտիոքեայցն, այլ եւ այլադենից ` այրեցին զտաղաւարսն որ զԿասդոնիւ (Tuguria nostra de Gastim), վասն որոյ եւ ինքն վրէժխնդիր եղեւ. եւ խնդրէր դատաւորս կարգել զՍոփրետոս, զպատրիարքն Անտիոքայ, զթագաւորն Երուսաղեմի եւ զԿարգապետ Հիւանդանոցին, զգիտակս ամենայն եղելոցն [27]: Բայց Իննովկենտիոս ` որ զամենայն կամէր որոշակի դատել եւ վճռել տիրաբար, թուի թէ չէր բոլորովիմբ ’ ի վերայ հասեալ իրաւանց ժառանգութեան Ռուբինի, որպէս եւ յայտնէ ’ ի թղթի ուրեմն. վասն որոյ եւ յանձնէր նուիրակացն խնամով քննել զիրսն եւ զիրաւունս. յետ առաջնոցն դարձեալ (’ ի 5 ամսեան մարտի, 1205) նոր քննիչս եւ դատաւորս կարգելով երկուս Պարոնս, զՊերդոլտ եւ զՖորավալլէ [28], եւ երկուս վանահարս ` զԼուչետիոյ (Lucedio) եւ զԹաբոր լերին (de Monte Thabor) [29], մեղադրելով զնախորդ նուիրակսն, զի թերակատար թողեալ զգործն ` աճապարեցին երթալ ’ ի Կ. Պօլիս, ուր չէր նոցա հրամայեալ [30]. արդ պատուիրէ նորոցս ` երթալ նախ յորդորել զդիմամարտսն ` իսկեւիսկ զինադուլ առնել. ապա տալ նոցա պայման ժամանակի ամիսս երիս ` իրաւախոհ լինելոյ. յետ այնր, եթէ ոչ յաջողեսցին, կամ տալ վճիռ որպէս եւ դատին, կամ յինքն ապաստան առնել զիրսն. եւ որ ոչ անսայցէ ` ընդ բանիւ առնել զնա, նա եւ աշխարհական զօրութեամբ քրիստոնէից պատուհաս ’ ի վերայ կապել [31]: Զայսոսիկ ծանոյց թղթով ’ ի նմին աւուր եւ Լեւոնի, ըստ առաջնոյն ` սիրով եւ պատուով գրելով, եւ ծանուցանելով ` զի գրեալ էր եւ առ թագաւորն Երուսաղեմի եւ առ երկոսին կարգս ասպետաց եւ ամենայն քրիստոնէից երկրին, ձեռն տալ այնմ կողման որ հնազանդիցի պատուիրանաց իւրոց, եւ ընկճել զանհնազանդն [32]: — Փոյթ մեծ էր Իննովկենտեայ բառնալ փութով եւ խաղաղութեամբ զխոչս զայս, որպէս եւ յայտնէր ’ ի թուղթս իւր առ այլս, զի խափան լինէր գործոյ խաչակրութեան եւ պատերազմին ընդ այլազգիս, յոր հանապազ հոգայր եւ հնարէր: Սակայն եւ ’ ի նոսին իսկ Խաչակիրս, որպէս բազում եւ յայլ նուագս, չկայր սերտ միաբանութիւն. եւ ոմանք ’ ի Ֆլանդրացւոց, որք բազմութեամբ եւ վաթսուն եւ վեց նաւուք եկեալ էին յայսմ նուագի, գժտեալ երբեմն (1203) թողին զբուն բանակին ’ ի Պտղոմայիս, եւ եկին առ Լեւոն ` ձեռն տալ նմա ընդդէմ կոմսին, յորս գլխաւորք էին Յովհան de Neele [33], եւ փեսայ Սահակայ Կոմնենու ` երբեմն իշխողին Կիպրոսի. այլ յետոյ լուեալ զի ընկերք նոցա պատրաստին ’ ի պատերազմ ընդդէմ այլազգեաց ` յետս դարձան:

Գուշակի ’ ի նախ եղելոցն զի յայսմ եւս նուագի տեղի տայր Լեւոն նուիրակացն. իսկ կոմսն յամառեալ սալացեալ մնայր. եւ գիտելով զի ոչ կարասցէ զդէմ ունել միաբանելոց իշխանաց ընդ Լեւոնի, խորհեցաւ խորհուրդ խորամանկ ` հնարել զերծանել ’ ի քաղաքական իշխանութենէ Քահանայապետին: Լուեալ զառումն Կ. Պօլսի եւ զամբառնալ Պալտուինի Ֆլանտրացւոյ ’ ի գահ կայսերական, ել գնաց գաղտ ’ ի Պտղոմայիս ` առ տիկին նորին Մարիամ, եւ ’ ի ձեռս նորա ` իբրեւ փոխանորդի կայսեր ` երդուաւ հպատակութիւն, ըստ աւատական օրինաց, որով դատ իւր այնուհետեւ ձգիւր յատեան կայսերն. եւ դարձաւ ` ոչ ումեք առ ժամն ’ ի վեր հանելով զբանն. մանաւանդ զի եւ դշխոյն մինչ չեւ պսակեալ թագիւ ` դագաղաւ տարեալ եղեւ ’ ի Կոստանդնուպօլիս. († 29 ամսեան օգոստոսի, 1204) [34]:

Որպիսի ' ինչ եղեն ելք բանախօսութեան եւ դատի չորից նորոց նուիրակաց Քահանայապետին, ոչ յայտնեցաւ մեզ, վասն պակասելոյ թղթոց Դիւանաց նորին, ( յորոց վերոգրեալքդ ծանուցան ), յերկոսին ամսն 1205-6. ոմանց թուեցաւ թէ ’ ի նմին յառաջնում ամին (1205) եմուտ Լեւոն բռնութեամբ յԱնտիոք. այլ հաւանագոյն է, թէ զիջանելով ’ ի բանս նուիրակացն, ( զի կամէր միշտ հաճել զառաքող նոցին, կամ յառտնին հոգս պարապեալ ), թոյլ արար առ փոքր մի, եւ յայնմ ժամանակի կոմսն ` փոխանակ ամոքմամբ յինքն յանկուցանելոյ զԱնտիոքացիսն ` ստիպէր խստութեամբ ուրանալ իսպառ զիրաւունս ժառանգութեան եղբօրորդւոյ իւրոյ. եւ այսու առաւել եւս ուծացուցանէր յիւրմէ զողջախոհսն, մանաւանդ զուխտ եկեղեցւոյն եւ զգլուխ նոցին զպատրիարքն, որոյ եւ հպատակ էր ինքն կոմսն ըստ աւատական հրահանգաց, նաեւ սան էր նորին, միանգամայն եւ առ ’ ի զդէմ ունել Լեւոնի ` ջանայր յանկուցանել յինքն զԳենուացիս, շնորհելով նոցա ազատ վաճառականութիւն յիշխանութեան Անտիոքայ, եւ վարձելով ’ ի նոցանէ երիս բերդանաւս ’ ի պէտս ծովամարտի կամ ասպատակութեան, 300 մարտիկս եւ 3000 բիզանդ ոսկի ’ ի փոխ [35]: Բայց Անտիոքեայցն ոչ եւս հանդուրժեալ զզուանաց նորին եւ տառապանաց սովոյն եւ արգելանաց, զի ոչ էր բարձեալ Լեւոնի զպաշարումն քաղաքին, աղերսաւորս առաքեցին առ նա ` գալ եւ զօրինաւոր տէր իւրեանց ` զմանուկն Ռուբէն ` հաստատել յաթոռ իշխանութեանն: Աստանօր ա ' յլ իմն փաստ հաւանական ընծայէ մեզ պատմիչս մեր արքունի, թէ եւ անհամաձայն այլոց, այլ թերեւս նշոյլ նոր ծագեսցէ պատմութեանս Անտիոքայ. զի յայսմ (1206) ամի ասէ վախճանեալ զծեր Բրինձն Պեմունդ Գ, զոր արեւմտեայ պատմիչք հասարակօրէն եւ հաւանօրէն համարին յամին 1201, ըստ որում եւ մեք նշանակեցաք ’ ի վեր անդր. եւ այսպէս յարմարեալ յերիւրէ մերս ` զկարգ պատմութեանն, որոյ հետեւորդն համաձայնի արեւմտեայց. « Ի թուին ՈԾԵ մեռաւ Բրինձն Անտիոքայ Պէմունտն, եւ նստաւ ’ ի տեղ նորա որդին իւր ` որ էր միականի, եւ էր կոմս Տրիպօլսոյ. եւ առաքեաց առ նա թագաւորն Լեւոն եւ եցոյց զգիր պայմանի հօրն իւրոյ, զոր արարեալ էր թագաւորին, վասն ժառանգութեան տղայի աւագ որդւոյն իւրոյ, զոր գրեցաք. եւ նա ոչ առ յանձն ընդունել զգիր պայմանին, եւ ոչ կամեցաւ կալ յիրաւունս. եւ դարձեալ առաքեաց թագաւորն, եւ եցոյց պատրիարգին Անտիոքայ զնոյն գիր եւ զիրաւունս իւր. եւ պատրիարգն վկայեաց իրաւանց թագաւորին. այլ կոմսն ոչ առ յանձն » ։ Յետ այսորիկ յիշէ զթշնամութիւն նորա ընդ պատրիարքին եւ զբանադրանսն առ ’ ի նմանէ, զբանտելն զնա, եւ զհակառակութիւն Լեւոնի, այլ ոչ զմուտս սորա, որում վկայեն արտաքինքն եւ թուղթք իւր իսկ թագաւորին [36]: — Արդ եկն սա բազմութեամբ զօրաց, բայց անվնաս եւ անարգել եմուտ ’ ի քաղաքն (1206). ընդ առաջ ելին նմա ոչ միայն եկեղեցականքն ` այլ եւ յոլովք ’ ի պարոնայց եւ յասպետաց, եւ մեծաւ շքով մուծին ’ ի մայր եկեղեցին ` ’ ի Ս. Պետրոս. ուր երդուաւ Ռուբէն պատրիարքին ` զօրինական մեծարանսն, եւ ընկալաւ ’ ի նմանէ զԴրօշն կամ զՆշանն տիրական. եւ Պարոնայքն երդուան նմա ’ ի սուրբ աւետարանն, հաւատարիմ հպատակութիւն եւ պաշտպանութիւն յամենայն ժամանակի. ապա համախումբ բազմութեամբն եւ երաժշտական դասուք պարս յօրինեալ, տարան նստուցին զթոռն նախկին տեառն իւրեանց ( Պեմունդի Գ ) զպատանեակն Ռուբէն, անուանելով Բրինձ Անտիոքայ. եւ հանդարտեաց առ վայր մի իշխանութիւնն եւ ժողովուրդն, շնորհս ունելով Լեւոնի, որ ոչ միայն օգնութիւն, այլ եւ ընծայս մեծամեծս պարգեւեաց պարոնայցն եւ ժառանգաւորաց եկեղեցւոյն. բաշխեաց առատապէս տուրս եւ ’ ի վանորայս Սեաւ լերին. թոյլ ետ պատրիարքին ձեռնադրել նոր եպիսկոպոս ( լատին ) վասն Տարսոնի եկեղեցւոյն, հաստատել եպիսկոպոս եւ եւս ’ ի Մամեստիա, կարգելով նոցա ռոճիկ յարքունուստ. դարձոյց ’ ի վանս Ս. Պօղոսի զԱղբիւրն Կաստոնի [37], ամենայն կալուածովք նորին. նոյնպէս եւ առ տաճարականս ` զբերդն Կաստոն եւ զկալուածսն գրաւեալս [38], եւ առ այլս ` զյափշտակեալսն յինքենէ եւ ’ ի կոմսէն. եւ դարձաւ փառօք յերկիր իւր: — Յայսմ նուագի թուի հատեալ Լեւոնի զդրամն ` լատին գրով եւ նշանակաւ խաչի դրամոց Անտիոքայ. բայց ոչ յանուն սորին ` այլ Հայոց թագաւոր վերագրելով որպէս ’ ի դրամս Սիսուանայ, եւ լռելեայն իմն ծանուցանելով զկարողութիւն իւր եւ զյաղթանակ. զարմանալի իմն նմանութեամբ եւ հարուստ հեռաւորութեամբ ժամանակի, յետ 1300 ամաց նախնոյն իւրոյ Տիգրանայ Արշակունւոյ, որ նմանապէս հրաւիրեալ եւ զինավառեալ ` կալաւ զտէրութիւնն Սելեւկիացւոց եւ զմայր քաղաքաց նոցին զԱնտիոքս այս, զոր եւ կերպարանէ ’ ի դրամս իւր պատկերաւ Որոնդէս գետոյ, շրջափակեալ յունագիր անուամբ իւրով, որպէս տեսանի ’ ի սակաւագիւտ յայսմ դրամի ( թիւ 222) [39]: Զայս ամենայն ծանոյց Լեւոն գրով առ Քահանայապետն, վկայս ցուցանելով զասպետս երկոցուն կարգացն. եւ խնդրելով զի հաճեսցի առ պատուական ունել զպատրիարքն ` զպատճառ յաջողութեան իրացս, պաշտպանեսցէ թոռին իւրում, եւ փութասցի առաքեսցէ օգնութիւն ընդդէմ բարբարոսաց, շնորհելով ներողութիւն մեղաց ` եկելոցն յօգնութիւն իւր:

