Լեւոն Մեծագործ

Դ. Ընտրութիւն Փիլիպպոսի Անտիոքացւոյ ’ ի փեսայութիւն Զապելի, եւ ’ ի թագաւորութիւն Հայոց, եւ մերժումն. եւ փոխանակ նորա Հեթմոյ որդւոյ Կոստանդնի Պայլի փեսայանալ եւ թագաւորել

Իբրեւ կարգեցաւ գլուխ եկեղեցւոյն Հայոց, որ եւ առանձինն իմն հովուապետ եւ հայր էր տանն Սիսուանայ ` յայնմ ժամանակի, եւ խաղաղեցաւ երկիրն, ժամ էր այնուհետեւ կատարել զկտակ Լեւոնի եւ յապահովել իսպառ զժառանգ նորին Զապել, որ էր յայնժամ ամաց իբրեւ եօթանց. եւ զի ’ ի լսելն զմահ Լեւոնի ` տեսաք ջրեալ Անդրէի արքայի Ունգարաց ` զխոստումն առաքելոյ զորդին ’ ի փեսայութիւն եւ ’ ի թագաւորութիւն Հայոց, հարկ կարեւոր էր գտանել օրիորդին ա՛յլ փեսայ, ոչ սպասելով լրանալոյ տիոցն, զի մի՛ դարձեալ բռնաբարիցի բարձն թագաւորական: Ծանր արդարեւ եւ յոյժ մեծ էր խնդիրն, եւ մարթ էր բազում հակառակութեանց լինել առիթ. այլ կամ յահէ Կոստանդեայ, կամ զի եւ ամենեցուն հաճոյ թուեցաւ խորհուրդն, միաբան հաւանութեամբ ընտրեցին խօսել Զապելի փեսայ զայն ` որ ըստ նախ եղելոց անցիցն յաւուրս Լեւոնի, անհաւատալի իմն թուէր. այսինքն է ` զորդի կոմսին Տրիպօլեայ, բռնաբար ունողի արդ եւ զիշխանութիւնն Անտիոքայ, զհակառակորդի զրկելոյն Ռուբինի եւ զԼեւոնի պաշտպանի նորա. սակայն եւ յայսմ ոչ էր խորհուրդ նոցա հեռի ’ ի մտաց թագաւորին, եթէ ոչ եւ ’ ի սրտէն. զի որպէս ինքն առ աներկեւան լինելոյ յայնմ մարզէ ` էառ զառաջինն կինն յԱնտիոքայ, նմանապէս եւ իշխանքն խորհեցան առ ’ ի փարատել զամենայն խէթ ընդդիմութեան կամ վրիժու ` ընդ կարեւոր դրացիսն, առնել խնամութիւն, եւ դարձեալ յԱնտիոքացի մի զուգել զբաղդ երկրի իւրեանց, եւ սերտ միաբանութեամբ կալ հակառակ այլազգեացն եւ այլադենից, ընդ որս տակաւին սաստականայր պատերազմն ’ ի Պաղեստին: Ապա ածին զ Ֆիլիպ զերկրորդ որդի Պեմունդի Դ, զոր ունէր յառաջին կնոջէն ( Բլէզանս, դուստր Հիւկի տեառն Ժիպլէի, որ է Գաբալ ). եւ էր սա չափահաս պատանի իբրեւ ութեւտասն ամաց [7], եւ պսակեցաւ ընդ միամիտ օրիորդին, եւ թագ կապեցաւ երկոցուն (1221). բայց պայման անհրաժարելի եդին նմա Հայք, սովորութեամբ արքունեացն Լեւոնի, եւ ըստ ծիսի Հայոց վարիլ յամենայնի, եւ մի՛ ’ ի լատինականսն յեղուլ սովորոյթս կամ ծէս. եւ որպէս ռամկօրէն ասէ Սմբատ, « Բերին ’ ի պոման ` որ հայենակ կենայր, եւ զ եկեղեցին եւ զ սեղանն ` հայենակ տանէր, եւ զամէն մարդ յիւր իրաւունք պահէր »: Այլ նա եւ ոչ երկեամ մի եկաց հաւատարիմ ’ ի խոստմանն. կամ թէ զառաջինն ակն ածէր եւ անսայր Պայլին, իսկ յորժամ էառ զհասակ ինքնավարութեան, քսանամեայ եղեալ, սկսաւ առ փոքր փոքր խոտորիլ ’ ի սովորութեանց եւ ’ ի ծիսից թագաւորութեանն եւ հետեւիլ հայրենականացն. եւ ոչ այսչափ միայն, այլ եւ տիրաբար իմն ձեռներէց լինելով՝ փոփոխել զպաշտօնեայս եւ զիշխանս, եւ ըստ կամի ամբառնալ զանաւագս եւ զանբնիկս. եւ խրատեալ բազում անգամ եւ անլսող լեալ, ( քանզի ունէր թելադիրս եւ սադրողս ’ ի Լատինաց անտի որ յերկրին Հայոց, եւ որպէս թուի նաեւ յուխտէ եկեղեցւոյ նոցին ). իբրեւ յաւել ’ ի վերայ այսոցիկ ` տանել յԱնտիոք եւ յարքունի գանձուց Հայոց, ոչ միայն մերժեցաւ ’ ի պատուոյն ` զոր ոչ գիտաց յարգել, այլ եւ ’ ի կենակցութենէ դշխոյին դստեր Լեւոնի, յորոյ եւ ’ ի գրկաց իսկ կորզեցաւ գիշերայն, եւ արկաւ ’ ի բանտ ’ ի Թիլն Համտընոյ, մինչեւ յետս դարձուսցէ յԱնտիոքէ զարքունական սպասսն, զոր հայր նորա ապառում ժխտեաց, ասեն, անողորմ գտեալ առ որդին տառապեալ. որ ոչ այնքան զնդանին ` որքան ’ ի սրտին անձկութենէ հարեալ ` զրաւեցաւ եւ ինքն զայսօրինակ տրտմութեամբ, վատաբախտիկ եւ վաղամեռիկ [8]: Գլուխ արժանակիր խնդրէր մեծ եւ ծանր թագն Լեւոնի:

Երկրորդ անգամ կարգեցաւ Կոստանդին ’ ի Պայլ (1223), ոչ արքայ օրիորդին միայնոյ, այլ եւ համօրէն թագաւորութեանն, եւ յանձանձեաց երիս եւս ամս. ’ ի բաց վարեաց զկուսակիցս եւ զսադրիչս Փիլիպպոսի, ընդ որս եւ զեպիսկոպոսունս Լատինաց. որպէս է գուշակել ’ ի թղթոց Քահանայապետին Ոնորիոսի առ Կոստանդին կաթողիկոս, խնդրելով զի դարձուսցէ զհեռացեալ արքեպիսկոպոսունս Տարսոնի եւ Մամեստիոյ. որ եւ ապա ’ ի լինել հաւանութեանն ` գրէր առ պատրիարքն Երուսաղեմի (17 դեկտ. 1223), վերահաստատել զնոսին յաթոռս իւրեանց: Նուաճեալ ընդ իւրեւ զբազումս յօժարութեամբ, եւ զայլս ` ահարկութեամբ ` զՊարոնայսն, ( զորս ոմանք թուով վաթսուն եւ երկու ասեն, այլք եօթանասուն ), Պայլն Կոստանդին, խորհրդակցութեամբ կաթողիկոսին ` առաջի արար զընտրութիւն նորոյ թագաւորի եւ փեսայի Զապելի, որ արդ իբր իննամեայ էր: Այլ յայսմ նուագի թուէր իմն, ըստ առակաւոր առիւծուն ` խնդրել բաժին. միաբանեցան Պարոնայքն եւ եպիսկոպոսունք ` զկրսերագոյնն կամ զմերձագոյնն կրսերոյն յորդւոց նորին իսկ Կոստանդնի, զնմանեակն Դաւթի կայտառ եւ գեղաղէշ եւ զանձնեայ պատանեակ մետասան ամաց ` զ Հեթում, կարգել իւրեանց թագաւոր. եւ հրաւէր կարդացեալ հեռաւորաց եւ մերձաւորաց ` աշխարհաժողով եւ մեծաշուք հանդիսիւ ’ ի մայրաքաղաքն Տարսոնի, յաւուր տօնի Գալստեան Հոգւոյն սրբոյ (’ ի 14 յունիսի 1226 ամի ), օծին ձեռամբ կաթողիկոսին Կոստանդեայ ’ ի թագաւոր Հայոց, եւ պսակեցին ընդ Զապելի: — Սա թէպէտ ’ ի սկզբանն ’ ի սրտի ունելով զանձուկ առաջնոյ փեսային, կամ մանաւանդ սադրեալ ’ ի մօրէ իւրմէ, պռստելով հայէր ’ ի մանուկն Հեթում, այլ ապա հանգեաւ ’ ի նա կաթոգի, եւ ընծայեաց ծիրանածին ուստերս երիս եւ դստերս հինգ:

Յայնմհետէ Կոստանդին իբրեւ Թագաւորահայր, որպէս եւ էրն իսկ եւ յատկաբար կոչեցաւ, այլ եւ Աւագ Պարոն, խնամէր յանձանձէր զբովանդակ թագաւորութիւնն, խորհրդով եւ զինու զօրութեամբ, ցորչափ, բաւէին բազուկքն կրել զպատերազմական գործիսն, ցամս քառասուն, բաժանելով յերիցագոյն որդիսն ` զմեծամեծ խնամս պետութեանն. զառաջինն ( Սմբատ ) փոխանակ իւր Գունդստապլ ( սպարապետ ) կացոյց, որ եւ զամս յիսուն վարեաց արիաբար զկարեւորագոյնն այն գործ պաշտաման, ( յերկարակեաց քան զայլ եղբարսն եղեալ, եւ գրեաթէ ’ ի մարտի նահատակեալ յամի 1276, առ թագաւորութեամբ եղբօրորդւոյ իւրոյ Լեւոնի Բ <sup>ի</sup> ). — զերկրորդն ` Բարսեղ՝ նուիրեաց եկեղեցւոյ պաշտաման, ’ ի գերագոյն ամբարձեալ գահ եպիսկոպոսաց, տալով նմա զառաջնորդութիւն Դրազարկու վանաց ` զոր ունէրն հանգուցեալ կաթողիկոսն Յովհաննէս, եւ հարկ է թէ ընդ նմին եւ զարքեպիսկոպոսութիւն Սսոյ, որպէս եւ կոչի յաճախ արքեպիսկոպոս ` թէ եւ ոչ յիշի անուն աթոռոյն. — զերրորդ որդին ` Լեւոն ` կացոյց Մարաջախտ, այլ եւ Իշխանաց իշխան անուանեալ. — չորրորդին ` որ Օշին կոչէր ` ետ զպատիւ կամ զանուն Պայլութեան, եւ ժառանգեցոյց նմա զԿոռիկոս, զոր կապտեալ էր յապստամբէն Վահրամայ. յետոյ եւ կրսերագունիցն որդւոց ` ’ ի զարգանալ տիոցն ` ետ ըստ իւրաքանչիւր պատշաճի. բայց զպատիւ Թագադրութեան շնորհեաց Կոստանդնի ` որդւոյ Հեթմոյ - Հեղեայ, դարձուցեալ ’ ի նա եւ զԼամբրուն դղեակ, կամելով ’ ի մոռացօնս արկանել զնախնեացն հակառակութիւն եւ զօրավիգն ունել զնա տան իւրոյ եւ արքունեաց. զի այր կորովի էր եւ նա ` զօրութեամբ եւ գիտութեամբ, եւ ծանօթ աւագաց ` ազգայնոց եւ օտարաց, եւ սահմանաւ մերձաւոր սուլտանին Իկոնիոնի, ընդ որում կարէր միաբանել եւ նեղել զտուն թագաւորին, որպէս եւ արարն իսկ յետոյ: Իսկ ինքն Կոստանդին ` որպէս ծառ մի մեծ բազմաստեղն եւ լայնատարած ` ’ ի միջի նորատունկ ծառոց, հովանանայր հանուրց, եւ ոչ ոք իշխէր ճիկ հանել ընդդէմ նորա, այլ եւ խաղաղեալ սերտէին ’ ի նա, ահարկու գոլով հզօրաց հպարտից, սիրարկու հեզոց եւ տկարաց [9]. եւ զօրացեալ բարձրանայր թագաւորութիւնն ` ցորչափ երկարեաց նա զկեանսն, ’ ի զօրութեան եւ ’ ի փառս, որպէս յաւուրս Լեւոնի. եւ ըստ երկարամեայ թագաւորութեանն ` առաւել եւս տարածեցաւ եւ ծանօթացաւ ընդ հեռաւոր աշխարհս ` անուն Հեթմոյ, « գովեալ եւ հռչակեալ յամենայն ազգաց եւ ’ ի հանուրց բերանոյ », ըստ բանից ժամանակակից յիշատակագրի:

[1]             Բազումք վասն Սալահէտտինի պատմեն զայս հրամայեալ առնել, եւ այլք վասն այլոյ ուրումն արեւելեան եւ մսլիման սուլտանի։

[2]             Յոլովք ’ ի ժամանակագրաց արեւմտեայց եւ պատմչաց Խաչակրաց նշանակեն զմահ Լեւոնի. որպէս Բելլովագեանն. «Ejusdem (Damiati) obsidionis tempore Rex Armeniæ Leuo defunctus est in terra sua». — Տ ’ Էսրէ (Pierre d'Esrei): Nouvelles vindrent au roy Jehan de Hierusalem, que le roy d’Armenye, lequel retourna en Acre, estoit allé de vie a trespas». — Տարեգիրք Սրբոյ Երկրին (Anales de Terre Sancte): «En cel an morut li rois Lyvon del Meane ? Ուղղագոյն եւս ա՛յլ գրիչ. «En cheli an morut le roy Livon d'Ermenie».

[3]             Օրէնք Ասսիզացն Երուսաղեմի պատուիրեն Պայլս երկուս կարգել անտիական որբոց պայազատաց. զմին՝ ’ ի պահպանութիւն անձանց նոցին, եւ զմիւսն ’ ի զգուշութիւն ընչից նոցին. ըստ այսմ օրինակի այսպէս արարեալ էր եւ Լեւոնի։

[4]             Տարէգիր Ս. Երկրին նշանակէ յամին 1221 զըմբռնումն Ռուբինի, եւ յետոյ զմահն. «Le Bail d'Ermenie prist Ruppin à Torso, et le mist en prison, dont il morut» ։

[5]             Քանզի կին Ստեփանեանն Ռուբինի՝ Իզապել, ժառանգեալ էր զբերդն Թորոն յ ’ անզաւակ փռանկ եղբօրէ իւրմէ Հըմֆըրեայ ( Գ կամ Դ ). յետ որոյ Սալահէտտին տիրացաւ տեղւոյն. եւ յետ ամաց աւելի քան զքառասուն (1229), յորժամ քրիստոնեայք դաշամբք թափեցին զայն յԵգիպտացւոց, եւ Տեւտոնեանք գրաւել կամէին՝ իբրեւ տուրս ինչ ինքեանց յ ’ Բ Հըմֆըրեայ, որդեկորոյսն Ալիծ՝ որ ոչ միայն զարիւն այլ եւ զոգի Ռուբինեանց կրէր, ամբարձաւ ընդդէմ նոցա եւ պահանջէր իբրեւ ժառանգութիւն մայրենի. որում հաւանեցաւ Վերին ատեանն Երուսաղեմի. այլ Պայլ կայսերն Փրետրիկայ Բ, իբրեւ թագաւորի Երուսաղեմի, զասպետաց կողմն ունէր. յայնժամ տիկինն Ալիծ՝ որպէս յանիրաւի զրկեալ ’ ի վեհագունէ իւրմէ ( կայսերէ ), իրաւամբք՝ ըստ օրինի Ասսիզացն, ապստամբեցոյց զլիճ ճորտս վիճակին Թորոնի՝ չհատուցանել կայսեր զպարտս իւրեանց։ Արդարացոյց Փրետրիկ զտիկինն, եւ դարձոյց ’ ի նա զԹորոն, ( որ արժէր վաթսուն հազար բիզանդ սառակինեան ), փոխանակ այնր տուեալ Տեւտոնեանց՝ հասս ըստ չափու հասից տեղւոյն։ Ալիծ՝ յետին մնացեալ շառաւիղ ուղղագիծ ’ ի նախահաւէ տոհմին Ռուբինեանց՝ յիշի փոքր մի եւս զկնի այսր ժամանակի, յորում անցեալ էր զյիսնամենիւք, եւ յորժամ տիկնաբար վաւերական գրովք պարգեւէր ասպետաց այլ եւ այլ կալուածս, զորս թոռն նորա եւ փեսայն՝ կրկին հաստատեցին։ Յետին ծանօթ հրովարտակ Ալիծայ է տուեալն յամսեան նոյեմբերի 1234 ամի, առ Եղբարս Ս. Ղազարու Երուսաղեմի, հաստատելով նոցա զտուրս 30 ոսկի բիզանդաց, զտուեալն յառաջնոյն Հըմֆըրեայ յամի 1151 ։ Յետ մահուան Ալիծի՝ թոռն իւր Մարիամ դուստր Ռուբինի ­ Ռեմունդի, զորմէ բան պատմութեանս էր, ժառանգեաց զԹորոն, եւ յանուն նորին այր իւր Փիլիպպոս եւ ապա որդիքն՝ կոչեցան տեարք Թորոնի։ Անյայտ է եւ ժամանակ մահուան Փիլիպպինայ քեռն Ալիծի, դշխոյի Լասկարիս կայսեր։ Իսկ Մարեմայ՝ երկու ուստերք եւ երկու դստերք եղեն ’ ի Փիլիպպեայ, անդրանիկն Յովհան տէր Թորոնի, կրսերն Հըմֆըրի. երկոքին եւ ’ ի միում ամի վախճանեալք, 1283, յետ վաճառելոյ զկալուածս իւրեանց։

