ՅԱՒԵԼՈՒԱԾ ԵՒ ՈՒՂՂԱԳՐՈՒԹԻՒՆՔ

Թուականք որք ’ ի սկիզբն ուղղագրութեանցս, նշանակեն զէջս գրոցս ` յորս յաւելլիքն կամ ուղղելիք. իսկ Բ տառ ` զերկրորդ սիւնակ իջիցն. ուր ուրեք չիք այս տառ ` իմացեալ լինի առաջին սիւնակն, կամ երկոքին եւս:

 

12. Բ. Ջահան գետ.

— Թէպէտ եւ խցեալ նշանակեցաւ բերան գետոյս ` առ մուտս նաւաց, սակայն նաւք ոչ մեծք ` կարեն յառաջ խաղալ եւ զարդիս ` մինչեւ ցհարիւր բնամղոն, ըստ վկայութեան Անգղիացւոյ ուրումն:

12. Բ. Ջահան գետոյ օժանդակ մի եւս արեւմտեան առաջից ` երեւի ’ ի քարտի ` անստոյգ ընթացիւք, խառնիլ ’ ի նոյն ` ’ ի սահմանս Անազարբայ. զսա համարիմ կոչեցեալ երբեմն ’ ի մերազնեայց ` Մախթայ գետ. զոր յիշէ Ժամանակագիրն, եւ ասէ առ նովիմբ իջեվանեալ եւ վրան հարեալ ամիրային Տարսոնի ’ ի գալն ’ ի վերայ Սսոյ, յամի 1368, յառաջ քան զծանօթ արշաւանսն, յորում անօգնական մնացեալ ` քաջօրէն սպանաւ Լիպարիտ:

 

30. Այծեմունք եւ Քօշք.

— Գորշագոյն այծեամն ` ըստ Պարքըրի Եումուրճա կոչի. որ ասէ զմորթ նորին յղկեալ ` կապերտս ծնրադրութեան աղօթից յարդարել մսլիմաց: — Ազգ բարձրապարիկ Քօշից, ( զի մինչեւ յ ’9000 ՛ երեւին ), յոմանց ’ ի գիտնոց համարի Capra Ibex: — Զսիրահայեաց եւ երագոտն ազգն ` ղազալ ըստ Արաբաց, թերեւս լաւ եւս է կոչել Այծեմնիկ քան Յամոյր:

 

42. Կողմնակալք Կիլիկիոյ. — Ի շարս բիւզանդական կողմնակալաց Կիլիկիոյ ` արժան է յիշել եւ զհայազգին Մլեհ Գէորգ, զորոյ կնիք կապարեայ ` գտեալ յազգային թանգարանի Բարիզու, հմուտ դրամագէտն Շլումպէրկէր ` հրատարակեաց լուսաբանութեամբ:

 

 

Մլեհ ընկեր էր Աշոտոյ վիթխարի հսկայի ` որ յելս կոյս Թ դարու ` եկն ’ ի Կ. Պօլիս, եւ զօրավար կարգեալ ` յետ ամաց մարտեաւ քաջութեամբ եւ անկաւ ’ ի պատերազմին Բուլղարաց. իսկ Մլեհի զերծեալ եւ դարձ արարեալ ’ ի կողմանս Կապպադովկիոյ եւ Եփրատացւոց, կորզեաց յԱրաբաց զերկոսին ամուր տեղիս, զ Լիկանդոն եւ զ Ծամանդի բերդ. որք եւ ’ ի շնորհս նորա ` կարգեցան յառանձին թեմ, ըստ օրինաց վարչութեան Բիւզանդացւոց. ընդ որս յաւելաւ նմա եւ տեսչութիւն գաւառին Մամեստիոյ. որպէս վկայէ կնիքն, ունելով զայս վերտառութիւն ’ ի յոյն լեզու. Գէորգ Մլեհ Պռոտոսպաթար եւ արքունի զօրապետ, (տեսուչ) Մամեստիոյ, Անազարբայ եւ Ծամանդեայ: Աւելի քան զքառասուն ամ կացեալ Մլեհի ’ ի սպասու կայսերաց ` բազում գործովք արութեան, վախճանեալ է իբր յամի 933:

 

44. Ռուբէն Ա. — Ընդ կարծողսն զսա ազգակից Բագրատունեաց եւ յերկրէ նոցին, համաձայնի եւ Մարտիրոս Վ. Ղրիմեցի ’ ի չափաբան համառօտ գաւազանագրութեանն.

        « Պարոն Ռուբէն ` զարմէ նոցին,

        Զիշխանութիւն պահէ ազգին.

        Չըւեալ յԱնւոյ տարագնային

        Գայ ’ ի յաշխարհն Կիլիկէին »:

Զժամանակ գալստեանն ` հնագոյն ժամանակագիր հաւաստէ, գոգջիր եւ կանխէ իսկ ` քան զգալուստ Գագկայ ’ ի Փոքր Ասիա, գրելով յամի 1045. « Ի ՆՂԴ թուականութեան Հայոց էառ Ըռուբէն իշխան զԿիւլիկիա յայլասեռից »:

 

46. Բ. Բազունի տոհմ. — Հեթմեանց մեծի զարմին համազօր եւ նախադաս իսկ կարգելոյ ’ ի յիշեալ պատմչէն ( Մատթ. Ուռհայեցւոյ ), վայել էր ունել եւ սերունդս եւ յիշատակս նշանաւորս, որոց չէր իմ պատահեալ ցկէտ տպագրութեան բանիս. իսկ այժմ յիշատակարան մի աւետարանի հրատարակեալ ’ ի հեղինակէ Թորոս Աղբօր, ( Բ 348) ցուցանէ մեզ զոմն Պարոն Լեւոն Բազունեանց, եւ զորդիսն Պ. Լեւոն եւ Պ. Բազունէ. այլ զի հայրն եւ որդին համանունաբար Լեւոն կոչին, եւ չիք նշանակ տեղւոյ եւ թուականի, քննութեան եւ ստուգութեան կարօտի. ընդօրինակող մատենին ` «’ ի ստոյգ եւ յընտիր օրինակէ Ս. Սահակայ Թարգմանչի, յստակ եւ ականակիտ », կոչի սոսկ Սիմաւոն գրիչ: Սմին նման սոսկապէս Սիմէոն գրիչ կոչի եւ ընդօրինակող Ճաշոց գրոց ` յիշեալ ’ ի տեղագրի Գանձէ դղեկի, յամի 1335. բայց ոչ կարեմ հաստատել զնոյնութիւնն: — Նա եւ Ժամանակագիրն Կիլիկիոյ հաւաստէ մեզ, զի յամի 1368 Պարոն Բազու որդի Բազունենց Պարոն Լեւոնի ` էր Գունդստապլ Հայոց:

Ընդ Բազունեաց, Արծրունեաց, Հեթմեանց, Նաթանայէլեանց, Ասկուռսեանց տոհմից ` յարելոց ’ ի Յոյնս, յիշելի են եւ Մոլեւոնեանք եւ Ապլհասնանք, նոցին համախոհք:

 

52. Պարոն Լեւոնի գերութիւն. — Յայնմ ժամանակի Ս. Ներսէս Շնորհալի ’ ի միջահասակի տիոցն գոլով, ախտակցաբար տրտմութեամբ գրէր ` ’ ի հնաւանդ օրինակի Առ որս գրոց Աստուածաբանին, զոր եւ գնիւք ասէ թափեալ ’ ի Յունաց, որք կողոպտեալ էին զայն ` «’ ի վանորէից Հայոց. յորժամ ել թագաւորն Յունաց յաշխարհն Կիլիկեցւոց, եւ ա՛ռ զնա յիշխանէն Լեւոնոյ, որ էր Հայ ըստ ազգի եւ ըստ հաւատոյ, եւ աւերեաց զ բազում վանորայս եւ զեկեղեցիս, եւ զնշանս տէրունականս խորտակէին, եւ անհնարին հարուածս ազգի մերում հասուցանէին քինաբար: Եւ այս եղեւ ’ ի Թուիս ՇՁԶ (1137). եւ երկրորդ ( ելն ) նորին արքայի եղեւ ’ ի ՇՂԲ, յորում եւ վախճանի առաջի Անարզաբայ. եւ թագաւորէ կրսեր որդին Մանուիլ անուն »:

52. Բ. Թորոս Բ. — Հետաքննութեան մեծի հրապոյր է նորալուր մականունն Պառաւախեղդ, զոր ընծայէ նմա ժամանակագիրն Աւետիք Տիգրանակերտցի, ոչ գիտեմ յորպիսի տուչութենէ. ցարդ աւանդութիւնն ` սիրելի ընծայէր զնա տիկնոջ միոյ ազնուի բիւզանդացւոյ, եւ անդէպ է սիրոյ փոխանակ խեղդ հատուցանել:

— Դուստր Թորոսի ( կին Հեթմոյ ) կոչէր Ռիթա. իսկ զորդին ` ոչ Ռուբէն այլ Լեւոն կոչեն հմտագոյնքն:

 

54. Մարաշայ առումն.

— Իբր ութ ամօք յառաջ քան զյանդուգն ձեռնարկութիւն Ստեփանէի, սուլտանն Իկոնիոնի Մասուտ ` ’ ի ձեռն որդւոյ իւրոյ Գլըճ Արսլանայ կորզեալ էր զՄարաշ ’ ի Փռանկաց ` տեարց նորուն (1149). զոր եւ ողբալով նշանակէր Ներս. Շնորհալի ’ ի չափաբան յիշատակի Առակաց գրոց.

        « Ի ժամանակ յոյժ անբարի,

        Մինչ Գերմանիկն առեալ լինի,

        Ժամանեցին աշխարհի գոյժ,

        Քրիստոնէից գոլով անոյժ.