Սակայն եւ ոչ զայս նուագ տեւեաց յերկար խաղաղութիւն տառապեալն Անտիոքայ. քանզի ղօղեալ կայր կոմսն ’ ի բերդն, որ էր յոյժ ամուր եւ դժուարըմբռնելի. եւ ոչ կարէր Լեւոն ընդ երկար դեգերել անտանօր, եւ ըստ օրինի արուեստին պաշարել եւ պնդեալ պահել, առ որ եւ մեծի բազմութեան զօրաց պէտք էին: Արդ ’ ի հեռանալ նորա յերկիր իւր ` ոստուցեալ կոմսին յորջոյ անտի, եւ մոռացեալ զպարտս որդեգրութեանն եւ զհպատակութեան եւ զմեծի սրբազան աստիճանի պատրիարքին, յաջողեաց դարձեալ դրժանօք յինքն դարձուցանել զՏաճարականսն եւ զայլս վարձկանս, եւ նոքօք մարտուցեալ յաղթեաց քաղաքացեացն. կալաւ զհայրապետն եւ զերկոսին եղբօրորդիս նորին եւ էարկ ’ ի բանտ տառապանաց. կողոպտեաց եւ զսպասս սրբութեան եկեղեցեաց նորին, թող թէ զինչս հաւատարմաց Բրնձին տղայոյ, զոր զերծուցին նոքա տիրասիրաբար եւ հասուցին առ Լեւոն: Յայնժամ՝ ըստ օրինաց, կամ վաղագոյն եւս ` ըստ մերոյ պատմչին, « արար պատրիարգն զնա ( զկոմսն ) ընդ բանիւ. եւ հրամայեաց ոչ հարկանել զանգակ, եւ ոչ մատուցանել պատարագ, եւ ոչ թաղել զմեռեալ. եւ նա ոչ հաւանեցաւ. ապա յետ ամենայնի յանդգնեալ ` մխեաց զձեռն իւր ’ ի պատրիարքն եւ եդ յարգելանս, եւ նեղէր սովով եւ ծարաւով. եւ առաքէր առ նա եւ ասէր. Վկայեա վասն իմ՝ որ ես եմ իրաւամբք տէր Անտիոքայ, զի ազատեալ ապրեսցիս. եւ նա ոչ առ յանձն ամենեւին, մինչեւ մեռաւ յարգելանսն ` ’ ի սովոյ եւ ’ ի ծարաւոյ. եւ ոչ խօսեցաւ սուտ: Եւ յայնմհետէ եղեւ խռովութիւն մեծ ընդ թագաւորն եւ ընդ բրինձն »: Փռանկ պատմիչն շարայարող Տիւրացւոյն, ( ԼԱ. Գ ), ասէ, կերակուր չափաւոր տայր պատրիարքին, այլ ջուր ամենեւին ոչ, մինչեւ ստիպիլ նորա առ ծարաւոյ ըմպել զիւղ լապտերին եւ մեռանել:

Ժամանեաց դարձեալ գոյժն ’ ի դուռն Քահանայապետին, եւ վրդովեցոյց, զի մինչ նա ամենայն փութոյ պնդութեամբ ’ ի խաչակրութիւնն եւ յազատութիւն Երուսաղեմի ճեպէր եւ յորդորէր, ոչ դադարէին տագնապք յԱնտիոքայ. գրեաց անդրէն (’ ի 6 փեբր. 1207) առ պատրիարքն Երուսաղեմի ` իբրեւ առ նուիրակ Ասորւոց երկրի, ջանալ ամենայն իրօք խլել խաղաղել զխէթն՝ որ ընդ Լեւոն, ( զոր ամենասիրելի որդի իւր կոչէ ) եւ ընդ կոմսն եւ համախոհս նորին Տաճարականս. զերծուցանել մանաւանդ զեղբայր իւրեանց զպատրիարքն Անտիոքայ ’ ի բանտէն, եւ եթէ ընդդէմ ինչ դարձցի կոմսն, կաշկանդել եկեղեցական կապանօք, որովք արդէն կապեալ բանադրեալ էր զնա եւ զկուսակիցս նորա ` հայրապետն բանտարկեալ: Իսկ Տրիպօլսեցւոյն ’ ի բաց մերկացեալ այնուհետեւ զամենայն պատրուակ պատկառանաց, գթոյ եւ խղճի, յանդգնեցաւ ոչ միայն եւ եւս պնդել զպահ արգելանի նորա, այլ եւ ` որպէս երբեմն առ ազատանալ ’ ի քաղաքական տեսչութենէ Պապին ` զկայսրն ընտրեաց իւր գերիշխան, եւ զարդիս փոխանակ իւրակրօն լատին պատրիարքի ` թոյլ ետ Յունաց կարգել յինքեանց պատրիարք Անտիոքայ [40]. որ եւ ջանաց որսալ զոմանս յուխտէն Լատինաց, եւ զայլսն ընդ բանիւ արար. ընդդէմ որոյ, պատուիրեաց Պապն ` նորով կոնդակաւ (4 մարտի, 1208) առ նոյն նուիրակ իւր, մերժեալ զապօրէն եկամուտն ’ ի գաւառէն, եւ զհաւանեալս նմին անդարձս ` հանդերձ կոմսիւն ` բանադրել: Այսպէս երկոքին կողմանք մարմնաւոր եւ հոգեւոր զինուք ընդդէմ իրերաց մաքառէին. եւ ’ ի յերկարել հակառակութեանն ` պատրիարքն Պետրոս առաքինօրէն վճարէր զկեանս իւր ’ ի բանտին, իշխեմ ասել թէ եւ վկայօրէն, ’ ի սկիզբն 1208 ամի [41], հաւատարիմ մնալով իրաւանց արդարութեան: — Ի հնչել համբաւոյն ` ոչ կարէր Քահանայապետն չողբալ դառնապէս (’ ի կոնդակին որ յ ’12 յուլիսի, 1208). « Ո՜վ ազնուականդ Անտիոք, քաղաք ամենավայելուչ, եւ գոգջիր ուրախութիւն ամենայն երկրի, քանի՜ չարաչար անշքացեալ երեւիս վասն այսքանոյ մեծի եղերանդ. քանի՜ անարգաբար շլացար այդու գծուծ գործով. ու՞մ նմանեցուսցուք զքեզ. կամ ու՞մ կարասցուք հաւասարել զաղէտս թշուառութեան քո. ամենայն ազինք բողոք բառնան ամբաստանութեանց ’ ի միջի քում. զոր օրինակ ջրհոր ցրտացուցանէ զջուր իւր, այնպէս ցրտացուցեր զզինուորութիւն ? քո » [42]: Յետ այսպիսեաց եւ որ սոցին սակի բանից եւ մեղադրելոյ զկոմսն, պատուիրէ նուիրակին ` երթալ կարգել օրինաւոր յաջորդ վախճանելոյն:

Եկեալ սորա գումարեաց զուխտ եկեղեցւոյն, եւ ընտրեցին պատրիարք զՊետրոս ( Բ ) եպիսկոպոս Իւպորենեայ (Yporiensis), զոր եւ հաստատեաց Պապն ` այլով կոնդակաւ (5 մարտի, 1209) [43]. յորում դարձեալ պատուիրէ նուիրակին ` ջանալ հնարել հաշտութիւն, կամ զինադուլ առնել ընդ Լեւոն եւ ընդ կոմսն եւ Տաճարականս. յորդորել զառաջինն ` զի դարձուսցէ առ սոսա ` զգրաւեալ կալուածսն ինչ. եւ վերջնոցս ` բանադրանս եւս սպառնալ ` եթէ ոչ հանդարտեսցին. զնոյն եւ առ կոմսն նշանակէ առանձին թղթով (26 մայիսի, 1209) [44], եթէ ոչ ընդունիցի զնորընտիր պատրիարքն եւ յետս դարձուսցէ զկողոպուտ եկեղեցեաց եւ եկեղեցականաց: Յայս թուղթքս չիք բան սպառնական Լեւոնի, այլ եւ կոչէ զնա Պայծառափայլ Թագաւոր Հայոց (Illustris Rex Armeniæ), իսկ զկոմսն անմակդիր որդի միայն կոչէ: Գրեալ եւս էր առ սա ` ջանալ դարձուցանել առ պատրիարքն զատ յայլոց ` զմեծ եւ կարեւոր բերդն Հինից ? (Castrum Cursarii), զսեփականն աթոռոյ նորին. եւ զի բնակէին ’ ի նմա եւ Հայք եւ Ասորիք իբրեւ լիճք նորա, ուրոյն գրեաց եւ առ սոսա զնոյն պատուէր [45]:

Բայց քան զայսոսիկ կարեւորագոյն է թուղթն ` զոր յետ աւուրց (12 յունիսի, 1209) [46] գրեաց Իննովկենտիոս առ Լեւոն. մի ’ ի թղթոց ` զոր մարթ է օծեալս շնորհօք եւ հրաշազարդս ասել. յորում՝ սէր առ որ գրէն, իմաստութիւն, արդարասիրութիւն եւ հնարք հասարակաց օգտի ` հաւասար ` փայլեն: Յայտ է զի յետ նուաճելոյ կոմսին զԱնտիոք եւ հալածելոյ զՌուբէն, թէպէտ եւ ոչ մխեցաւ Լեւոն ’ ի ներքս ’ ի քաղաքն, այլ անդուլ պատերազմաւ տագնապեցուցանէր զայն, յաղարտ վարելով զսահմանսն, մանաւանդ յայսմ ամի (1209). որպէս նշանակէ եւ պատմիչ մեր. « Ի սոյն ամի յարոյց պատերազմ մեծ ` թագաւորն ’ ի վերայ Անտիոքայ, եւ աւարեալ այրէր զամենայն գեղօրայսն. եւ կոտորէր, ոչ զմարդ ` այլ զայգիս եւ զծառս նոցա. եւ զայս առնէր ’ ի բազում ամս եւ ’ ի ժամանակս. եւ խնդրէր իրաւամբք եւ պատերազմաւ ` զհայրենիսն տղայ Ռովբենի. եւ ոչ կարաց ածել ’ ի հաւանութիւն զմիականի կոմսն. եւ մեծաւ նեղութեամբ նեղէր զԱնտիոք յամենայն ամի, առանց ձանձրանալոյ ». միանգամայն եւ գանգատէր առ Քահանայապետն զկոմսէն եւ զասպետացն կուսակցաց նորին: Արդ գրէ Իննովկենտիոս առ թագաւորս մեր, խիթալով եթէ Անտիոք առիթն վիճի ընդ երկոսին ` գուցէ առաւելագոյն եւս չարի լիցի նոցա, ’ ի Սառակինոսաց յափշտակելով, եւ անբաւ վնասու քրիստոնէից. « Դու, ասէ նաեւ թղթովք նորընտիր արքեպիսկոպոսին Տարսոնի եւ Տեւտոնեան ասպետաց ` յամենայնի ճգնիս արդար զքեզ եւ իրաւ ցուցանել. բայց ոչ ամենեւիմբ նոյնպէս դատին եկեղեցական եւ քաղաքական օրէնք. զի ցորչափ կոմսն ’ ի ձեռին ունի զտէրութիւն քաղաքին ` ոչ է իրաւացի առանց դատաստանի մերժել զնա. եւ ոչ քեզ օրէն է միանգամայն ե՛ւ զինուք ե՛ւ օրինօք պայքարիլ [47]. եւ զայս ոչ վճռաբար ասեմ քեզ, որդեակ ամենասիրելի, այլ յետ լսելոյ զբազմաց վճիռ. այն զի եւ գանգատի կոմսն ` եթէ ընդէ՞ր ոչ բանադրի Լեւոն ` անդադար մարտ մղելով, մինչ ինքն պատրաստ է անսալ դատի եւ վճռոյ արդարութեան: Իսկ ինքն պատշաճ դատի յորդորել զկոմսն ` զի յանձնեսցէ զբերդն ’ ի ձեռս պատրիարքին Պետրոսի, որ այր զգօն է, արդարակորով եւ անաչառ, եւ ասպետքն Հիւրականք եւ Տաճարականք պահ ունիցին, եւ ռոճիկ տացի նոցա յերկոցուն եւս կողմանց. եւ մինչեւ ’ ի գլուխ ելանել դատաստանին ` հարկ է եւ քեզ զինադուլ առնել. այլ եւ առ ’ ի լռեցուցանել զհակառակութիւն Տաճարականաց ` տալ նոցա զԿաստոն բերդ, զոր վաղագոյն առ Աղեքսանդրիւ Քահանայապետաւ [48] կալեալ ունէին. եւ մինչեւ թէ ոչ ունիցին զայն վերստին ` սպառնան թողուլ լքանել զամենայն եւ ’ ի բաց ելանել ’ ի Սուրբ երկրէն, որում կարեն մեծապէս օգտել: Գանգատիս, զի մարտնչին ընդ քեզ. եւ դու զնոյն գործես. զի բռնութիւն ` բռնութեամբ վանի. — պաշտպանեն զԱնտիոք, քանզի ’ ի սահմանս նորին են կալուածք իւրեանց. այն զի այլ ինչ է մարտնչել ’ ի պաշտպանութիւն եւ ա՛յլ ’ ի վնասողութիւն [49]: Եւ մի՛ կարծիցես եթէ զայսոսիկ թելադրիցեմ քեզ առ շնորհուկս ինչ կոմսին ` որ անիրաւութեամբն առ հայր իւր ` պատրիարքն ` անարժան գտաւ շնորհաց, կամ Տաճարականացն ` որոց անկ էր փոխանակ ընդ քեզ կռուելոյ ` սրբութեան կրօնից իւրեանց կալ պատկառ: Արդ վասն այսոցիկ ամենայնի խրատ տամ Բարձրութեանդ եւ խանդակաթ սիրոյ գրկօք փարելով ` յորդորեմ ’ ի Տէր, յօժարութեամբ եւ բարեպաշտութեամբ ընդունել զոր ասացաքս [50], եւ դադարել ’ ի մարտէ, թէպէտ եւ անհաւան գտցի կոմսն յանձնել զբերդն, մինչեւ աւարտեսցի դատն, առ որ ` տացէ Տէր գտանել այր կարող իրաւադատ. որում եւ յանձն առնեմք ` զհակառակող բանիցս այսոցիկ զկողմն ` ընդ եկեղեցական կապանօք արկանել, եւ նեղել ’ ի ձեռն բնկաց երկրին եւ եկաց »: [51] — Խնդրեալն իրաւարար գտաւ այն ` որ վեց ամօք յառաջ առաքեալ էր ’ ի նոյն գործ. եպիսկոպոսն Կրեմոնայ Սիկարտ, առ որ ` եւ այժմ զնոյն երկրորդէր Քահանայապետն ` կոնդակաւն ’ ի 20 օգոստոսի 1210 ամին [52], յետ ընդունելոյ զդեսպանս Լեւոնի, զՀեթում - Հեղի ` երբեմն տէր Լամբրունի եւ այժմ առաջնորդ Դրազարկու, զ Արշիվալտ զօրական, եւ զ Բաւոն (Bavon) լատին լեզուի քարտուղար թագաւորին [53], յորոց ձեռս աղերսէր Լեւոն ` փութով դատ առնել իրաւանց թոռինն, զի ազատեալ ’ ի հոգոց անտի ` դարձուսցէ զզէնս իւր ’ ի վերայ այլադենից թշնամեաց քրիստոնէից: — Այսոցիկ իրազեկ առնէր Պապն զպատգամաւոր իւր. պատուիրելով նմա երթալ եւ առնուլ ընդ իւր երկուս եւս ընկերս խոհականս անկողմնատարս, ընտրեալս յերկոցուն վիճողացն, եւ վճռել յոր երեքին կամ երկուքն միաբանիցին. իսկ եթէ չհաւանիցին վիճողքն ` կոչել զպատրիարքունս Երուսաղեմի եւ Անտիոքայ, եւ նոքօք աւարտել զքննութիւնն եւ զվճիռ ` անդարձօրէն եւ ընդ բանադրանօք. որում եթէ ըմբոստացեալ միոյն ստունգանեսցէ ` ընկճել զայնպիսին բուռն զօրութեամբ բնկաց երկրին եւ օտարաց. իսկ եթէ դէպք ինչ անակնկալք արգել լիցին նմա կատարման գործոյս ` յանձն արասցէ պատրիարքացն երկոցուն [54]: — Յիշելով Քահանայապետին եւ զխէթ Հայոց վասն բռնի բանադրանաց, ’ ի նմին աւուր (20 օգոստոսի 1210) գրէ հակիրճ թուղթ առ կաթողիկոսն եւ առ համօրէն ուխտ եկեղեցւոյն Հայոց, զի չունի ոք իշխանութիւն բանադրել զՀայս, բայց յայնմանէ ` որում տացի օրինաւոր կամ յատուկ հրաման առ այն. եւ մի ' որ իշխանութիւն եւս ունիցի ` վայրապար ընդ բանիւ արասցէ, եւ եթէ այսպէս առնէ ` անվաւեր եղիցի [55]:

Որպէս յեղանակ դեսպանութեան չորեցուն նուիրակաց Պապին անծանօթ մնաց, այսպէս եւ երկրորդս այս, եպիսկոպոսին Կրեմոնայ. զի ոչ եւս յիշի անուն եւ գործ նորա ’ ի յետագայ թուղթս Իննովկենտեայ եւ ’ ի պատասխանիս նոցին. այլ յայտ այս է, զի ’ ի ժամանակի գրութեան յանձնարար թղթոյն ` պատերազմն խիստ էր Հայոց ընդ Անտիոքեայս. Ռուբէն անուամբ Բրնձի կայր յարքունիս Լեւոնի, եւ ’ ի նոյն աւուրս ( սեպտ. ) իբրեւ տէր Անտիոքայ հրովարտակ առնէր եւ հաստատէր զառաջին եւ զնոր տուրս տեղեաց ` առ ասպետս Հիւանդանոցին, եւ Լեւոն ստորագրէր ընդ այլոց ` իբրեւ վկայ [56]: Ի նոյն աւուրս (3 օգոստ. 1210) վաւերացուցանէր եւ Քահանայապետն զտուրս Լեւոնի առ նոյն ասպետս [57]. այլ յետ այսոցիկ ` յելս կոյս տարւոյն ` ակն ունելի էր ժամանելոյ նորոյ նուիրակին կամ պատրիարքին Երուսաղեմի ’ ի Հայս կամ յԱնտիոք. եւ ’ ի դէպ է կարծել ` եթէ եկին մին կամ միւսն, եւ ոչ ինչ օգտեցան, վասն երկուստեք յամառելոյ վիճողացն ’ ի կարծեցեալ իրաւունս իւրեանց, կամ թէ դարձեալ դրժեաց ինչ կոմսն, եւ պնդագոյնս վառեաց զՏաճարականսն ընդդէմ Լեւոնի: Որ զիարդ եւ է ` աներկբայ է սրտմտութիւն թագաւորին ` ’ ի վերայ ձիաւորացն խրոխտացելոց, եւ ընդ անօգուտ ժամավաճառութիւն բանագնացութեանցն, յորս միշտ զինքն տեսանելով իրաւացի, զկոմսն առաւել քան զարժանն համարէր արդարացուցեալ, նոյնպէս եւ զասպետսն. որք, որպէս վերագոյնդ նկատեցաք, իբրեւ նուիրականք ոմանք եւ պիտանիք ’ ի գործ մարտի ընդդէմ այլակրօնից, ներողութիւն գտանէին սղալանացն. վասն որոյ տաղտկացեալ այնուհետեւ ’ ի խօսից ` ձեռն արկ սաստկագոյնս մղել զզէնսն, եւ ’ ի տագնապի կացոյց զնոսա: Հնչեաց դարձեալ բողոք նոցա յատեան Քահանայապետին. եւ սա ճեպեցոյց զպատրիարքն Երուսաղեմի ` զմեծ նուիրակ իւր յԱսորիս [58], գտանել ամենայնիւ հնարս իրաւախոհութեան. այլ Լեւոն ` ’ ի գալ պատգամաւորաց ասպետացն ` ոչ եւս կամեցաւ տեսանել զնոսա եւ ոչ առնել պատասխանի. քանզի եւ պատուէր տուեալ էր գրաւել վերստին զամենայն կալուածս նոցին որ յերկրի իւրում եւ որ ’ ի սահմանս Անտիոքայ, ընդ որս եւ զՊոնելն նաւահանգիստ, յորմէ շահ մեծ էր ռոճկի նոցուն. եւ պահապանս կարգեալ յօթեվանս նոցին ` ոչ թողոյր աղագս ելի եւ մտի եւ դարման գտանելոյ. եւ թէպէտ աղաչեաց պատրիարքն բառնալ զարգելն, այլ չեղեւ լսելի: Յայնժամ ըստ իշխանութեանն տուեցելոյ նմա ’ ի Քահանայապետէն ` սկսաւ եւ սա եկեղեցական օրինօք եւ սպառնալեօք վարիլ. պայմանեաց Լեւոնի աւուրս ինչ ` կատարելոյ զառաջարկեալն. եւ ’ ի լնուլ աւուրցն ` կարդաց զբանադրանսն, եւ ծանոյց ամենայն Երուսաղեմացւոց, զի թէ ոք ձեռն տացէ թագաւորին Հայոց ընդդէմ Տաճարականաց ` ընդ նովին նզովիւք փակիցի: Այլ ոչ ոք գտաւ ոչ օգնական նմա եւ ոչ ընդդիմակաց. նա եւ առաւել եւս խստացոյց զտագնապ ասպետացն, ’ ի սպառ նուաճեալ զամենայն տեղիս եւ զհասս նոցին, բաց յերկուց բերդից ` յորս չեղեւ ձեռնհաս. նոյնպէս արար եւ ’ ի սահմանս Անտիոքայ, ապականելով զագարակս նոցին ` ուր եկեալ էին ժողովել զարդիւնսն. եւ յերթալ նոցա երբեմն յամրոց մի իւրեանց ` Հայք դարանեալք ’ ի կիրճս եւ ’ ի վերայ յարձակեալ ` զոմն սպանին եւ զայլս վիրաւորեցին, ընդ որս եւ զկարգապետն [59]: Զայսոսիկ լուեալ Պապին ` արժան համարեցաւ եւ իւրովսանն խստանալ. գրեաց առ պատրիարքն նուիրակ իւր (18 մայիսի, 1211), պատուիրել եպիսկոպոսաց կողմանցն Ասորւոց ` հրատարակել ’ ի թեմս իւրեանց զբանադրանսն. զնոյն գրեաց եւ առ կաթողիկոսն Հայոց. եւս եւ առ Յովհան թագաւոր Երուսաղեմի եւ առ այլս, զի գուն գործիցեն թափել ’ ի Լեւոնէ զռոճիկ ասպետացն, կամ դարմանեսցեն զնոսա: Պատմիչն Փռանկաց [60] ասէ, Յովհ. թագաւորի Երուսաղեմի առաքեալ յօգնութիւն Տաճարականացն ` ձիաւորս յիսուն, առաջնորդութեամբ Ճոֆրէի Կաֆրանայ (Joroi de Caffran) եւ Ամիոնի Այսի (Amion d’Ays), եւ տեսեալ զնոսա Լեւոնի ` դադարեալ ’ ի կռուելոյ, եւ թողեալ զբերդն: Սակայն եթէ ստոյգ եւս իցէ գալուստ ասպետացն ` յետոյ ուրեմն թուի եղեալ, յորժամ ինքնին կամեցաւ Լեւոն հաճել զկամս Քահանայապետին: Իսկ զարդիս տեսեալ սորա ` զի ընդ ասպետացն նաեւ զկուսակիցս նոցին Լատինս մերժեաց Լեւոն ` ’ ի վիճակաց նոցին որ ընդ իւրով իշխանութեամբ, թուի կասկածեալ եթէ մի՛ գուցէ իսպառ գրգռեալ ատելութեամբ հալածեսցէ եւ զուխտ Անտիոքայ եկեղեցւոյն, կամ թէ գիտելով զհովանալ նորա ’ ի Լատինաց ` համարձակութիւն առցէ այլազգին դրակից Անտիոքայ. վասն որոյ գրեաց (7 յունիս, 1211) առ սուլտանն Հալպայ Մէլիք Տահէր ` որդին Սալահէտտինի, զի ` Թէ եւ ոչ ես քրիստոնեայ, ասելով, այլ խնամով թեւարկես եւ սոցա, այսպէս արարեալ եւ Անտիոքեայց ` մի՛ ինչ նեղեսցես [61]:

 

 