[6]             Սմին Ա Կոստանդնի թուի կնիքս, որոյ կաղպար գտաւ ’ ի պեղման յատակի մայր եկեղեցւոյ Séez քաղաքի Փռանկաց։

[7]             Զի քսանամեայ ասէ զնա Սմբատ ’ ի մերժման յաթոռոյն։

[8]             Տարէգիր Ս. Երկրին համառօտէ. «Phelippes, fix de Buemont, prince d'Antioche, espousa la fille dou roy Lyvon d'Ermenie, et ot tout le roiaume d'Ermenie; dont le Bail d'Ermenie le prist puis, et le mist en prison, dont il morut» ։

[9]             Յաւուրս ծերութեան նորա գրէր զնմանէ գորովաբար զյետագայ բանքս, երէց ոմն նշանաւոր անուամբ եւ յաւէտ մականուամբ, եւ արժանի հետաքննութեան զարմին, ’ ի ժամանակի՝ յորում զրաւեալ համարիւր Ռուբինեանցն. եւ ’ ի կարծիս լինիմ թէ իցէ արդէօք թոռն կամ թոռնորդի Մլեհի ’ ի հարճորդւոյն։ Իսկ բանքն են այս, զոր գրէ ’ ի յիշատակարանս Աստուածաշունչ գրոց, վասն Յովհ. եպիսկոպոսի՝ որդւոյն Կոստանդնի. « Ո՜վ սուրբ եղբարք, … յիշեսջիք յաղօթս ձեր զստացող գրոցս, զիմ քաղցր եւ բարի Պարոնն եւ զիշխանաց իշխանն, զՊարոն Կոստանդին, զհեզն եւ զխոնարհն, զաստուածասէրն եւ զքահանայասէրն եւ եկեղեցասէրն, զի Քրիստոս Աստուած ընդ երկայն աւուրս պահեսցէ առողջ հոգւով եւ մարմնով։ … Ընդ նմին եւ զմեղաւոր երէցս զգծող ցանկերոյս՝ զ Թորոս Ըռաւբինեանցս, եւ զծնողսն մեր յիշեսջիք Աստուած — ողորմեայիւ, եւ Աստուած յիշողացդ եւ մեզ ողորմեսցի », եւ այլն։

[10]           Սալահէտտին։

[11]           Փրետրիկ Ա կայսր։

[12]           Բազում անգամ յիշեալ Քահանայապետն Իննովկենտիոս Գ։

[13]           Որպիսիք հանդիսացան ’ ի ժամանակակիցս Լեւոնի եւ ’ ի ծանօթս ’ ի պատմութեանս յայսմ, փեսայն իւր Յովհան Պրիեն, Առիւծասիրտն Հռիկկարդ, Դուքսն Վենետկոյ Ենրիկոս Տանտոլոյ՝ առողն Կ. Պօլսի, Փիլիպպոս ­ Օգոստոս թագաւոր Փռանկաց, եւ այլն։