        Թուական Հայոց հինգ հարիւր եւ ութ

        Նա եւ ութսուն երկուք եւ ութ »:

 

63. Բ. Թուականն 1347 ուղղելի է 1337:

 

64. Բերդորայք Կիլիկիոյ. — Յաւելլի են ’ ի ցանկի անուանց նոցին ` Պինակ, յիշեալն ’ ի Տեղագրութեանս ` յէջ 115. 85, Մոխրոտ, եւ Շուպլայ որք յիշեսցին յետոյ:

 

73. Պապառօն կամ Պապեռօն, Παπυρίον ըստ Յունաց. յիշի առ Զենոնիւ յամս 480-8, արգելարան եղեալ Վերինայ կայսերուհւոյ եւ այլոց աւագաց. յորոց Պամպրեպիոս թեբացի ` գահավէժ արարաւ ’ ի պարսպաց նորին:

 

77. Բ. Լամբրուն. — Ի հռովմէական մղոնաչափութեան Անտոնինեանց ` Նամպիրոյ, Nampiro գրի, ( եթէ ուղիղ է ընթերցուածն ). եւ ’ ի Պոդանդեայ ցնոյն ` 17 մղոն նշանակի, անտի ցԵգէաս ( Այաս ) 21: Լատինական անունդ համաձայն գտանի այժմեանն Նեմրունի:

 

77. Օշին Ա Լամբրունեցի. — Ըստ Չամչեան պատմահօր մերոյ ( Գ, 10). Օշին նիզակակից Ալեքսի կայսեր ` մենամարտեալ եւ խոցեալ իսկ ` եհար եւ կառափնատեաց զհսկայ փռանկ մի, վասն որոյ եւ ընկալաւ զպատիւ սեբաստութեան եւ զիշխանութիւն Տարսոնի. բայց Աննա Կոմնենա ` յԱլեքսիատն, զքաջ մենամարտիկն զայն կոչէ Ասպետ Արշակունի:

 

85. Բան մի Մաղաքեայ դպրի տարէգրի տայ կարծել, եթէ յառնուլ Լեւոնի ’ ի կին զԿիռ Աննա ` դուստր տեառն Լամբրունի, ընկալեալ իցէ եւ զբերդն զայն ’ ի պաշտատական. քանզի ասէ, յետ յիշելոյ զմահ Կոստանդնի Արքայահօր (1263). « Եւ ’ ի նոյն ժամու խառնեցաւ Լամբրոն ընդ թագաւորին Հայոց » ։ Սակաւուք յառաջ եղեալ գուշակի ամուսնութիւն Լեւոնի, քանզի ’ ի նմին յիշեալ տարւոջ նշանակի ծնունդ անդրանկան նորին:

 

97. Ստեփանոս Գոյներ Երիցանց. — Մերձաւոր սմին ժամանակաւ ոմն, յամի 1321, այսպէս դրուատէ զճարտար գրչութիւն եւ գիտութիւն սորա. « Հանդիպեալ լաւ եւ ընտիր օրինակի ( Աւետարանի ), որ գրած էր Ստեփաննոս Գոյներ Երիցանց, այն ` որ լի էր եւ պատարուն յարհեստս գրչութեան, եւ ընդ բնաւս հռչակեալ. նաեւ բանիւ կատարեալ եւ հոգւով լցեալ. որպէս ահա յայտնի է իմաստնոց եւ ստոյգ գիտողաց. զի լի եւ կատարեալ էր արուեստիւ ` ’ ի բանս, ’ ի բառս, ’ ի լծորդս եւ ’ ի բացատս, եւ ’ ի տրոհմունս առոգանութեանց »: — Վասն մականուանն տեսցի ստորեւ ’ ի բանն որ զԳէորգեայ Սկեւռացւոյ:

 

101. Մխիթար Սկեւռացի. — Տասն ամաւ յառաջ քան զնուիրակութիւնն առ լեկաթ Պապին, իբրեւ այր ճարտար եւ բանաւոր ` ընդ այլոց ոմանց ընտրեցաւ ’ ի Հեթմոյ արքայէ, լինել իւր ուղէկից ` յերթալն ’ ի Թաթարս. « Եկն ( ասէ Կիրակոս ) եւ Մխիթար վարդապետ ` որ լինէր ’ ի Սկեւռայն, գնացեալ անդ ’ ի կողմանս արեւելից. եւ Բարսեղ քահանայ ` որ դեսպան էր Բաթուին, ընդ նմա իսկ ( Հեթմոյ ) եկեալ էր »: Վասն յետնոյս գրէ պատմիչն Կիլիկիոյ, եթէ ` « Առաջնորդէր նմա ( Հեթմոյ ) աբեղայ մի Բարսեղ անուն, որ եւ բազում անգամ ճանապարհ արարեալ էր ընդ այն պողոտայ »:

 

104. Գէորգ Սկեւռացի. — Քեռին յիշեալ ` է ինքն մեծ վարդապետն Գրիգոր Սկեւռացի: — ԶԳէորգայ երկասիրութիւնս ` բազում գովութեամբ եւ յաւելուածով նշանակէ Ժամանակագիր մեր, վկայելով զնա եւս լինել Առաջնորդն Սկեւռայ, այր փիլիսոփայ եւ կատարեալ իմաստասէր եւ անուանի: Սա գեղեցկադիր եւ ամենայարմար յոգնագունակ բայիւք եւ ճոխական իմաստիւք զարդարեաց զամենայն աստուածաշունչ, զնուրբ եւ զընդարձակ, զհին եւ զնոր կտակարանս Հայոց եկեղեցւոյն. ընդ որս եւ զԱւետարանն ` նախադրօք, գլխօք եւ ցանկօք յղորդեաց, եւ ’ ի վերայն դաս ասաց. եւ զՍաղմոսն նոյնպէս արարեալ, որ լաւ օրինակ է, այժմ գտանի առ մեզ, եւ աւելին ’ ի վերայ ` կարմիր գրով. յաւել եւ ’ ի Տօնացոյցս եւ ’ ի ժամանակագրութիւնս ` ուղղակի, որ Գոյն երիցանց կոչեցաւ »: Այս բան ցուցանէ ինձ ` կարմրադեղով նշանակեալ Գէորգայ զայլայլութիւնս բանից կամ բառից ’ ի սաղմոսս եւ յայլ ժամագիրս, որք զի քահանայից կամ երիցանց ’ ի պէտս էին, կոչեցաւ Գոյն երիցանց, յորմէ ածանցեալ է եւ մականուն ճարտար գրչին Ստեփանոսի:

 

106. Սկեւռայ վանաց Միաբանք. — Յիշեալդ ’ ի միաբանս վանացս ` առ Կոստանդեաւ կաթողիկոսիւ, կամ որիշ յայնցանէ ` է Ստեփանոս քահանայ ծեր, որ յամի 1295 ընդօրինակէր անդ աւետարան մի ` « Ընդ հովանեաւ Ս. Փրկչիս եւ կենսակիր Ս. Նշանիս, եւ մօր Լուսոյ Աստուածածնի, որ է առընթեր անմատոյց դղեկիս Լամբրունի … ( եւ աղաչէր յիշել զինքն ) զտառապեալ եւ զմեղաւոր գծօղս. եւս եւ զեղբօրորդիս իմ, զՅովհաննէս քահանայ եւ զԼեւոն սարկաւագ, եւ զՅովսէփ պատանի. վասն զի ’ ի խնդրոյ սոցին ’ ի պակասեալ ամաց եւ ’ ի զառանցեալ տիոց եւ ’ ի ծերութեան հասակի, շնորհօք բարերարին Աստուծոյ ` աւարտեցի զսա … Յիշել ’ ի Քրիստոս եւ զհարազատ եղբայր իմ զ Կոստանդին, որ ’ ի սոյն ամի վախճանեցաւ, եւ սուգ անբերելի եթող մեզ … եւ ստընդիա մանկանց նորին խը »… պակասէ հետեւորդն. սկիզբն թերատ բառին խը ` թուի նշանակել խնամակալ զինքն կացուցեալ:

 

113. Կուսաստան Սկեւռայ. — Զոր կարծեօք համարէի լինել, հաւաստեաց ոմն ’ ի յիշատականոցէ ուստեք, եթէ եղեալ է անդ արդարեւ կուսաստան, յորում երբեմն կուսանք 18 վաստակեալ զամս երեքտասան ` անկեալ եւ ընդելուզեալ են չքնաղ վարագոյր մի տաճարին, որ եւ բովանդակ դարս պահեալ, ոչ յառաջ քան զշատ ժամանակ ` իսպառ անհետ լինի յամենածախ տարերաց:

 

114. Ջլկանոց. — Ոչ այնքան Ճուայ ` որքան Չիլխանլը գեղջ պատշաճագոյն թուի կոչումնդ, որ ’ ի Հ. Ել. Ատանայ, եւ ’ ի Հ. Մ. Մսսայ, կամ Չըլգանլը ` որ յարեւելից Կեավուր տաղի եւ Պուլանըգի:

114. Լուլուայ բերդ. — Յիշէ Կոստանդին Պերփեռուժեն ’ ի Թեմագրութիւնս ( Ա ), ցայն վայր ` ընդ արեւելս կոյս ձգելով զսահմանս Փոքուն Կապպադովկիոյ: Նոյն եւ ’ ի վարս Վասլի Ա ( Գլ. ԽԶ. ), ասէ կորզեալ սորա ’ ի Հագարացւոց զհզօր բերդն զայն, Κάστρον τó Λο̃υλον λεγóμενον.

 

118. Գանձէ դղեակ. — այլայլութեամբ միոյ տառի ( եթէ ուղիղ գրեալ իցէ, ) ծանուցանէ Գրիգոր ոմն, յամի 1336 գրեալ Շարական « Ի Պուրջս ` որ կոչի Գանցէ, ընդ հովանեաւ Ս. Պաւղոսիս եւ Ս. Աստուածածնիս եւ կենսունակ Ս. Նշանիս »:

 

129. Բ. Կապանք կամ Նեղուցք անցից Ա Խաչակրաց. — Զբան Մատթ. Ուռհայեցւոյ այլայլութեամբ ` այլ եւ կարեւոր անուամբ գրէ Ժամանակագիրն. « Եկին Ֆռանկքն ընդ սահմանս Գամրաց եւ ընդ նեղ կապանս Տօրոսի, զոր այժմ Խորձոր կոչի, ընդ Կիլիկիա եւ ընդ Տրովադայ, որ է Անաւարզայ »: — Թուեցուցանեն բանքս աստանօր ոչ զընդհանուր աշխարհն Կիլիկիա ` այլ որպէս ’ ի վեր անդր նշանակեցաք, գաւառ մի յատուկ, որպէս թէ Գահքն Կիլիկիոյ, կամ մի ’ ի վիճակացն յարեւմտից Անազարբայ: Թերեւս եւ նոյն Խորձոր իցէ կոչեցեալն արդ ’ ի Թուրքաց Ին-տէրէսի ( 140. 158 ):

 

133. Պոտանդոն. — Յանուն սորին եւ գետն որ առ երի անցանէ ` կոչէր ’ ի Թուրքաց Բուզանդ-սուի, ըստ Ժամանակագրի մերոյ:

 

138. Փաւստինուպօլիս. — Յառաջագոյն կոչէր Հահալ, Hahale, ըստ Կապիտոլինոսի:

 

142. Վաներ. — Յիշի նախ առ Բ Թորոսիւ, յորմէ գաղտագողի կորզեաց զայն ` վատշուէր եղբայր նորին Մլեհ, ապաւինեալն ’ ի հզօրն Նուրէտտին: Զայս աւանդէ Միխայէլ Ասորի, յորմէ երկրորդելով Ժամանակագիր մեր ` Վանաւէր գրէ զանունն:

 

143. Գումբէթփոր. — Այսպէս արժան համարէի կարծեօք՝ ընթեռնուլ զգրեալն Cumbethfor ’ ի Վիլլեպրանտայ. գտի արդ Գումբէթւոր լինել, ըստ Ժամանակագրի մերոյ, որ եւ յաւելու, եթէ « այժմ Իլիճա կոչէ Թուրքն, յորմէ ջերմ ջուր բղխի ». եւ ցայսվայր եւ անդրագոյնս եւս ասելով Հայոց հալածեալ զամիրայն Տարսոնի, յամի 1368, ցուցանէ ’ ի հարաւոյ արեւմտից Սսոյ լինել զտեղին. եւ զի յարեւմտից Մսսայ եւս էր, արժան է քննել ’ ի միջոցի նշանակեալ երից կողմանց ` եթէ գուցէ՞ անդ ջերմաբուղխ աղբիւր, առ ’ ի հաւաստել զդիրս Գումբէթւորի: Թերեւս զայս եւ զԻլիճա նոր անունն ` նշանակէր յիշեցեալն ’ ի պարգեւագրին Լեւոնի լատինարէն Bagnigum, զոր գուշակէի լինել յանուն Բաղանեաց (143), եւ արդ աներկբայ համարիմ լինել զսա Բաղնէկունք գիւղ մերձ յԱտանա, ’ ի գահս Կիլիկիոյ, որպէս աւանդի ’ ի յիշատակարանի աւետարանի միոյ ` գրելոյ անդ ’ ի թուին ՉԽԱ (1292):