Զոր կասկածէրն Իննովկենտիոս ` կատարեաց Լեւոն փոքր ’ ի շատէ. զի զսպեալ եւ նուաճեալ զխրոխտումն եւ զշարժումն Տաճարականացն, այնուհետեւ դիւրանայր նմա գրաւել եւ զԱնտիոք. եւ թէպէտ երդումն կռեալ եւ կնքեալ էր ընդ պատրիարքին ` զինադուլ առնել, այլ ’ ի վերայ հասանել նախագրելոցն դիպաց, կամ լուծեալ համարէր զայն, եւ կամ այլով ինչ խորագիտութեամբ հնարէր ’ ի ձեռն այլոց գողանալ զտեղին, վասն որոյ այնքան աղէտք անցին, եւ մի՛ անձամբ երեւել: Զորպէս իրացս ցուցանէ կշտամբական թուղթ Իննովկենտեայ առ Լեւոն, տուեալ ’ ի վեշտասաներորդ ամի քահանայապետութեանն, ’ ի 22 փեբրուար ամսոյ. յորմէ եւ ստուգի [62] ոչ անձամբ եկեալ Լեւոնի, այլ բազմութեամբ զօրաց առաքեալ զՌուբէն ` նստուցանել յաթոռ իշխանութեանն [63]. որք ոչ սակաւ վնաս գործեցին ` ոչ միայն աշխարհականաց այլ եւ եկեղեցականաց, կողոպտելով զարարս նոցա. եւ միանգամայն աւելի քան 100, 000 բիզանդաց ոսկւոյ առին աւար, ( աւելի քան զմիլիոն ֆրանքաց ): Ոչ յիշի թէ ո՛ւր էր յայնժամ կոմսն, անուանեալն Դ Պեմունդ, եւ զի՞նչ արար: Ի թղթի իւրում կշտամբէ Իննովկենտ զԼեւոն եւ վասն դրժելոյ պայմանի հաշտութեանն ` յառաջ քան զվճարել ժամադրութեանն, եւ վասն մերժելոյն զնորընտիր արքեպիսկոպոսն Տարսոնի, եւ զռոճիկ նորա ` զօրականաց իւրոց բաշխելոյ. նոյնպէս եւ վասն առ ոչինչ գրելոյ զբանադրանսն ` որ վասն յափշտակութեան ընչից եւ կալուածոց Տաճարականաց: Եւ դարձեալ խրատէ, աղաչէ, յորդորէ ’ ի բաց կալ յայսպիսի գնացից [64], եւ դարձուցանել նոցա զստացուածսն, նոյնպէս եւ առ պատրիարքն Անտիոքայ. իսկ եթէ դարձեալ անլսող լիցի ` պատուէր տուեալ է պատրիարքին Երուսաղեմի եւ արքեպիսկոպոսին Տիւրոսի ` կրկին ընդ բանիւ առնել զնա եւ զՌուբէն եւ զգլխաւորս ’ ի խորհրդականաց նորին, նոյնպէս եւ առ թագաւորս Երուսաղեմի եւ Կիպրոսի եւ առ այլ պարոնայս գրեալ է, զի զգուշասցին ’ ի նմանէ եւ գուն գործեսցեն դարձուցանել առ ասպետսն ` զստացուածս նոցին: — Ի ժամանակի աստ երեսդարձութեան Լեւոնի ’ ի Լատինաց ` թուի խստիւ արգելեալ նորա, զի մի ' ոք յօտարաց մտցէ եւ ելցէ յերկիր իւր ` առանց իւրոյ հրամանագրի, որպէս ծանուցանէ որ յայնմ ժամանակի (1211-2) եկն առ նա հիւր ` կանոնիկոսն Վիլլեպրանտ [65]: — Յառաջնոց թղթոցն քաջայայտ փայլէ յատուկ իմն գորով Քահանայապետին Իննովկենտեայ ’ ի Լեւոն, վասն միաբանութեանն ընդ եկեղեցւոյ իւրոյ, եւ վասն զօրութեանն ` յորմէ ակն ունէր ոչ փոքր օգնութիւն գտանել Խաչակրաց. յայտ ուրեմն է զի բռնադատութեամբ եւ ոչ հաճութեամբ գրէր զայսոսիկ, որպէս եւ ինքնին ’ ի սկզբան թղթոյն խոստովանի, ակամայ եւ տրտմութեամբ զլանալ նմա զառաքելականն ողջոյն եւ զօրհնութիւն [66]. սակայն յետ հնգից լոկ աւուրց (27 մարտի, 1213) վաւերացուցանելով զտուրս Ամուտայ բերդի ’ ի Լեւոնէ առ Տեւտոնեան ասպետս, անուանէ զնա ’ ի գրին ` ըստ սովորականին ` ամենասիրելի որդի իւր եւ պայծառափայլ թագաւոր Հայոց, եւ բարեպարիշտ առատաձեռն [67]: Անկեղծ էին եւ սէր եւ մեծարանք Լեւոնի առ Իննովկենտ, զորոյ քաջ ճանաչէր ոչ միայն զգերազանցութիւն աստիճանին, այլ եւ զանձնականն բարուցն եւ մտաց. վասն որոյ թէպէտ եւ մինչեւ յընդունել զթուղթն ` անկեալ համարի ընդ բանադրանօք, այլ ոչ յամեաց թափել զկեղտն յանձնէ, ’ ի շնորհս երեսաց այնքանոյ վեհի, որում հանապազ որդի նորընծայ զինքն դաւանէր: Ասի գրեալ թուղթս զղջականս եւ առ պատրիարքն Երուսաղեմի. եւ սա զեկուցեալ առ Քահանայապետն ` վկայութեամբ հաւատարմութեանն, հրաման ընկալաւ ’ ի նմին ամի (1213, պակասէ նշանակ ամսեանն ) [68], արձակել զնա, ըստ խոստմանն իրաւախոհ լինելոյ ընդ պատրիարքին Անտիոքայ եւ ընդ Տաճարականաց. եւ արարին այնպէս պատրիարքն եւ Լեւոն: Բայց զխնդիր իրաւանց իշխանութեան Անտիոքայ ’ ի կախ եթող. միայն մերժեաց եւ սուտ եցոյց զբանս կոմսին, որ կոչեցեալ ’ ի պատրիարքէն յիրաւախոհութիւն ընդ Ռուբենի, ոչ միայն ասէր զինքն կայսեր Կ. Պօլսի լիճ լինել, վասն որոյ եւ ոչ յայլմէ ատենէ դատիլ. այլ թէ եւ կայսեր գրեալ էր առ Պապն ` մի ' եւս արկանել զնա ընդ եկեղեցական դատաստանաւ. ամենեւին անհիմն ասէր զայս բանս նորա ` Քահանայապետն, եւ վասն առաջնոց եղերանցն ` անարժան գոլ ունկնդրութեան:

Բայց եթէ զի ' նչ սահմանեաց վասն անվերջանալի եւ անլուծանելի խնդրոյն ` ոչ է յայտ. զի թերակատար է թուղթն ` յորմէ իմանամք զայսոսիկ, այսինքն կամ ոչ հրատարակեալ աւարտն, կամ պակասեալ ’ ի դիւանս: Միայն թուի Լեւոնի մեծոգութեամբ ’ ի հաճոյս Քահանայապետին ` յետս կացեալ ’ ի վիճելոյ, թողեալ այլոց պահանջել զիրաւունս իւրեանց: Թուղթ մի Քահանայապետին առ կոմսն Տրիպօլսի տուեալ ’ ի 28 յանուարի [69] 1213 ամի ` վասն վանահօր Ս. Պօղոսի վանաց Անտիոքայ, երեւեցուցանէ զնա ’ ի քաղաքին. եւ ’ ի հակառակէն ` թուի յետ երկուց ամաց ` այն է յամի 1215 յամսեան մարտի ` յԱնտիոք լինել Լեւոնի, եւ վկայ պարգեւագրացն ` զոր ետ Ռուբէն իբրեւ Բրինձ Անտիոքայ ` ասպետաց [70] Հիւանդանոցին. յորում պարգեւագրի ` թէ եւ չիք անուն քաղաքի, այլ վկայքն են պատրիարք եւ պարոնայք Անտիոքայ: Ստուգագոյն եւս է, զի ’ ի նմին ամի 1215 ( պակասէ ամիսն ) գրեաց Իննովկենտիոս ` որպէս առ թագաւորն Երուսաղեմի, նոյնպէս եւ առ Լեւոն, առաքել նաւս զինեալս յօգնութիւն պատրիարքին Երուսաղեմի ` լեկաթի իւրոյ. եւ թէպէտ միայն խորագիր թղթոյն մնայ, շատ է եւ այն ’ ի յայտնել զհաշտութիւն եւ զհաճութիւն գրողին առ որ գրէրն: Արդ եթէ անդստին յամէ 1213 եւ եթէ ’ ի 1215, մտեալ եւ տիրացեալ էր կոմսին յԱնտիոք. իսկ ’ ի սկիզբն յետագայ տարւոյ. այն է 1216, հուսկ անգամ [71], « Յամսեանն փետրուարի ԺԴ, Տեառնընդառաջին, էառ թագաւորն Լեւոն զԱնտիոք, արուեստիւ եւ իմաստութեամբ. քանզի զոր յառաջագոյն մեծաւ պատերազմաւ ոչ կարաց ածել ’ ի հաւանութիւն, յետոյ առատատուր պարգեւօք եւ խոստմամբ հաւանեցոյց զոմանս յիշխանացն. եւ նոքա բացին նմա զդրունսն ’ ի գիշերի. յոր եմուտ բազում զօրութեամբ, եւ էառ զդրունսն եւ զամենայն աշտարակս պարսպին շուրջանակի. եւ ելից զփողոցամէջս քաղաքին զօրօք բազմութեամբ. եւ բնակիչք քաղաքին ոչ գիտէին. եւ յորժամ եղեւ առաւօտ տեսին զքաղաքն լցեալ զօրօք, եւ ապշեալ յիմարեցան. եւ ոչ ինչ վնաս եղեւ ումեք, եւ ոչ ինչս յափշտակեալ: Այլ պատրիարքն եւ ամենայն մեծամեծքն առին զթագաւորն Լեւոն եւ զՌովբէն, եւ գնացին ’ ի տաճար Սրբոյն Պետրոսի. եւ պատրիարգն ձեռնադրեաց զԸռովբէն ` Բրինծ Անտիոքայ. եւ ամենեքեան երդուան նմա ` որպէս իւրեանց հայրենի տեառն: Եւ որք ’ ի կլայն էին ` կացին աւուրս ինչ. եւ տուեալ զայն եւս՝ եկին յերկրպագութիւն Բրընծին Ռովբինի: Իսկ թագաւորն Լեւոն հասեալ յայսպիսի գործոյ կատարումն ` ցնծայր եւ յոյժ ուրախ էր ընդ աստուածային յաջողումնն » [72]: — Հանդէսն նման է կատարելումն յառաջ քան զամս տասն (1206), զորմէ ինքն իսկ Լեւոն մանրամասն ծանօթս ետ Իննովկենտեայ. թերեւս յայժմուս ձեռնադրութիւնն ` աւելի ինչ քան զտուչութիւն դրօշուն նշանակիցէ. քանզի վաղագոյն իսկ Ռուբէն պսակեալ էր ’ ի Լեւոնէ թագաւորական թագիւ ’ ի կայսերէ բերելով. իսկ մեծ խնդութեան Լեւոնի առիթ էր կլային առումն. յայտ է թէ փախստեամբ կոմսին, կամ ոչ անդէն հանդիպելով [73], որ եւ զամս երիս ոչ կարաց մուտս գտանել. եւ յետ այնր եմուտ եւ տիրեաց անհակառակ, զի ոչ եւս էր Լեւոն յոտին, մերձ ’ ի վախճանն գոլով. դարձեալ խնդայր մեծապէս զի ’ ի գլուխ եհան աւարտեաց զբազմամեայ եւ զբազմահոգ գործ մի կենացն. եւ ոչ ոք եկաց հակառակ, ոչ պատրիարքն ` որ թուի ձանձրացեալ յաղիկամի գործոց կոմսին, եւ ոչ Տաճարականք՝ զորս գոհացուցեալ եւ լիացուցեալ էր: Թէպէտ եւ գաղտագողի իմն եղեն մուտքն, այլ յայտնապէս ` ընդունելութիւնն. գլուխ իշխանացն համախոհից Լեւոնի ` էր սենեսկալն Անտիոքայ, հաւանօրէն հայրն Արշիվալդայ զօրականի, որ մտեալ էր ’ ի ծառայութիւն Լեւոնի, եւ յամի 1210-1 տեսաք ընդ Հեղեայ դեսպան առաքեալ առ կայսրն եւ առ Քահանայապետն Իննովկենտիոս: — Իսկ զիա՞րդ արդեօք թուեցան սմա զայս նուագ ` այսպիսի մուտք Լեւոնի եւ տիրանալն Ռուբենի հայրենի ժառանգութեանն. կամ թէ լուա՞ւ իսկ ստուգապէս զայսոսիկ ’ ի սակաւ ամիսս ` յոր յետ այնր եկեաց ’ ի վերայ երկրի. — քանզի ’ ի նմին իսկ ամի ` յամսեան մայիսի երթալով ’ ի Բերուճիա ` հիւանդացաւ, եւ անփոյթ արարեալ դարման տանել անձին ` անդամագօսութեամբ վախճանեցաւ [74], ’ ի կէս յուլիս ամսեան (16 կամ 17), թողեալ սուգ մեծ ժամանակակցացն, եւ համբաւ մեծ յապագայն. ասասցուք թէ եւ մեծ յիշատակ ’ ի պատմութեան ազգիս մերոյ ` յեկեղեցականն ` եւ ’ ի քաղաքական. առ որս ` նման ոք նմին եւ նման Լեւոնի պիտէր ’ ի ժամուն. եւ թերեւս այլազգ լինէր բաղդ սորա ` եթէ ոչ այնպիսում հանդիպէր մեծոգւոյ եւ զգօն հայրապետի. յորմէ՝ եւ ընդ շնորհացն ` եգիտ եւս ընդդիմութիւն ոչ սակաւ, այլ եւ ինքն ոչ սակաւ վարանեցոյց զնա. եւ ոչ փոքր ժամանակ գողացաւ յերկոցուն միանգամայն վեհիցն ` անտիոքեան խծբիծն, խոչընդոտն եղեալ միոյն ` յառաւել բարգաւաճանս նորաստաց թագաւորութեանն, եւ միւսոյն ` առ ’ ի գլուխ հանել զգործ խաչակրութեան եւ ազատութեանն Երուսաղեմի, յոր անդուլ երկնէրն եւ տքնէր, գրէր եւ գործէր, զայն ութեւտասն ամս քահանայապետութեանն, եւ մինչ ’ ի նոյն դեռ ջանս էր ` ըմբռնեցաւ յօրհասէն: Եթէ ըստ տեսութեան յաջորդի նորին ` ( Ոնորիոսի Գ ), որոյ չէր մարթ անգիտակ լինել ցայն վայր եղելոցն, անկ իցէ դատել, ոչ ունէր եւ Իննովկենտ անհաւան լինել յետին գործոյ թագաւորին. քանզի Ոնորիոս ոչ միայն ’ ի թղթին առ Լեւոն գովութեամբ խօսի զնմանէ (25 յուլիսի, 1217), եւ գոհութեամբ զՌուբինէ, Բրընձէ Անտիոքայ, եւ մաղթէ Լեւոնի տակաւին խնամ տանել նմին ` զի նման նմա լիցի, այլ եւ ըստ խնդրոյ երիտասարդ Բրնձին ` յանձնէ զնա եւ ’ ի խնամս Հիւանդանոցի ասպետացն, լինել ինքեան ձեռնտու յոր պէտս եւ կարօտիցի. բնաւ ինչ ոչ յիշելով զՏրիպօլսեցին:

Բայց զկնի այսպիսեաց եւ այսքանեաց անցից, յետ երից ամաց, մինչ մերձ էր ’ ի կափուցանել զաչսն յաշխարհէ, լուաւ Լեւոն, եթէ ահա դարձեալ արտաքս անկեալ է Ռուբէն յԱնտիոքայ. այլ վասն իւր վճարեալ էր այնուհետեւ հոգ կենցաղականացս. աւարտեալ էր իւրովսանն զերկարագոյնն քան զտրովականն պատերազմ եւ պաշարումն քաղաքին, յորմէ չորիցս եւ հնգիցս ’ ի բաց քեցեալ կամ կացեալ ` ’ ի վերջէ ուրեմն էառ եւ տիրաբար աւանդեաց որում անկ էր, եւ նմա մնայր այնուհետեւ ` որ ’ ի չափ հասեալ էր, պահելն կամ կորուսանել: Նուաճմամբ հակառակորդին ` յամօթ արար Լեւոն եւ զկարծեցողսն ` եթէ վասն ընդարձակելոյ զիւր տէրութիւնն նկրտի առնուլ զԱնտիոք. այլ առաւել քան զայս եւ քան զամենայն յաղթութիւնսն ` մեծ եղեւ յաղթանակ նորա ’ ի վերայ անձինն, սանձելով զբաղձանսն եւ զզօրութիւն սրտի ` գերագունիւն արութեամբ ոգւոյ, ’ ի պատիւ վեհագունի անձին, Քահանայապետին Հռովմայ, զոր ոչ միայն իւր հարանց հայր ճանաչէր ` այլ եւ իբր յաստուածուստ թագամատոյց: Եթէ կեղծաւոր ոք էր ` ըստ կարծեաց Կիրակոսի, կամ ըմբոստ եւ ապառում՝ իբրեւ զՊեմունդն Տրիպօլսեցի, կարէր ապախտ առնել, եւ յեցեալ յիրաւունս ` որ յաչս նրբատեսից ` առաւել յիւր քան յօտարին միտէին կողմն, մտադիւր ջանիւ եւ բռնութեամբ վաղագոյն եւս ունել եւ պահել զԱնտիոք, մինչ յաջողեացն զՏաճարական ասպետացն խրոխտումն խորտակել, եւ զՀիւանդապահսն երախտապարտս ինքեան կացուցանել. մինչ ` ակն յայտնի տեսանէր զի մերձաւորքն ազգաւ, լեզուաւ եւ ծիսիւ, եւ ոչ կոմսն միայն, անսաստէին խրատուց, հրամանաց եւ բանադրանաց, այլ եւ ողջոյն բանակք եւ տորմիղք Ե Խաչակրացն ` խոտորեալք ’ ի ճանապարհէ Ասորւոց, ընդդէմ յայտնի պատուիրանի նորին Քահանայապետի Իննովկենտեայ, երթան պաշարեն առնուն զԾարա. եւ ալեւոր դուքսն Վենետկոյ ( Տանտոլոյ ) մեծագոյն իրաւունս համարի նուաճել զապստամբեալն. եւ դարձեալ ` սաղապեալ անտուստ թողլով զազատութիւն Սրբոյ երկրին ` երթան կորզեն զԿոստանդնուպօլիս եւ զկայսերութիւն արեւելից. եւ ’ ի բողոքել անդ նուիրակաց Սրբազանին, ասեն, Ճանապարհ Երուսաղեմի ընդ այս է. ապա ’ ի գլուխ հանեալ զայս ամենայն եւ լցեալք աւարաւ եւ աշխարհաւ, ներողութիւն հայցեն ’ ի Հայրապետէն, ’ ի դերեւ հանեալ զպատեհն եւ զդիտումն նորա: Զայսոսիկ եւ զսոցին նմանս տեսեալ յարեւմտեայս, հաւատարմագոյն քան զնոսա եւ յաղթողագոյն գտաւ Լեւոն բարոյապէս. եւ այս յաղթութիւն ` ( որոց աւագ աչօք հայիցին ) պայծառագոյն ճաճանչէ ’ ի հոյլս ականակուռ թագի նորա, որով բարձր ’ ի գլուխ պանծայ եւ Մեծ հռչակեցաւ ’ ի ժամանակին յայնմ եւ յայժմուս, ակն ունիմ թէ եւ մինչեւ ’ ի սպառ:

Իսկ մեզ յետ հարկաւորելոյ կամաւ եւ ակամայ ` ըստ երկարութեան խնդրոյս այսորիկ Անտիոքայ ` դեգերել արտաքոյ բնիկ երկրի թագաւորիս մերոյ, արժան է ամենեւիմբ ` ’ ի ներքս ’ ի նոյն դառնալ, եւ տեսանել զնա յայլ եւ այլ դէպս եւ դէմս առտնին գործոց, որպէս զի ըստ կարի մերում ստուգագոյն եւս ծանիցուք որպիսի ոք էր Լեւոն:

 

 

[1]             Զայս այսպէս ծանուցանէ Լեւոն թղթով առ Իննովկ. Գ. In his Templarii et Hospitalarii a rationis tramine non dissentientes, præmissa mala postposuerunt et nobiscum pacem inierunt. Postea congregato exercitu nostro, tandiu laboravimus invigilantes, quoadusque Principem in principali sede sua sedere et in civitatem suam honorifice recipi cognovimus.

[2]             Թուղթք Իննովկենտեայ Բ, ՄԾԲ. — Հուրդէր. Hürter, Histoire d'Innocent III. չկայ

[3]             Ոչ գիտեմ ա՞յս թուղթ էր եթէ այլ թուղթ նախ քան զայս գրեալ ’ ի Լեւոնէ, զոր՝ պատմիչ ոմն ասէ մատուցեալ դեսպանաց նորին առ Քահանայապետն, մինչ գտանէր սա ’ ի Բոլոնիա քաղաքի Իտալիոյ, առ որ մատեան առաքեալքն ’ ի թագաւորէն Հայոց՝ ընդ դեսպանաց Պետրոսի թագաւորին Արակոնի։ — Ֆալէոնի (Faleoni), Պատմութիւն Եկեղեցւոյն Բոլոնիոյ։

[4]             …Nos igitur tuæ devotionis sinceritate confisi ad petitionem dilecti filii Roberti de Margat, militis, nuntii tui, in nostræ dilectionis indicium, Vexillum Beati Petri tuæ Serenitati dirigimus; quo in hostis Crucis duntaxat utaris, et eamdem studeas contumaciam, cum Dei auxilio, suffragantibus Apostolorum Principis meritum, refrenare. Datum Laterani, XVI Kalend. Januari. — Թուղթք Գ Իննովկ. Բ, ՄԾԳ, ՄԾԶ։

[5]             Դրօշ Ս. Պետրոսի՝ որ եւ անդստին յ ’ Է դարէ յիշի ’ ի Քահանայապետից Հռովմայ առաքեալ առ թագաւորս ոմանս՝ յընծայ եւ ’ ի խրախոյս, ունէր զխաչաձեւ նշան երկուց բանալեաց, եւ ’ ի վերայն կամ զպատկեր առաքելապետին կամ խաչ։ Սոյն Պապ Իննովկենտ. Գ, առաքեաց եւ առ Յովհաննիկ թագաւոր Վլահաց զԴրօշն՝ նշանաւ բանալեաց եւ խաչի. մարթի նոյնատիպ համարել եւ զառաքեալն առ Լեւոն։ Նորին դարձեալ Իննովկենտեայ՝ ասի ’ ի Վատիկան քարանկար պատկերակերպեալ զեկեղեցի՝ դրօշ ’ ի ձեռին նշանաւ բանալեացն, եւ խաչ ’ ի ծայր ձողոյն։ Բայց ոմանք համարին ընդ հնագոյն նշանս Քահանայապետաց Հռովմայ՝ զպատկերս երկոցուն գլխաւոր Առաքելոցն, ըստ օրինակիս զոր առաջի արարաք ’ ի միւսում իջի, 491 ։

[6]             Թուղթք Գ Իննովկ. Ե, ԽԲ, — Հուրդէր, Գ։

[7]             Այս դէպք յետոյ ուրեմն եղեն յամի 1203, յելս ամսեան մայիսի եւ ’ ի սկիզբն յունիսի։

[8]             Րիգոալտի, առ Մուրադորեայ. Ricoaldi.

[9]             Mellifluis litteris vestris perspicue intelleximus.

[10]           Վերոյիշեալ թուղթ Քահանայապետին, որ տուեալ է յամսեան հոկտեմբերի այնր (1203) տարւոյ։

[11]           Garnerium Teutonem ad pedes Sanctitatis Vestræ dirigimus. — Թուղթ Լեւոնի ’ ի Ա հոկտեմբերի, 1201 ։ — Հուրդէր։

[12]           Certissime scimus … quia diligitis in Christo nostrum dilectum filium Leonem Triumphantem, Regem Armeniæ.

[13]           Թուղթք Իննովկենտեայ, Ե, ԽԲ. ԽԴ։

[14]           Թուղթք Իննովկենտեայ, Ե, ԽԴ. ԽԷ։

[15]           Սոփրեստոս յազնիւ տոհմէ Սոփրետեայ Պիստոյայ քաղաքի Իտալիոյ, ընկալեալ էր զծիրանին յամի 1182 եւ † ’ ի 1210 ։

[16]           Թուղթք Իննովկենտեայ, Ե, ԽԳ։

[17]           Թուղթ Նուիրակացն առ Քահանայապետն։ ­ Հուրդէր, Ը։

[18]           Videbatur mihi petitio ejusdem Regis justa et admittenda; oblatio quoque utilis multum et fructuosa Christianitati.

[19] [19]       Տարէգիրք ասեն միայն կացեալ Լեւոնի յԱնտիոք աւուրս երիս. MCCIII. Entra le Roy Lyvon en Anthioco devers le chastel, le jour S. Martin et prist tant que au temple, et demoura dedens IIJ jours. — Chroniques des Croisades. չկայ

[20]           Պատմէ զայսոսիկ Սիկարտ՝ եպիսկոպոս Կրեմոնայ քաղաքի։

[21]           Tandem ego Soffredus, advocatis seorsum Domino Cardinali (Petro), Cæsariensi archiepiscopo, episcopo Cremonensi et Acconensi electo, firmiter proposui eis, quod ego coram Deo et eis de hoc facto excusatus esse volebam, et videbatur mihi pro certo, quod instantia prœdicti Nuntij justa esset et admittenda: et ego paratus eram, si placeret Domino Cardinali, quod petebatur efficere, pro eo quod sic fuerat communi deliberatione nostra, Hierusalem Regis, Templariorum, Hospitaliorum, Baronum, peregrinorum qui Accone aderant, irrevocabiliter statum atque firmatum, nec debebat   taliter et sic solemniter statum pro utilitate Christianitatis, inefficax esse et illusorium. — Թուղթ Նուիրակացն առ Պապն։

[22]           Թուղթք Իննովկենտեայ, Է, ՃՀԹ։

[23]           Թուղթ Լեւոնի, յամի 1204 ։ ­ Հուրդէր, Ը։

[24]           Լեւոն ’ ի թղթին առ Պապն, « Ի բողոքել մեր սաստկապէս ’ ի լսելիս ձեր, ասէ, ջանացան փոխել զմրրիկն ’ ի սիւգ » ։ Que enim cum ad notitiam Domini Sophredi Cardinalis et Legati devenisset, moleste tulit, et, habito consilio cum Domino Petro collegato suo, ad se accedente, quia instantissime ad audientiam vestram appellabamus, procellam in auram, consilio Domini Cardinalis, convertere studuerunt.

[25]           Quamquam Dominus Petrus Cardinalis ab ea (Romana Ecclesia) nos eliminare laboret.

[26]           Նեֆին՝ բերդ հզօր էր, երկու փարսախաւ հեռի ’ ի Տրիպօլեայ, ’ ի կատար բլրի, որոյ մնան ցարդ աւերակք առ Անֆէ գիւղիւ։ — «Ad cumulum autem majoris timoris et doloris accedit, quod inter Comitem Tripolitanum et regem Armeniæ qui pro Antiocheno Principatu contendunt, tanta viget discordia, tantaque geritur guerra, ut ille pugillus hominum, qui remansit in terra, quasi totus sit divisus ad pugnam. Nam Templari favent Comitem, et Hospitalarii favent Regi: Antiochenus populus sequitur viam Comitis, et Patriarcha prosequitur partem Regis. Filius autem Saladini qui est Soldanus Aleppiæ, Tripolitanum adjuvare videtur, sed eumdem impugnat dominus de Nefin? (Denefin տպագրեալ ). — Acta Innoc. III. VIII, 125.