 

144. Գռներ. — Ոչ միայն վանք, այլ թուի յառաջ քան զայն եւ գեօղ բնակութեան լինել յայս անուն, զի բնիկ հայրենիք Յովհաննու Արքայեղբօր կոչի տեղին. որով եւ յայտնի ` եթէ ոչ նոյն ` գոնեա մերձ լինել ’ ի Կոստանդնոց (146) գիւղ ` շինեալ ’ ի հօրէ նորին ’ ի Պայլէն մեծէ:

 

146. Ծանօթ. 2. Մասամբ եւեթ ընդօրինակեալ է Աստուածաշունչ գիրքս յԱրքայեղբայրն Յովհաննէ, որ գրէ յաւարտ գրոցն Սիրաքայ. « Զեղկելիս ոգի, զՍիրաքայս գրող եւ զտառիս ստացող … զՅոհ. եպիսկոպոս, զեղբայր բարեպաշտ արքային Հայոց Հեթմոյ, եւ զորդիս Մեծին Կոստանդեայ, աղաչեմ … յիշել սրտի մտօք » ։ Գրիչ մատենին է Բարսեղ ոմն, եւ միւս գրիչ ` նշանելի ազգատոհմիւ ` Թորոս երէց Ըռաւբինեանց, որ գորովանօք յիշէ զհայրն Հեթմոյ Ա եւ Յովհաննու, « զստացող գրոցս, զիմ քաղցր եւ բարի Պարոնն եւ զիշխանաց իշխանն, զՊարոն Կոստանդինն, զհեզն եւ զխոնարհն, եւ զաստուածասէրն եւ զեկեղեցասէրն եւ զքահանայասէրն … եւ զ ’ ի Քրիստոս հանգուցեալ եղբայրն իւր ` զՊարոն Ճուֆրի, զքաղցրն, զհեզն, զողորմածն, զաղքատասէրն եւ զեկեղեցասէրն յիշեսջիք, զի Քրիստոս Աստուած զՊարոն Ճուֆրի ` ընդ իւր սուրբ իշխանացն դասեսցէ »:

 

147. Մարտիրոս վարդապետ ’ի Գռներ. — Բազում ուրեք գրէ յիշատակս ’ ի նշանակեալ Աստուածաշունչ մատենին. որպէս. « Ես Մարտիրոս սպասաւոր եւ աշակերտ գրոց, ըստ ըղձի եւ փափագման սրտի ` գրեցի զսա ’ ի վանքս հռչակելի ` որ Գռներ կոչի, մերձ ’ ի Բարձրն կոչեցեալ բերդ, ’ ի մեծ թուականիս Հայոց ՉԾԲ, եւ յամսեանն մայիսի ` ըստ Հռովմայեցւոց անուանց ամսոյս, որ օր ԺԵ էր սորին ամսոյ. յորում լուաք ’ ի նոյն աւուրս ` չար համբաւ. զի տէր երկրիս մերում չոգաւ ’ ի Շամբն կոչեցեալ աշխարհ, հանդերձ Մուղալն կոչեցեալ զօրօք. եւ ըստ մեղաց մերոց ` յաղթեալ յանօրինաց, փախստեայ եղեւ յաշխարհն Բաբելացւոց, առ Խանն Խազան կոչեցեալ, եւ աշխարհս մեր յոյժ ’ ի տարտարոս անկաւ »:

147. Բ. Կատենոյ բերդ. — Նորագիւտ յիշատակարան աւետարանի միոյ գրելոյ ’ ի Հռոմկլայ ` յամի 1248, ստուգագոյն եւս աւանդէ զանուն տեղւոյս, Կատենայ, կարեւոր բանիւ, ասելով. « Թողեալ զհայրենի բնակութիւն մեր զ Բարձր դղեակն եւ զանմատոյցն զԿատենայ, եւ փախեալ յայլասեռիցն կարեաց, եւ վասն քաղցրութեան վերադիտողիս Հայոց Կոստանդեայ ` սրբոյ եւ առաքինւոյ, եկեալ բնակեցաք աստ, հովանաւորեալ իբրեւ զփախուցեալն ’ ի տապոյ ամարանւոյ ` առ թաւոտ ծառոց ընդ շքով … Յայսմ վայրի ( գրեցաւ ) ձեռամբ յոգնամեղ գրչի Պետրոս երիցու որդւոյ Կոստանդին երիցու, ազգաւ Կատենայեցի »: Յիշէ զորդիսն ` Առաքէլ եւ Կոստանդին եւ « զբարետոհմիկ եւ զբարեկեցիկ զերկոսին հարսունսն ` զԱրեւ թագուհին եւ զՏիրուհին, յորոց ոչ մին եհաս ’ ի բերումն զաւակի, այլ տարաժամ եւ դեռաբոյսք ` փոխեցան ’ ի Քրիստոս, եւ անմխիթար սուգ թողին ինձ եւ որդւոց իմոց »: Ոչ կարեմ հաւաստել կամ հաստատել ` եթէ զնո՞յն մի տեղի կոչիցէ բարձր եւ անմատոյց, թէ ` որպէս առաւել կարծեմ՝ անմատոյց զիւրականն Կատենայ, իսկ Բարձր դղեակ ` զմիւս եւ զանուանին Բարձր - բերդ իմանայ, որոյ եւ մերձաւորութիւն աներկբայ է ` ըստ Տեղագրութեանս:

 

149. Բ. Սահմանք Բարձրբերդոյ. — Նորընծայ յիշատակարանք հին մատենից ` յայտնեցին մեզ աստանօր զանծանօթն ’ ի ժամանակի Տեղագրութեանս ` վանս մի, եւ գետ մի ախորժալուր հայկական անուամբք. վերոյիշեալ վարդապետն այն Մարտիրոս աշակերտ Գէորգեայ Սկեւռացւոյ, ’ ի միում ’ ի յիշատակաց Աստուածաշունչ մատենին ` զորոյ մասն մի ընդօրինակէր ’ ի Գռներ, ասէ եւ վասն այլոյ մասին, « Գրեցաւ սա ’ ի թուականիս ՉԾԳ (1304), յամսեանն յուլիս, յերկիրս Կիլիկիոյ, մերձ ’ ի բերդս Բարձր, յ Անապատս Խաչատրոյ, ’ ի վերայ գետոյս Շղրկայ, ’ի քարանձաւ եւ ’ի նեղ տեղիս »: Նկարագիր բնութեան տեղեացն ` ’ ի դէպ գայ եւ մերձաւորութեան Անդրիասանց ուխտի, որ եւ հետեւի ’ ի Տեղագրութեանս:

 

151. Լեւոնբերդ. — Երկբայէի ընդ նոյն կամ որիշն լինել ’ ի Լեւոնկլայէ. արդ համարիմ զսա որիշ, եւ մերձ ’ ի Սիս, շինեալ ’ ի Մեծէն Լեւոնէ, ըստ վկայութեան Ժամանակագրին, եթէ « Շինեաց եւ բազում բերդս եւ դղեակս, որոց մին է ըստ անուան իւրոյ. կոչի Լեւոնբերդ. զոր այժմ այլազգիք Լմբերթ կոչեն, որ շէն ` այլ ամայի մնացեալ ( է ). եւ եկեղեցին Ս. Վասլի անուամբն, որ նա եւս աւերակ է »: Աւանդէ նոյն ժամանակագիր ` զի եւ կէս ԺԶ դարու ` գէթ ըստ մասին շէն էր տեղին եւ ամարանոյ Մայսենց տոհմի Սսեցւոյ, յորմէ էր Թորոս Ա կաթողիկոս. այն ` որ արհամարհութիւն կրեալ, առանձնացաւ ’ ի բերդն յայն. « եւ կեցաւ անդ եւ մեռաւ, եւ թաղեցաւ անդ ’ ի Ս. Յովհաննէսայ դուրսն, ’ ի հարաւային որմին տակն. եւ ’ ի ՌԲ (1553) թուին որ նորոգեցին զԼեւոնբերդին զեկեղեցին, նա զգերեզմանն ’ ի ներս առին »:

151. Բ. Խորին անապատ. — Զդիրս Անապատիս ստուգէ չափաւորապէս ` ժամանակագիրն Կիլիկիոյ, այլ սխալէ զսկիզբն եւ զսկզբնաւորողն, զհետ երթեալ սխալման Յայսմաւուրաց ոմանց. քանզի ասեն վասն Ս. Գերմանոսի պատրիարքի Կ. Պօլսի ` յառաջագոյն եղեալ մետրապօլիտ Կիւլիկիոյ, փոխանակ ընթեռնլոյ Կիւզիկիոյ, եւ շինեալ անդ զ Խորին անապատ, փոխանակ Խորայի, որպէս գրեն ստոյգ պատմիչք վարուց Սրբոյն, Յոյնք եւ Լատինք, նաեւ ընտիր հեղինակք Յայսմաւուրաց մերոց, Արեւելցին Կիրակոս ` որ եւ ուղիղ գրէ Կիզիկէ եւ Խորան, նոյնպէս եւ Անաւարզեցին, եւ այլ հին Յայսմաւուրք լաւ եւս ` Խորայ: — Վասն դրիցն եւ որպիսութեան Խորին անապատի ` ասէ Ժամանակագիրն, լինել « այժմ անշէն եւ աւերակ, որ հայի ընդ արեւմուտս առօտ (?). զոր ’ ի Կիլիկիոյ այժմ Հայք ` Մեծ-ջուր ասեն, եւ Թուրքն Ուլու-սու կոչեն. եւ ’ ի վերայ զլեառն ` Թէքիրսին կոչեն »: Ծանօթք անուանց գետոյն եւ լերինն ( եթէ գուցեն ) կարեն հետազօտել զանապատն արժանաքնին: — Յիշէ այլուր եւ զկարգադիրն ` զՄեղրիկն Գէորգ, ’ ի սուրբ Ճգնաւորանոցն եւ ’ ի Խորին անապատն յաշխարհիս Կիլիկեցւոց ’ ի Սիս. զոր նորոգեաց Թորոս իշխանն ` որդին Կոստանդեայ. զոր եւ այժմ աւերակ է. եւ ’ ի վերայ դրանն գրեաց նա, ( այսինքն շինողն ինքն ),

        Տէր Աստուած ողորմեա Խօշ Թորոսին »:

Զի՞նչ նշանակիցէ մակ անունդ թոռին Ռուբինի, որ եթէ ստոյգ է ` հարկ է թէ գրեալ էր Խաւշ:

— Հակիրճ յիշատակարան մի աւետարանի գրելոյ յամի 1311, ’ ի նմին գրչէ ` որոյ գրեալ է եւ զՇարականն ( նմանատպեալ յէջ 152 ), պարզագոյն եւս ծանուցանէ զանապատն ` ’ ի Ձոր Խորնի, հանդերձ որ ’ ի նմայն եկեղեցեաւ, եւ զմիւսոյ վանաց անունն ` այսպէս. « Ի Ձորս Խորնի, ընդ հովանեաւ Սուրբ Տիրամօր եւ Սուրբ Նշանաց, ’ ի խցկան միոջ, որ է ’ ի հարաւակողմն Պերճեր անապատիս, ’ ի խնդրոյ սուրբ եւ ընտրեալ կրօնաւոր քահանայի ` Պետրոսի, ձեռամբ պիտակ անուն քահանայի Կոստ ( անդնի ) եւ ողորմելի գերւոյ Հեթմնցւոյ »:

 

154. Ակներ վանք եւ Յովհ. Արքայեղբայր. — Զոր հաւանօրէն ասէի ` զկալ սորա երբեմն ’ ի մենաստանիս յայսմիկ, արդ հաստատէ ինձ վկայութիւն ժամանակակցի նորին եւ գրչակցի. զի ասէ վասն աւետարանի գրելոյ « ձեռամբ Յովհաննու եպիսկոպոսի … ’ ի սուրբ ուխտն Ակներ, ուր յոլով ամօք նախ ` նոցին միաբան էր գրեալ, եւ յոլով արդիւնք անդ արարեալ »: Յետ այսց բանից յաւելու գրիչն, ( բայց սխալ իմն կամ պակաս նշմարի յընդօրինակութեանն ). « Ի թուականին Հայոց ’ ի ՉԼԶ (1287) ’ ի մարտի ամսոյ ԺԳ, ’ ի սուրբ Քառասնորդացն պահս. որոյ Տէր Աստուած ողորմեսցի. յորոյ ոսկերսն ցօղ կողից կենարարին Քրիստոսի ցօղեսցի. ամէն »: Յայտ է թէ պակասի բառն հանգեաւ, այսինքն մեռաւ. բայց ըստ այլ յիշատակաց երկեմաւ եւս յետոյ ցուցաք ( յէջ 147 ) զվախճան Յովհաննու:

 

154-5. Գրիգոր գրիչ յԱկներ. — Զատ ’ ի գրոցն յիշատակելոց ’ ի կարգին, ընդօրինակեալ է սորա յամի 1325 եւ զՄեկնութիւն Թղթոց Պօղոսի որ առ Տիմոթէոս եւ Տիտոս. յորում՝ ընդ այլոց միաբանից եւ մերձաւորաց յիշէ եւ զհոգեւոր հայր իւր Կոստանդին ` զաւակօք իւրովք, զքեռորդի իւր Կոստանդին քահանայ զորդի Սիմէոն երիցու, եւ զորդի քեռորդւոյն զ Պետրոս, եւ զկուսակրօն քահանայսն Գրիգոր եւ Սերովբ, « որք յղորդելն ( զգիրսն ) աշխատեցան ». զ Բարսեղ քահանայ « որ զգիրքս կազմեաց » եւ զ Կարապետ ` որ ծաղկեաց:

 

155 Բ. Մինաս միաբան Ակներոյ վանաց ` յիշեալն ընդ այլոց, ընդօրինակեալ է անդ յամի 1322, գիրս ինչ հոգեւորականս, «’ ի բազմավրդով ժամանակիս », յորում յաւար մատնեցաւ « պանծալի քաղաքն ծովահայեացն Եգէայն որ է Այաս. » եւ յայն սակս ողբալով ասէ, « խորտակեալ է հոգւոյ ոսկերքս »:

 

156. — Ժամանակագիրն Կիլիկիոյ, ’ ի կէս ԺԷ դարու « այժմ յաւուրս մեր, ասէ, ըստ անուան վանիցն ` տեղին Ակներ կոչի, եւ վանիցն յաւերակին ` աղօրէն, այսինքն ջաղացք. զի ոչ ոք կայ ’ ի նմա ’ ի վաղուց հետէ »:

 

156. Բ. Թիւրքթի վանք. — Ի նմին յայնմ ամի, 1335, յորում ասացաք յիշեալ զտեղիս զայս, Մանուէլ ոմն գրէ Շարական ` անդ « ’ի մեծ եւ ’ի հռչակաւոր Անապատս ` որ կոչի Թիւրքթի. ( եւ մաղթէ՝ զի ) երգ օրհնութեան եւ ձայն սաղմոսաց. եւ լուցումն լապտերաց եւ բուրումն անուշահոտ խնկոցն ` մի՛ պակասեսցի ’ ի սմանէ ` մինչեւ ’ ի կատարած աշխարհի: Ի խնդրոյ պատուական եւ երջանիկ առաջնորդի սուրբ ուխտիս ` Տէր Գրիգորու, զոր Տէր Աստուած պահեսցէ ըստ կամաց իւրոց »: Յետոյ կրկին յիշէ « զերիցս երանեալ եւ զծաղկեալ ալեօք զհայրապետն ` զՏէր Գրիգոր ». եւ զխոշորութիւն իւրոյ գրչութեանն ` հայցէ ուղղել « եղբայրաբար. զի ժամանակս ձմեռնային էր, եւ հիւսիսայինն սաստիկ, եւ տեղիքս լեռնային. եւ ես անարհեստ էի քերականութեան »: Այլուր գրի ’ ի մատենին. « Գրեցաւ Շարակնոցս այս ձեռամբ Սահակ եպիսկոպոսի, եւ այլ կրօնաւորաց վանուցս, եւ Մարգարայ Փիլիսոփային », որ է ասել երաժիշտ կամ քաջ երգող:

 

157. Բ. Կօսիտառա եւ Խաչն: — Զկարեւոր տեղւոյս այսչափ միայն ծանուցանէ Ժամանակագիրն, եթէ « հայի ընդ արեւելք ’ ի գետն. » զորոյ ոչ յիշելով զանուն ` այսչափ ինչ գուշակի ` եթէ ջուրն իջանէր ’ ի հիւսիսոյ կուսէ, եւ ամրոցն կայր յաջմէ նորին ` յարեւմտակողմն. եւ ոչ ’ ի Փռիւգիա ասէ զսա, այլ աստի գնացեալ Ռուբինի ’ ի Տօրոս լեառն ` ’ ի կողմանս Փռիւգիոյ: Յիշէ եւ զխաչն Կօսիտառցի ` յաւուրս վերջին Կոստանդնի թագաւորի (1368): Համառօտ պատմիչ Ռուբինեանց ` ոչ լոկ բերդ ` այլ եւ Երկիր Կաւսիտառո յ կոչէ. եւ անդ բնակեալ զՌուբէն Ա, յետ մահուան Գ ա ( ու ) գկայ, « եւ անտի եկեալ ’ ի գեօղն Կաւրմաւզաւլաւ »: Տեսցի ստորեւ զգեղջէս:

 

158. Կոպիտառայ բերդ. — Յառնուլ Շահ - Սուարայ զՍիս, եւ ’ ի հակառակել տեղապահի նորա ընդ քաղաքացեացն, սոքա զերծուցին զպահպանակս իւրեանց ` զչորեսին Աջսն, ’ ի ձեռն Հեթմոյ Սպիտակ մականուանեալ երիցու, որում յանձնեալ էին, վասն որոյ եւ Աջպան կոչէր. որոյ առեալ ընդ այլոց ինչ սրբութեանց ` եբեր «’ ի Կոպիտառայ, առ Թորոս եպիսկոպոսն, եւ ամրացան ’ ի բերդն ». բայց քաղաքապետն Սսոյ ` « արար երդում եւ յղեաց մարդ ’ ի Կոպիտառայ առ Սսցիք », եւ պահանջեաց 12, 000 ղուռուշ, զի թոյլ տացէ նոցա դառնալ համարձակ ’ ի քաղաքն. այլ յետոյ դրժեաց երդմանն, որպէս նշանակեսցի այլուր:

 

162. Ծանօթ. Վահկա. — Զառումն սորա նենգաւ ’ ի Կոստանդեայ, յիշեմ արդ ` աւանդեալ ’ ի Տարտելէ ` նորագիւտ փռանկ պատմչէ թագաւորութեան եւ գերութեան Վերջնոյն Լեւոնի. որ ասէ զինեալս տասն թաքուցեալ Կոստանդնի ընդ մացառօք, եւ յանկարծուց հանեալ եւ արշաւեալ ’ ի բերդն:

 

163. — Ժամանակագիրն Կիլիկիոյ ասէ ` անդ « մինչեւ ցայսօր գտանի Դրախտ իմն. ասեն Սսացիք, եթէ ’ ի Ռուբենայ իշխանի որդւոցն գոլ տնկեցեալ »: — Յիշէ եւ զԹլկուրանցի բանաստեղծ կաթողիկոսն Յովհաննէս ` աստ ’ ի Վահկա թաղեալ (1525):

 

163. Ստեփանոսի Վահկացւոյ ասի թողեալ, կարեւոր երկասիրութիւն մի հմտական, այլ զորպէսն ոչ կարացի ստուգել: Սորա քեռորդի Սարգիս երէց ընդ ճարտար գրիչս ժամանակին դասի:

— Ի դարուց հետէ յ ’ ամարանոց կամ հովոց իւրեանց արարին զՎահկա ` կաթողիկոսունք Սսոյ. ուր 300 ամօք յառաջ (1584), եկն Լէոնարտոյ եպիսկոպոս Սիդոնի, նուիրակ Քահանայապետին Սեքստոսի Ե, առ Ազարիա կաթողիկոս, եւ խօսեցեալ ընդ նմա յերկար ` հաւանեցոյց ’ ի միաբանութիւն ընդ եկեղեցւոյն Հռովմայ, ( որ եւ գրեաց թուղթ ` ստորագրութեամբ իշխանացն Սսոյ ). եւ ապա մատոյց ’ ի դիմաց կարդինալի պաշտպանին Հայոց ` ընծայս եւ սպասս, միթր մի ոսկեթել, սկիհ արծաթի եւ այլ 25 սկիհս անագեայս, երկուս պատկերս Ս. Աստուածածնի, այլովք հանդերձ [1]:

 

— Բ. Կաստաղօն. — Զսա եւս ` յիւր ժամանակս ` անշէն լինել ասէ Ժամանակագիրն:

 

164. Կարմիր լեառն. — Մի ’ ի վանորէից Կարմիր լերին ` կոչի « յանուն Աստուածամօր ». որպէս ծանուցանէ յիշատակարան աւետարանի գրելոյ անդ յամի 1223:

 

166. Հաճնոյ վանք. — Կալուածք կամ հողք ինչ վանացս ` Թըլան կոչին, զոր գրաւեալ էին ապստամբ Խօզանցիք, ոչ բազում ամօք յառաջ:

 

167. Կինդռոսկոյ բերդ.

— Վկայեալ ’ ի պատմչաց մերոց լինել ’ ի դաշտին Արճիասայ, ծանուցանի ’ ի ժամանակագրէն Կիլիկիոյ լինել այժմեան ծանօթ քաղաքիկն Տէվէլի-Գարահիսար, որ կայ յարեւմտից հարաւոյ Արգէոս լերին. եթէ ոչ բուն սա ` ’ ի դէպ է համարել մերձաւոր սմին բերդ մի. որպէս նշանակի ’ ի քարտս ’ ի Մ. Հր. նորին Զէնկիպար կամ Զէնճիպար? գալէ բերդ, որ թէ որպիսի ինչ իցէ, ոչ գիտեմ. բանասիրաց Կեսարացւոց թողցի ստուգել զկարեւորս զայս մերոյ պատմութեան տեղի:

 

169. Կօռմօզոլոյ. — Նոյն ժամանակագիր վկայէ, զի այժմ Կուրումզայ-ղալայ կոչեն, որ հայի « ընդ արեւելք, եւ է այժմ աւերակ. եւ քանի տուն գտանի մերձ նորա ». ապա նոյն ինքն է Ուռում-Նահիէսի, զոր եւ Խոռոմզէ եւ այլազգ եւս կոչել ` ծանուցաք, յէջ 160:

 

178. Բ. Ագչէշա եւ Չօրլա, ուղղելիք են ` Ագ-շէհիր եւ Չօրլու:

 

181. Ի ցանկի բուսոց կողմանց Զեթունի Erysimum (Velar ըստ Փռանկաց ) շփոթեալ է ընդ Eryngium, որ է Երնջնատակն կամ Երինճակ, իսկ առաջինն է ըստ հայումս ` Ապիկու խոտ:

 

182. — Զազգ մի բուսոց կողմանցս ` զ Մեղրածուծ ` յիշէ եւ բնախոյզ բժիշկ մեր Ամիրտօլվաթ, գրելով. « Փրասիօն ` որ է Մեղրածուծ, ’ ի Զեթունոյ քարերն շատ կու բուսնի »:

 

185-6. Վահան եւ Յովհան գրիչք Զեթունցիք. — Երկրորդն ` յիշէ բազում դրուատեօք զորդի առաջնոյն, զ ’« Յոգնահանճար եւ բազմաբեղուն ծնունդ, խոհեմն իմացականութեամբ եւ կատարեալ իմաստութեամբ Գրիգոր վարդապետ, աստուածաբան եւ երջանիկ րաբունապետ. զոր Տէր Աստուած երկար ամօք եւ անսայթաք կենօք վայելել տացէ. իսկ յետ աստեացս ելանելոյ ` ընդ երկոտասան վարդապետացն դասաւորեսցէ », եւ այլն: … « Այլ եւ յիշեցէք զհայր ստացողի գրոցս ` զՏէր Վահան, քաջ քարտուղար եւ մեղսաքաւիչ քահանայ, որ եւ զյետնեալս ’ ի յուսումնասիրաց ` բազում աշխատութեամբ այսմ արուեստի արժանի արար, եւ յետ ստացողին ` կրկին ստացող եղեւ մեր նուաստութեանս, եւ ուսուցիչ կոչեցաւ մեծ աշխատութեամբ տարտամ սրտոյս: Այլ եւ զծնողսն իւր ` զ Դշխոյս, եւ զեղբարքն իւր զ Աւետիք քահանայն եւ Պրոխորօն սարկաւագն ` որ յայսմ ամի (1629) հանգեաւ ’ ի Քրիստոս. եւ զեղբօրորդիքն ` զՅովհաննէս դպիրն եւ զԿարապետն եւ զՆերսէսն եւ զԿոստանդինն » ։

 

186. Զեթուն. — Ի կարգի եպիսկոպոսացն ` երիցագոյն քան զնշանակեալքս, յիշի յամի 1534 ՝ Տէր Դաւիթ, ’ ի մաշտոցի գրելոյ « ընդհովանեաւ սուրբ ուխտիս Ս. Յակոբայ, եւ այլ սուրբ եկեղեցեացս ` որ աստ կան »: Գրիչն է Գաբրիէլ որդի Կոստանդնի եւ Ոսկեայ: Իսկ զառաջին յիշատակեալն մեր ’ ի կարգին ` զ Յովհաննէս ’ ի նմին (1586) ամի ` ընդ նշանաւոր գիտնական վարդապետս տանն Սսոյ դասէ վերոյիշեալ նուիրակն Լէոնարտոյ: — Առ նովաւ եւ սուղ ինչ յառաջ, չորք իշխանք Սսոյ կոչէին, Խաչեր սարկաւագ որդի Քէօյէ-սըղմազի, վարպետ Շատարեւ, Մահտեսի Մաթէոս, եւ Խոճայ Փանոս: — Թերեւս յաջորդ Դաւթի իցէ Արիստակէ ս վարդապետ Զեթունցի, որ եկեալ կշտամբեաց սաստիկ զԹէոդորոս կաթողիկոս, վասն որդւոյ նորա ( Մանէս կոչեցելոյ ), յետ մահուան կնոջն ` երկրորդ կին ածելոյ զկոյս. մինչեւ ասել « ոմանց ` թէ զվեղարն եւս էառ ». ընդ որ սրտառեալ կաթողիկոսին ` խոյս ետ յամարանոց իւր (151): — Ի սկիզբն ԺԷ դարու յիշի Մկրտիչ եպիսկոպոս, թերեւս նոյն ընդ յիշելոյն եւ յամի 1634: Ի նմին ժամանակի կամ խուն մի եւս յառաջ՝ կեցեալ է Դաւիթ վարդապետ Զեթունցի, զոր մի ոմն յաշակերտացն ( Գրիգոր ) յամի 1619, կոչէ « այր գիտնական եւ քաջ փիլիսոփայ էր, յոյժ հմուտ հին եւ նոր կտակարանաց » եւ այլն. գրողն զայսոսիկ՝ էր ’ ի Լեհս:

 

188. — Յետին դիպուած եւ պատահար Զեթունի ` ծանօթ եւ զգալի է տակաւին, աղիտալի հրդեհն, որ ’ ի հերուն (1884 ’ ի 10-22 սեպտեմբերի ), ճարակեալ ծախեաց զմեծ մասն մի քաղաքաւանին, տունս 500 եւ կրպակս իբր 100, որ է ասել գրեաթէ զողջոյն շուկայն: — ( Արեւելք Օրագիր, Ա, Թիւք 210. 211):

— Նոր ծանօթութիւնս եւ առաջին հայերէն հրատարակութիւն զտեղւոյս ` ’ ի լոյս ընծայեաց ’ ի սկիզբն այսր ամի (1885) ’ ի Կ. Պօլիս, Յակոբ Յ. Ալլահվէրտեան, մակագրեալ ` Ուլնիա կամ Զէյթուն լեռնային աւան ’ի Կիլիկիա. Նկարագիր տեղական, կենսական, բանասիրական եւ լեզուաբանական. յաւէտ զյետին մասն բացատրելով, գաւառական խօսիւք նոցին եւ բառիւք: Ի պատշաճից Տեղագրութեանս ` յիշէ, ոչ հեռի յաւանէն զ Կիւրէտին լեառն եւ բերդ ( յէջն 10), զ Չաւտար ` տեղի զճանապարհացն Զեթունի (130), զչորեսին թաղս աւանին (11) կոչեցեալս Վերի թաղ, Օրթա-մահալլէ ( միջին թաղ ), Ղարղալար եւ Պօշ-պայըր, յետոյ յաւելու եւ զ Վարի թաղ (13), Ս. Սարգիս եկեղեցեաւ. իսկ առաջնոց եկեղեցիքն են, Ս. Գրիգոր Լուսաւորիչ, Ս. Աստուածածին, Ս. Յակոբ, եւ Ս. Յովհաննէս: Յորմն Ս. Յակոբայ ( որ շինեալ է յամի 1847), ագուցեալ է հին վէմ արձանագրաւս այսուիկ.

 

«Շինեցաւ տաճարս ի թվին Հյց ՋՂԴ (1545) ի հրպեթեան (հայրապետութեան) Տն՟ Սիմէոն կթին՟ (կաթողիկոսին): Ի բռնակալութե Տաճկաց Սուլիման Խոնդքարին. զոր ’ի շարժէ կործանեալ էր, նոր նորոգեց ձեռամբ մղտեսի Գաբրիէլն»։

 

Ի բնական բերոց եւ ’ ի սեռէ բուսականաց ` յիշէ բազում տեսակս քաջ գինեբեր այգեաց (64) եւ պտղոց, եւ յայլոց ազգաց ` զ Գաբ ’ ի Պրիտ լերին, զ Շինկիրար վարունգ, զ Մուշկ ` ոչ սովորական անուանեալն, այլ կանգառաձեւ իմն բթաչափ ` մշկահոտ, զ Ջաղացոխ տերեւախիտ խոտ (95): Ի հաւուց ազգէ ` զ Կաքաւ շատ ` յառապարս (68): Գլխաւոր բերք երկրին եւ վաճառք ` են խաղողն եւ չամիչ, մեղր, երկաթ, եւ մորթ այծենի: — Առ գրուած հեղինակին առաքեմ զցանկացողս Կենսական եւ Բանասիրական գիտելեաց, նշանակելով ’ ի ստորեւ զցանկ բովանդակութեան գրոցն ( յ ’200 էջս փոքր ութածալ ) [2]:

 

193. Ֆռնօս.

— Զոր փափագէի եւ յուսայի գտանել ’ ի թերատ յիշատակարանի Մարգարէի գրչի, զանուն Ս. Կարապետ եկեղեցւոյ, գտի զնոյն յիշատակեալ յաշակերտէ նորին Վասլէ աբեղայէ եւ յեպիսկոպոսէ միոյ, յամի 1590, որք գրեն ’ ի կռան աւետարանի ընդօրինակելոյ ’ ի Յովհաննէ Արքայեղբօրէ, եւ նորոգեալ դնեն « Ի դուռն Ս. Կարապետին, ’ ի գիւղաքաղաքն ’ ի Ֆռնաւս, ’ ի կաթողիկոսութեան Տէր Ազարեայ քաջ Րաբունապետին, եւ յեպիսկոպոսութեան Տէր Խաչատուր արհեպիսկոպոսին, եւ Տէր Յակոբ եպիսկոպոսին, եւ Տէր Թորոսին». որոց առաջինն ` երեւի վիճակաւոր Ֆռնօսի, երկրորդն ` նորոգող աւետարանին. ստացողն ` Մարտիրոս քահանայ, որդիքն ` Հազարշահ, Սարգիս եւ Բարդողիմէ: Գրիչն Վասիլ ` յետ կնոջ իւրոյ ( Նունիայ ) եւ վաղամեռիկ որդւոյն ` աղաչէ յիշել « զմեր վարժապետն զ Մարգարէ քահանայն, որ ոչ ժամանակեաց, այլ փորձանաց հանդիպեցաւ. Աստուած ողորմի իւր հոգւոյն. Ամէն »:

Ի Ֆռնօս վախճանեալ է Ղազար կաթողիկոս Զեթունցի, յամի 1547:

 