[27]           Րայնալտի, 1205, ԼԳ։ — Թուղթք Իննովկ. Ը, ՃԺԹ, ՃԻ։

[28]           Պէսպէս գրի անուն տեղւոյս Foravalle, Fornivall, Fornivalle, Furnivalt, Firruallis.

[29]           Զի էր ’ ի լերինն յայնմիկ վանք Կիստերսեան Բենեդիկտեանց։

[30]           Առանձին թղթով (12 յուլ. 1205) զնոյն բան մեղադրանաց գրէր եւ առ կարդինալն Պետրոս։

[31]           Թուղթք Գ Իննովկենտեայ, Ը. Ա։

[32]           Թուղթք, Ը. Բ։

[33]           Iohan de Neele ala sejourner en Ermenie, et fu avec le roi d'Ermenie au siege qui fu devant Antioche. La furent veues ses banieres sur le mur d'Antioche, si come aucunes gens dient; dont il en ot grand blasme en la terre d’Outre mer, que si prudhome, come il etait ne deust mie estre en l'aide dou roi d’Ermenie contre le prince d'Antioche. — Eracles, XVIII. 6.

[34]           Հուրդէր, Ը, ըստ Ալպերիկոսի։

[35]           Ոմանք յառաջնում նուագի պաշարմանն Անտիոքայ՝ ասեն զայսոսիկ ընկալեալ կոմսին, եւ նոքօք վանեալ զԼեւոն. այլ ոչ գիտեմ զիա՞րդ ապերախտք գտանէին սմա Գենուացիք՝ որք սակաւ ամօք յառաջ ընկալեալ էին ’ ի նմանէ ազատագիր վաճառականութեան յերկրի նորա, եւ զոր յետոյ եւս յամի 1215 վերստին հաստատեաց Լեւոն՝ առաւելագոյն եւս շնորհօք։

[36]           Թուղթ Լեւոնի, առ Րայնալտեայ, յամն 1205. ԼԶ ­ Թ։

[37]           Որ յիշեցաւ յէջ 455 ։

[38]           Castellum de Gastum, quod super paganos acquisivimus et propter guerram nunc usque detenuimus, restituimus Templarijs, et facti sumus amici ad invicem. ­ Թուղթ Լեւոնի առ Իննովկենտիոս Գ, որ է ’ ի շարս թղթոց սորին, Ժ. ՄԺԴ։

[39]           Տիգրանայ դրամք եւ կրկնադրամք արծաթիք եւ պղնձիք գտանին ցարդ յոլովք. բայց մեծայարգի է պատկերեալս աստանօր՝ ձեւով աշխարհաւանդ երիզակի թագին, որ ոչ որպէս զայլոց բազմաց անծալ եւ համակ է, այլ՝ որպէս տեսանիդ՝ հանգոյց հանգոյց կամ մէջ ընդ մէջ ոլորեալ. զայս՝ նշանական իմն համարի ստացող դրամոյն Հայահաւաք հնախոյզն։ ­ Իսկ Լեւոնի դրամն արծաթապղինձ (Billon), որ միակ ծանուցեալ կարծի, պահի ’ ի թանգարանի ազնուականի ուրումն Գերմանացւոյ։

[40]           Թուղթք Իննովկ. Ժ. Թ։

[41]           Թուղթք Իննովկ. ԺԵ, ՃՁԱ։

[42]           «O nobilis Antiochia, urbs perfecte decoris, et terræ quasi gaudium universæ, quam graviter esse cerneris per tam grave ignobilitata flagitium, quam turpiter per tam turpe facinus offuscata! Cui comparabimus te, vel cui tuam possumus miseriam adequare? Omnis gentis enim calumnia in medio tui est. Que cisterna facit frigidam aquam suam, ita militiam tuam frigidam reddidisti». - Epist. Innoc. XI, CX.

[43]           Թուղթք Գ Իննովկենտեայ, ԺԲ. Ը։

[44]           Թուղթք. ԺԲ. ԼԹ։

[45]           Թուղթք. ԺԲ. ԼԸ. ԼԹ։

[46]           Թուղթք. ԺԲ. ԽԵ։

[47]           Simul non sit et armis et legibus contendendum.

[48]           Աղեքսանդր Գ, եկաց յառաքելական աթոռն՝ յամս 1159-1181 ։

[49]           «Longe aliud sit difendere quam offendere, ac repugnare sit quam impugnare diversam». — Լեւոն վասն հակառակութեան նոցա ընդ ինքն գանգատէր, բայց եւ ուխտ եկեղեցւոյն Անտիոքայ բողոքէր առ Քահանայապետն վասն անբարի գործոց ասպետաց եւ ամբարտաւանութեան նոցին, որք ժպրհէին անգամ ասել, եթէ արժան է բանալ ինքեանց զքաղաքս եւ զեկեղեցիս՝ թէպէտ եւ բանադրանօք փակեալք իցեն։ ( Հուրդէր, Բ, 359 իտալերէն թարգմանութեանն ) ։

[50]           Monemus ergo Celsitudinem tuam, quam sincere dilectionis brachiis amplexamur, et exortamur in Domino, etc.

[51]           Si quam vero partium tam necessario et sano consilio noluerit acquiescere, per censuram ecclesiasticam, et tam per indigenos quam etiam peregrinos eam præcipimus eserceri.

[52]           Թուղթք Իննովկ. ԺԳ. ՃԻԳ։

[53]           Որք երթալոց էին եւ ’ ի Գերմանիա, առ Ոթոն կայսր։

[54]           Թուղթք Իննովկ. ԺԴ. ԼԳ։

[55]           «Nullus omnino qui ordinariam vel delegatam jurisdictionem in eos vel vestros subditos non habuerit, sententiam ferre præsumat».

[56]           Cartulaire, 132. — Թուղթք Իննովկ. ԺԳ. ՃԺԹ։

[57]           Cartulaire, 114.

[58]           Թուղթք Իննովկ. ԺԴ. ԼԳ. ԿԴ. ԿԶ։

[59]           Կարգապետ ժամանակին էր Փիլիպ. մականուանեալ de Plessis.

[60]           Eracles, XXXI, 7.

[61]           Թուղթք Իննովկ. ԺԴ. ԿԹ։

[62]           Թուղթք Իննովկ. ԺԶ. Բ։

[63]           In terram Antiochiæ Rupinum nepotem tuum cum non parve exercitu transmisisti.

[64]           Serenitatem tuam monemus, rogamus et exortamus in Domino, etc.

[65]           Ita ut hospes, si terram intraverit, absque regia bulla exire non possit. — Willebrand.

[66]           Invite ac dolenter tibi negamus apostolicæ salutationis et benedictionis alloquiam.

[67]           Casalia, etc. a karissimo filio nostro in Christo Leoni illustri Rege Armenie pia liberalitate collata, etc. — Cartulaire, p. 121.

[68]           Թուղթք Իննովկ. ԺԶ. Է։

[69]           Թուղթք Իննովկ. ԺԵ. ԺԹ։

[70]           Cartulaire, 135.

[71]           Պատմիչ մեր արքունի ասէ զայսոսիկ, համաձայն արեւմտեայց։

[72]           Նուաճման Անտիոքայ յայսմ ժամանակի՝ վկայէ ’ ի նմին ամի մերձաւոր ընդօրինակող Մաշտոց գրոց ’ ի Պայաս, « Ի թուականութեանս ՈԿԵ … յամս՝ յորում Տերամբ՝ յաղթող թագաւորն Հայոց Լեւոն՝ էառ զԱնտիոք, զմեծ մայրաքաղաքն Ասորւոց » ։ ­ Յիշէ եւ Ներսէս Պալենց ’ ի ժամանակագրութեանն ( կանխելով զժամանակ թագաւորութեան Լեւոնի ) եթէ ’ ի « ԻԱ ամի թագաւորութեան իւրոյ՝ սոյն Լեւոնս էառ դաւով ’ ի գիշերի զնոյն Անտիոք մեծն, եւ կացոյց անդ Բրինձ զՌուբէն՝ զթոռն եղբօր իւրոյ » ։ ­ Դարձեալ այլ ոմն ընդօրինակող աւետարանի յերկրորդում ամին ( ՈԿԶ, 1217) ասէ գրեալ՝ « Ի թագաւորութեան քրիստոսապսակ արքայիս մերոյ Ղեովնի, որ է որդի Ստեփանէի, եղբայր մեծին Ռուբէնայ, որ միապետեալ ունի թագաւորական իշխանութեամբ զամաենայն նահանգս Կիղիկեցւոց եւ զմեծն Անտւոք. որոյ յիշատակն աւրհնութեամբ եղիցի, եւ անուն նորա ազգաց յազգս » ։

[73]           Յիշի ’ ի պատմութեան յամի 1217 հրաւիրիլ նորա յԱնդրէասայ թագաւորէ Ունգարացւոց եւ յայլոց՝ եւ երթալ ’ ի մարտ ընդդէմ այլազգեաց, եւ յերկրորդում ամին՝ ’ ի տօնի Տեառնընդառաջին՝ լինել ’ ի Տրիպօլիս, եւ երկրորդ անգամ ածել կին զՄելիսինտէ դուստր Ամաւրեայ թագաւորին Կիպրոսի եւ Իզապելլայ դշխոյի։

[74]           Անդ եւ թաղեալ մնաց մինչեւ ցայս ժամանակ՝ յորում գրէի զայսոսիկ, (1883), եւ լսեմ զի այժմու Քահանայապետս Լեւոն ԺԳ՝ պատրաստէ նմա շիրիմ ’ ի Հռովմ, ուր եւ փոխադրելոց է զնշխարս նորին։