193. Բ. Շիպիլկի. — Թերեւս կրիցէ զանուն Շուպլայ կամ Շուպլաս բերդի, զոր յետ գերութեան Պարոն Լեւոնի ` (1138-9), եկն գողանալ Մէլիք Մահմուտ կամ Ահմատ Դանիշմանեան (52), « եւ բազում մարտիւք մարտուցեալ եւ նետս անթիւս հեղեալ, ոչ ինչ կարաց առնել բերդին. եւ այնպէս գնալով ընդ կատարս լերանցն որ Կուլլայ կոչեն ` գնաց յաշխարհ իւր »: Զայս բան Ուռհայեցւոյն կրկնեալ Ժամանակագիրն Կիլիկիոյ, կամեցեալ է նշանակել եւ զնոր անուն լերանցն, այլ ոչ գիտելով ` դատարկ թողեալ. եւ չէ օտար համարել զայն ’ ի շարս Կուկլակայ լերանց:

 

196. Մեծքար. — Յետ Յակովբայ կաթողիկոսի թուի առաջնորդ վանացն եւ թեմին կացեալ Գրիգոր Անաւարզեցի, զի գրիչ ոմն մերձաժամանակ ` կոչէ զնա Մեծքարեցի: — Զտեղի վանացն ` ամայի մնացեալ ասէ Ժամանակագիրն Կիլիկիոյ, եւ կոչիլ Պլխվի?, այսպէս համառօտ գծեալ:

 

201. Գայլու վանք. — Ժամանակագիրն Կիլիկիոյ կարեւոր ծանօթս տայ զտեղւոյն եւ զանուանէ, եւ զշինողէն, որ է Մեծն Լեւոն. « Եւ ասեն ոմանք ` թէ եղեալ է երբեմն որ վասն սրբութեանն վանացն առաջնորդին կամ միաբանիցն, որ գայլն է արածեալ զոչխարսն, վասն այն կոչի Գայլ վանք. եւ այժմ Սսացիք Ջերմաղբիւր վանք կոչեն, որ է հանդէպ Սսայ »: Զնոյն եւ այլուր ասէ հանդերձ Սուրբ անուամբ տեղւոյն կամ պաշտպանաւն, « Վանքն Սուրբ Աստուածածնի ` Ջերմաղբիւր ». յաւելու եւ երկբայելի ոմն առաջնորդ կարգեալ յամի 1293 « Բասիլիոս եպիսկոպոս, որ է եղբայր ? Լեւոնի Բ թագաւորին »: Հեթմոյ Ա այսպիսի որդի ոչ յիշի այլուր, բայց եղբայրն Բարսեղ եպիսկոպոս առաջնորդ Դրազարկու, որ բազում ամօք յառաջ քան զայդ թուական վախճանեալ էր. այլ միւս եւս շփոթութիւն մուծանէ հեղինակդ, սակաւ մի յառաջ՝ ոչ եղբայր այլ զմի յեօթն որդւոց Բ Լեւոնի թուելով « զ Բասիլ ` որ եղեւ եպիսկոպոս »: Սակայն եւ յորդիս սորա միայն Ներսէս քահանայացեալ է եւ վաղավախճան եղեալ:

 

201. Բ. Մոկոն. — Համմէր ` յՕսմանեան Պատմութեան յիշէ բերդ մի ’ ի սոյն անուն, կամ Մեւկան (Mokan, Meucano), ’ ի կողմանս Գարամանիոյ, զոր նուաճեաց Կէտիկ Ահմէտ յամի 1471, եւ ապա գնաց ’ ի վերայ Լուլուայ:

 

206. Թիլ. — Զառումն Թլաց յԵգիպտացւոց ` յամի 1304, ցաւակցաբար յիշէ նախածանօթ մեր վարդապետն Մարտիրոս, աշակերտ Գէորգայ Սկեւռացւոյ. « Ի թուականիս ՉԾԳ, յամսեանն յուլիս, … եկին մահմետական զօրքն ’ ի Շամբէն, եւ առին սիրով զբերդն Թիլ. եւ ուխտազանց եղեալ դաշանցն ` կոտորեցին զորս գտին անդ. եւ բազումք փախստական եղեալ ’ ի նոցանէ ` ( կորեան ) ջրասոյզ եղեալ ’ ի մեծ գետն Ջահան »:

 

206. Բ. Համուս. — Ի վախճան տէրութեանն Հայոց ` յամի 1374, յիշի Լեւոն Համուսցի, հրաւիրակ առաքեալ առ Լեւոն վերջին թագաւոր, ըստ Տարտելի փռանկ պատմչի:

 

210. Կովառա, գրի սղեալ եւ Կովռա. եւ յայտնի լինել ’ ի գետեզերին Ջահանայ. զի գրէ Սմբատ, յամի 1322 ’ ի մեծ արշաւանին Եգիպտացւոց ` « Հեծեալն որ իջեալ էր առջեւ Կովառայ ` կամուրջ կապեալ էին նաւերով ’ ի վերայ գետին ». տպագիրն սխալ եդեալ է առջեւ կռուոյ:

 

211. Բ. Անցմնցուկ կոչելի է ուղղագոյն եւս զձորակն եւ զջուրն որ ընդ այն անցանէ. յորոյ վերայ արկեալ էր կամուրջ ’ ի վաղ ժամանակաց, եւ յետ բարձման տէրութեան Հայոց ` պայազատ ոմն յազնիւ տոհմէ, Գրիգոր որդի Պաղտինի եւ եղբայր Լեւոնի, ’ ի միջոցի 1450-60 ամաց նորոգեաց զմեծ կամար նորին, կամ որպէս Ժամանակագիրն ասէ, « զմեծ աչքն ՝ որ փլեալ էր. որ այժմ գիրն ’ ի վերայ ճակատի կարմնճին կայ, որ հայի ընդ արեւմուտս. յիշատակարանն եւ անուն Գրիգորի ’ ի վերայ թուականին »…: Պակասէ եւ թուականն եւ արձանագիրն յօրինակի գրոցն: Այս կամուրջ է ` որում դարու միով յառաջ (1369), յանձնէր Քաջն Լիպարիտ առ վերջին Կոստանդին թագաւոր ` զգուշանալ քաջ, զոր ոչ արարեալ նորայոցն ` կալան զայն թշնամիքն, եւ ’ ի դառնալն ` սպանին զզօրավարն:

 

212. Սիս. Բուսականք. — Հանգոյն Եղեգանն ` յիշի յայլմէ Բժշկարանէ մերմէ ` « Նֆլն, ( կամ Սֆլա ) ծառ է, ’ ի Սիս լինի: Նէֆլէ Արաբացւոց, ըստ Պուասիէ բուսաբանի է Erigeron trilobium, Պառվու-խոտ կամ Celsia parviflora Dene.

 

214. Բ. Բազմաբնակութիւն Սսոյ. — Զոր ականատես Գերմանացին առ Մեծաւն Լեւոնիւ անթիւ ասէ զբնակիչս Սսոյ, Ժամանակագիրն մեր, ( ոչ գիտեմ յաւանդութենէ ` եթէ ’ ի գրոց ) ասէ. « Սիս քաղաքն ’ ի ժամանակի թագաւորացն ՂԴՌ (94, 000) խանայ էր ` խարաճ տուող, բաց ’ ի յազատացն. եւ այժմ ( համարիմ ’ ի կէս ԺԷ դարու ) փոքր պարոնութիւն եղեւ, եւ չորս սուպաշըլըխ ( ջրպետութիւն ) ամէնն. եւ նստի 80 դրամով ղատի, որ յետոյ ’ ի 150 ղապուն ? արարին ( յաւելին ) ղատիքն. եւ է քաղաքն աւերակ, եւ տունս Հայ եւ Թուրք ` ոչ աւելի քան զ 500. եւ բուն Սսեցին ’ ի սմա այժմ 150. եւ խանայս աւար ըզը ? ԺԱ (11), եւ սանճախն ամենայն ԼԶ (36)»: Եթէ ուղիղ համարիցի թիւն 94, 000, եւ խանայն ` տուն, կարի ընդարձակ համարելի է Սիս հանդերձ արուարձանօքն. զի գէթ 500, 000 ոգիս պահանջէ այդ թիւ բնակարանաց. ընդ հակառակն յետին թիւքն 11 եւ 36` յոյժ նուազք, թէպէտ եւ աղաւաղ եւ անիմաստ են բառքն որ յառաջ քան զայն թիւս:

Պարտէզ. — Վասն վերոյգրեալ Պարոնին Գրիգորի ասէ Ժամանակագիրն ` տնկեալ « Թուրունճի պախչա որ այժմ անհետ եղեալ է, որ է ’ ի հիւսիսակողմն քաղաքին Սսոյ, մերձ Ջրհորոյն եւ աւերակ Բաղանեաց »: Զարդիս ` յարեւմտակողմն քաղաքին եւ ոչ սակաւ բացագոյն ` նշանակի ` Թուրունճլու գեօղ, այլ ոչ գիտեմ ’ ի շառաւիղա՞ց գրիգորատունկ թըրընջենեաց ունիցի զանունդ ` եթէ յորիշ եղեալ անդ տնկոց: — Նկատելի են ’ ի բանիդ Ջրհորն եւ Բաղանիք ն, իբրեւ սակաւամասնեայ յիշատակք հասարակաց շինուածոց եւ պիտանեաց այնպիսւոյ արքունական մեծի քաղաքի: Զյետինն ( Բաղանիս ) « շինեաց եւ նորոգեաց » նոյն ինքն Պարոն Գրիգոր, ըստ նորին գրչի: Ի նմին ժամանակի եւ սուլտանն Եգիպտոսի ( Խօշղատամ ) ընդ որոյ իշխանութեամբ էր Սիս, « եկեղեցի մի ` մինարէլի ճամի մի շինեաց. եւ եբեր զ Դարպասի ջուրն ’ ի դուռն ճամուն ` կամարաւ, աղբիւր վազեցոյց. որ կայ ’ ի ճակատ աղբիւրին թվականն շինողին. եւ ’ ի Սսուն խարաճէն ` 3000 դրամ վախըֆ արաւ ճամիյին մուղրոցն եւ սպասաւորացն մինչեւ ցայսօր »:

Դարպասն. — յոր առաջնորդէ մեզ բան Ժամանակագրին, այս ինչ է ըստ նորա կամ ըստ իւրում ժամանակի. Մեծն « Լեւոն շինեաց ’ ի Սիս եւ կառոյց եւ հիմնարկեաց զհաստահիմն եւ զհոյակապ, զհռչակելի, զբարձրաշտարակ, զգմբէթաշէն սուրբ Կաթուղիկէ տաճարն ` ’ ի յանուն Էջմիածնայ, եւ ’ ի յօրինակ Ս. Յակոբայ Երուսաղեմի, զոր տեսանողքն վկայեն. ապա ( բայց ) զթվականն ոչ գտայ, զի այժմ անշէն է. որ թէպէտ հինգ խորանն այլ ողջ է, սակայն ապականեալ է մէջն ’ ի գազանաց եւ յանասնոց եւ ’ ի յանօրինաց. որ այժմ ’ ի Սսացոց ոմանք ` Դարպաս ասեն սմա ». ա՛յլ բանք իւր ցուցանեն ` զի մեծ ( եւ Ա ) եկեղեցին ` դաստակերտ Լեւոնի, Ս. Փրկիչ քան Էջմիածին է կոչելի: Առ սովաւ, յիշէ նոյն հեղինակ, « բերեալ թաղեցին զմարմին Քաջ Լիպարիտին, ’ ի Սըսայ պարսպին ’ ի ներս, որ այժմ Դարպաս կոչեն, մերձ եկեղեցւոյն, որ այժմ եկեղեցին աւերած է. եւ Թուրքն կոչեն զգերեզմանն Լիպարիտին ` Աղճա-պապայ »: — Յամուր ապաւինի երեւի փոխեալ Դարպասն ` ’ ի պատեհ ժամու. որպէս յամի 1461 յապստամբել բնակչացն ’ ի Մէլիք Էօմէրէ ` մտին անդր Հայք եւ Թուրքք. իսկ Էօմէր ծակեալ զպարիսպն ` եմոյծ Թուրքմանս ’ ի Դարպասն, այլ վանեցան արտաքս: Յիշին յայնմ նուագի ’ ի Դրանց դարպասին ` Ներքին ն եւ Պլուզ ն ( փոքրն ): — Շփոթ ինչ երեւի տեղեաց կամ շինուածոց Դարպաս կոչմամբ, այլ հաւանելի է ` զի արքունիք Լեւոնի բովանդակէին ’ ի նոյն անուն եւ զապարանսն եւ զկաթողիկէ եկեղեցին եւ զաշտարակաձեւ շինուածն. զնոյն իմանամ եւ ’ ի նորաձեւ բանէ Ժամանակագրին, եթէ Լեւոն Ա « Շրջապատեաց զԿիլիկիա [3], եւ տուն շինեաց իշխանութեան իւրոյ, որ այժմ աւերակ է, եւ ունի պատուհանս. Դարպաս կոչի եւ ( որ ) ընդ արեւելս հայի: « Նոյնպէս եւ Իշխանաց տունս, որ այժմ եւ նա եւս աւերակ է, որ պատուհանն նոցա նոյնպէս յարեւելս հայի »:

 

216. Բերդ ն Սսոյ. — Թէ որպիսի՞ շինուածս եւ մասունս ունէր, ոչ յիշի առ Ժամանակագրիս եւ ոչ առ այլս. բայց յիշէ սա ուրեք ’ ի հարեւանցի զ Դրունս նորին եւ զ Պարսպացն, եւ տայ գուշակել մեծագործս եւ չքնաղս. զի ’ ի տիրել Ռամազան տոհմի մեծագոյն մասին Կիլիկիոյ ` մերձ ’ ի կէս ԺԶ դարու, « տարեալ զՍըսայ բերդին եւ զպարսպին Դուռքն, զմինն ` Ատանու բերդին դուռ արար, եւ զմիւսն ` կարմնճին »:

Այլեւայլ շինուածք եւ տեղիք. — Զատ ’ ի սակաւուց վերոյիշեցելոց հասարակաց տեղեաց քաղաքին Սսոյ, գտանեմ առ Ժամանակագրին մերոյ յիշեալ եւ այլս սակաւս. յորոց մի ` Ղարս ն Սսայ, ոչ գիտեմ զմասն ինչ բերդին իմանայ, եթէ զայլ տեղի. եւ ’ ի նմին գոլ ասէ Պազար ( վաճառանոց ), ուր յամին 1479 գտաւ ’ ի ձեռս Թուրքի միոյ կորուսեալ Աջ լուսաւորչին եւ գնեցաւ: — Մարստան, զոր կարծեմ Դիտանոց, ըստ մարսատ, մերասիտ արաբացի բառից, քան Հիւանդանոց ` ’ ի մէրզա բառէ, որ հիւանդս նշանակէ. եւ մարթ էր յայս կարծիս միտել ` ըստ հետեւեալ բանից Ժամանակագրին, որ ասէ. « Զապել թագուհին շինեաց ’ ի Սիս Հիւանդանոց մի, եւ ’ ի մէջն Բրգայ ( աւազան ), եւ հայի յարեւմտեան դուռն ` ’ ի Սսու բերդն, զոր այժմ Մարստան կոչի, եւ աւերակ է. ոչ ? սակաւ ջուրն ոչ գայ, բայց տեղն յայտնի. եւ ’ ի չորս կողմն գոռերով հոտեալ է. զոր եւ այժմ հանապազ ’ ի նմա թաղեն. եւ ’ ի մէջն ղարիպ եւ ղուրպադ եւ Փոշայ ` ոչ է պակաս, նոյնպէս եւ ’ ի Քարվանաց ( կարաւանք ), եւ ոչ թէ յարաժամ: Եւ այս օրինակ գիր գտաւ ’ ի վերայ դրանն, թէ

 

Կատարեցաւ յարմարումն Հիւանդանոցին հրամանաւ մեծաւ փառաւք Քրիստոսասէր թագուհւոյն Զապէլի, ’ի թուականութեանս Հայոց ՈՂ ամին»:

 

Բաղդատեսցի արձանագիրս ընդ հրատարակելումն ’ ի կարգի Տեղագրութեանս ( յէջ 223 ): Որպիսի եւ էր շինուածս այս Մարստան ` կործանեցաւ ’ ի ժաժէ ` յամի 1642 յամսեան յուլիսի: — Ընդ Հիւանդանոցին արժան էր խնդրել եւ զ Աղքատանոցս ` շինեալս ’ ի Մեծէն Լեւոնէ:

Եթէ զայսոսիկ վասն աղքատաց, իսկ վասն մեծատանց, նա մանաւանդ վասն իւր եւ աշխարհին մեծութեան, հաստատեաց առաջինն այն թագաւորաց Սիսուանայ ` զ Փողերանոց կամ Դրամատուն, որպէս հաճոյ թուիցի կոչել, զի ոչ յիշի հայերէն բառիւ, այլ լատին կամ իտալականաւ ` առ թագաւորօք մերովք ` յօտարաց, եւ արաբականաւ ’ ի Ժամանակագրէն, որ ասէ. « Սա ետ տալ զարպս արծաթոյ ’ ի Կլայն Սսու, որ տունն այժմ նովին անուամբն Տարապխանայ կոչի, եւ է աւերակ. եւ դրամն ուրեք ուրեք ’ ի մօտն տեսանի »:

 

218-9. Կաթողիկոսունք Սսոյ.

Ըստ Ժամանակագրիս մերոյ, Կարապետ կաթողիկոս ` յետ ամ մի պարապութեան աթոռոյն ` յաջորդէ զԳրիգոր Մուսաբէկենց, եւ յետ 36 ամաց ( ինքն 26 գրէ ), վախճանի ’ ի ՋԻԶ թուին, որ է 1477-8. փոխանակէ զնա Ստեփանոս ’ ի նոյն ՋԻԶ թուականի: — Զառաջինն յերեցուն Յովհաննէս կաթողիկոսաց ` կարգէ յամին 1488, եւ ’ ի միւսում ամին (1489) զհռչակաւոր Թլկուրանցին. իսկ զերրորդն եւ զյաջորդսն ` ըստ ժամանակին որպէս կարգեալ է մեր ( յէջ 218 ): — Զ Տիրատուր ` հակառակորդն Ազարիայի, ծանօթն յետնոյս ` նուիրակ Պապին Լէոնարտոյ ` վկայէ լինել մի ’ ի գիտնագոյն վարդապետաց տանն Կիլիկիոյ եւ եպիսկոպոս Տիւրիկի, Daradur Mortabitto ( վարդապետ ) in Diunghir, ըստ տպագրին: — Այս Ազարիա Ա, որ գրեաց գիր միաբանութեան ընդ Հռովմայ ` վախճանեալ եւ թաղեալ է ’ ի Բերիա. Բ Ազարիայն է հրաժարեալն եւ երթեալ եւ վախճանեալ ’ ի Հռովմ, ’ ի խոր ծերութեան ամաց 92 ։ — Գրիգոր Գ, Կեսարացին, յիշի ’ ի գիրս ` եւ երկամաւ յառաջ քան զմեր նշանակեալ թուականն, այն է ` յամի 1725:

— Վասն վիճակաց կաթողիկոսութեան Սսոյ ` աւանդէ Ժամանակագիրն, զի յամբառնալ Կարապետի յաթոռն, երթեալ յԵգիպտոս առ սուլտանն ( Տահիր Չագմաք ), խնդրեալ եւ հաստատեալ իցէ ունել իշխանութիւն ’ ի վերայ ամենայն Հայոց ` որ ընդ նորին իշխանութեամբ. եւ զի յայնժամ « Սեբաստիա իւր թեմովն, այսինքն իւր այալէթովն, Մսրայ սուլթանին էր, վասն որոյ եղեւ թեմ եւ վիճակ Սսայ, եւ այժմ Սեբաստիա ` Էջմիածնայ թեմ եղեւ. սակայն այալաթն, այսինքն ` Կիւրին, Տարանտայ, Աշոտի, Աղ - տաղ ` որ այժմ Պօզուխ ասի, եւ Ջունղուրու հողն, սոքա Սսայ վիճակ են, նուիրակ եւ առաջնորդ նոցա ’ ի Սսայ կու գան »:

 

219. Աջպանք. — Ժամանակագիրս մեր չտայ ինչ հաւաստիս կարծեաց Եփրեմայ կաթողիկոսի, զՅովհաննէ եպիսկոպոսէ, եւ այլն. այլ զայլ ոմն ցուցանէ առաջին Աջպան ’ ի կէս ԺԵ դարու. յորժամ անյայտ եղեւ կամ գողացաւ Աջ Լուսաւորչին ` ’ ի հաստատել արեւելեան կաթողիկոսութեանն Էջմիածնի (1441), « Կիլիկեցիքն շատ նեղութիւն հասուցին կաթողիկոսին ( իւրեանց ), եւ առին զերեք աջն ’ ի կաթողիկոսէն, զՍեղբեստրոսին, զՆիկողայոսին եւ զՊարսամայն, եւ զՎանակայ ( Վանկոյ ) սուրբ Նշանն. եւ տուին ’ ի Խազենց Հեթում Սպիտակ, որ յետոյ քահանայ եղեւ. ( եւ ’ ի ժամանակի արշաւանաց Շահ - Սուարի ’ ի Սիս, յամի 1468) Աջպանն էառ զաջերն եւ տարաւ ’ ի Կոպիտառայ. քանզի երկեաւ ` գուցէ անկանիցի ’ ի ձեռս բռնաւորին »: Յետ մեկնելոյ սորա ` Աջպան Սպիտակ երէցն դարձոյց զսրբութիւնսն յաթոռն. այլ ինքն ’ ի միւսում ամի (1469 կամ 1470) մեռաւ ’ ի մահտարաժամէ, ’ ի Սիս: Յետ սորա ոչ յիշէ զայլ Աջպան ` մինչեւ ’ ի սկիզբն ԺԷ դարու, յաւուրս ասպատակութեան Սատուրճի անուանելոյն, որոյ հրոսք կողոպտեցին եւ զսպասս եկեղեցեաց. « Իսկ զպարծանք պարծանաց մերոց ` զսուրբ Աջերն ` հետ Սուրբ Լուսաւորչին եւ այլ սրբութեամբն, ժողովուրդքն Սսայ յանձնեցին զնոսա առն միոյ բարեպաշտի Մինաս անուն, հետ իւր հօրեղբօրն որդւոյն ` Տէր Ղազար քահանային, որ էր Լուսարար սուրբ Աջերոյն. զոր մեծաւ հնարիւք եւ իմաստութեամբ թողեալ զամենայն ինչս իւր մարմնականս, առեալ զգանձս աստուածային ` փախստեամբ եբեր ’ ի յԱտանայ ». ուստի դարձոյց ’ ի Սիս նորընծայ կաթողիկոսն Յովհաննէս Անթապցի ` մեծահանդէս շքով եւ ուղէկցութեամբ եպիսկոպոսացն Ատանոյ, Հաճնոյ եւ Զեթունի, եւ բազմութեամբ ուխտաւոր ժողովրդոց:

 

222-3. Եկեղեցիք Սսոյ. — Զգլխաւոր եւ զ Ա. եկեղեցւոյն ` զհաստուած շինուածոյն, ընթերցաք ’ ի վեր անդր ( 538 ) ըստ բանից Ժամանակագրին, որ յիշէ եւ անագան ուրեմն յամի 1642 ’ ի սասանութենէ կործանեալ զերկոսին սիւնս նորին: Իսկ վասն երկրորդի մեծի եկեղեցւոյն ասէ. « Արքային Հեթմոյ հայրն Կոստանդին ` նմանապէս շինեաց զսագաշէնն զՍուրբն Սոփի, եւ զարդարեաց զնա գոյնզգոյն երանգօք, ’ ի պայծառութիւն տեսողացն. եւ ’ ի յաւազանին կողմն ` ’ ի դրուց արձան կանգնեաց, եւ զանգակ ’ ի նմա. եւ զյիշատակարան եկեղեցւոյն ` ’ ի դրուց կողմանէ ` որ հայի ’ ի հարաւ ` գրեալ, զոր ոչ կարդացաք լաւապէս. քանզի սկիզբն ` յարեւոյ կերեալ է, մասն ինչ ` ’ ի մէջ պատի առեալ են. զի առաջի հարաւոյ դրան եղեալ շէնքն, ասեն, թէ Յոյնք շինեալ են առ նախանձու, զի զյիշատակարանն ծածկեսցեն. սակայն անհաւաստի թուի ինձ. զի այնուհետեւ Հոռոմ ոչ տիրեաց. եւ զոր կարացաք ընթեռնուլ ` այս է. զանուն Հեթմոյ թագաւորին եւ զՊայլ Կոստանդնին, եւ զանուն Կոստանդին կաթողիկոսին եւ Զապել դշխոյհոյն, եւ զթուականն Հայոց … եւ եկեղեցին այժմ աւերակ է, քանզի տաճարին վերայ փլեալ է, բաց ’ ի խորանացն հնգից. եւ անունն Չանկլըխ կոչեն, վասն Զանկապուրճին. եւ ապականեալ է մարդով եւ անասնով այժմ. եւ զի յորժամ առին զնա մահմէտականքն ` զհարաւային Բաժականոցին պատուհանն մէհրապ արարեալ ` նամազ կարդացեալ են »: — Զմիւս հին եկեղեցին Ս. Մարիանէ շինեալ է դշխոյն Զապել. « եւ պատճառն, քանզի յաւուր միում մինչ գայր ’ ի Բաղանեացն, եւ եհաս ’ ի տեղի նոյն եկեղեցւոյն, յանկարծակի իբր ’ ի դիւէ հարեալ ` անկաւ, եւ կոչեաց, թէ Օգնեա ինձ Սուրբ Մարինէ. եւ յորժամ ել անվնաս, ետ շինել ’ ի տեղին եկեղեցի ` յանուն Սրբոյ Մարինեայ. եւ կայ ’ ի դրան վերայ կերպն Մարինէի եւ վիշապն, եւ թուական եկեղեցւոյն, որ կոչի այժմ յանուն կուսին: Եւ կացոյց անդ քահանայ, որ որդւոց յորդիս եհաս մինչեւ ցՏէր Սարգիս, որ վախճանեցաւ ’ ի ՌՁԳ Հայոց (1634-5), որ է ութերորդն, եւ էանց ցեղն, որ կոչի Ստեփեկանց եկեղեցին »: — Զեկեղեցւոյն Ս. Յակոբայ գտաւ յիշատակ ’ ի 1270 ամէ, յորում գրեալ է անդ աւետարան մի:

Բաց ’ ի 16 եկեղեցեաց ` զորոց յիշատակս կարգեալ էաք ’ ի Տեղագրութեանս, գտաք յետոյ եւ յայլ յիշատակարանաց եւ ’ ի Ժամանակագրէն ` այլս եւս. ( ԺԷ ) մի ’ ի հնագունից եւ նախ քան զՍ. Մարիանէ, շինեալ ’ ի Զապել դշխոյէ, որոյ եւ դիրքն նշանակի, «’ ի հարաւ ` հայի յԷջմիածին, եւ ընդ արեւելս ` ’ ի Ս. Սոֆի, ’ ի վերայ ճանապարհին, ’ ի Բարձր քարին, փոքր կաթուղիկէ. եւ ’ ի վերն ’ ի վերայ ղուպային ( գմբէթին ), ’ ի ներքուստ կողմանէ գիր գրեալ. զոր ոչ կարդացաք, թէպէտ փոյթ եղեւ, քանզի բարձր է. եւ յուլացեալ թողաք. եւ կէս գրոյն սեւացեալ էր, եւ այժմ ’ ի շարժէ փլեալ աւերեցաւ, եւ կոչի տեղին Թագուհւոյ եկեղեցի »: — ԺԸ եկեղեցի ( գուցէ նոյն ընդ Ժ - ին ), կոչի Երեքխորան Ս. Աստուածածին, ուր ստէպ յաղօթս կայր Կարապետ ` Տիվանպաշի թագաւորին Օշնի եւ որդւոյ նորին Դ Լեւոնի. եւ եդ անդ զոսկիապատ աւետարանն ` զոր գրել եւ կազմել տուեալ էր ’ ի Պերուճիա քաղաքի Իտալիոյ ( 520 ), հանդերձ այլովք սպասուք, յորոց միայն աւետարանն այն եւ խաչ մի մնացեալ էր յաւուրս գրութեան աւանդողին մեզ զայսոսիկ, որ եւ սպասաւոր էր եկեղեցւոյն: — ԺԹ. Ս. Լուսաւորիչ. յորոյ սրբատան յիշի պահեալ խաչի Յակոբայ Բ կաթողիկոսի, զոր դշխոյն Մարիւն ` մայր Բ Կոստանդեայ պարգեւեալ էր Կոստանդնի Դ կաթողիկոսի: — Ի. Ս. Վասիլ, շինեալ ’ ի Մեծէն Լեւոնէ, հանգոյն յոլովից աւերակ մնացեալ յաւուրս յիշողին, ’ ի կէս ԺԷ դարու: — ԻԱ. Ս. Դաւիթ Աստուածահայր, յորում յիշի աւետարան գրեալ յամի 1291 արդեամբք Միխայելի ուրումն, «’ ի վայելումն հոգեւոր որդւոյն իւրոյ Կարապետին, սուրբ եւ ընտրեալ առաքինասէր քահանային ». յետ ժամանակաց ’ ի գրաւի եդեալ էր աւետարանն, եւ թափեալ ’ ի Սմբատ երիցուէ եւ ’ ի ժողովրդենէն 200 թագուորին դրամով ` դարձուցաւ ’ ի նոյն եկեղեցի: — ԻԲ. Ս. Յովհաննէս եկեղեցի կամ մատուռն, յորում պահէին չորեքին Աջքն յելս կոյս ԺԶ դարու: — ԻԳ. Եկեղեցի մի կաթողիկէ կանգնեալ ’ ի Վասակայ ( կամ Վասլէ ) որդւոյ մեծին Կոստանդնի Պայլի, որ վկայի յոյժ ողորմած գոլ եւ նուիրող սպասուց սրբութեան բազում նկարօք, զգեստուք եւ աւետարանօք, եւ այլովք նմանեօք:

Հուսկ եկեղեցեաց կարգեալ էր ’ ի Տեղագրութեանս Ս. Աննա, եւ իբր աթոռ կաթողիկոսաց վերանորոգեալ ’ ի Կարապետէ կաթողիկոսէ ` յամի 1448. բայց իբր 30 ամօք յառաջ քան զնա վկայի ’ ի Ժամանակագրէն, Պօղոսի կաթողիկոսի տեսեալ, « զի ոչ գոյր վանք եւ տեղի հանգստեան կաթողիկոսին. քանզի յորժամ գային յիւրաքանչիւր աշխարհաց եպիսկոպոսք եւ աբեղայք եւ ոչ գտանէին տեղիք, ’ ի փողոց քաղաքին եւ ’ ի դրունս աշխարհականաց դեգերէին … զի ոչ ունէին կաթողիկոսքն տունս եւ սեղանս հասարակաց, եւ ոչ սպասաւորս ` եպիսկոպոսունս եւ աբեղայս, եւ ոչ ժամատեղս պայծառս եւ հրաշալիս, զոր վայել է եպիսկոպոսապետին … ’ ի մեծի տարակուսի լեալ, եւ ընկալեալ ’ ի տուէ եւ ’ ի գիշերի ջանիւ եւ չարչարանօք, ձեռն ’ ի գործ արկեալ շինեաց զ Վանս ’ ի Սիս, գեղեցկայարմար յօրինուածովք, ’ ի տեղի ինչ պատուական եւ վայելուչ, որ Սուրբ Աննա կոչիւր. զարդարեալ ամուր շինուածով, վիմօք եւ աշտարակօք: Եւ սահմանեաց տունս հասարակաց միաբան եղբարց. եւ ապա բերեալ յարեւելից քերթողածաղիկ փիլիսոփայք եւ անձինք ճգնազգեացք, աբեղայս եւ կրօնաւորս, եւ զարդարեաց նոքօք զվանս իւր ` զոր շինեաց, պայծառ ժամատեղօք, եւ գեղեցիկ կարգօք եւ սահմանիւք, զոր տեսեալ էր յարեւելս ’ ի հայրենի ժառանգութիւն իւր։ … ( Ապա գնայ յԵրուսաղէմ ) ընդ իւր ունելով զհոգեւոր որդին ` զ Մատթէոս վարդապետն. հասեալ եւ արաւ զուխտն. եւ ետ գրել զՅայսմաւուրքն յԵրուսաղէմ՝ ձեռամբ աբեղային Յովանէսին, եւ զՏարոյգիրքն ` Սամուէլի Եզընկացոյն, ’ ի ՊՀԱ թվին (1422-3) եւ եբեր յիշատակ Ս. Լուսաւորչին եւ Վանակայ Ս. Նշանին. զոր այժմ չկայ ’ ի մօտն Լուսաւորչին: Եւ յիշատակ նորա կայ մինչեւ ցայս օր ’ ի վերայ մեծ դրան վանիցն ` որ հայի ’ ի հիւսիս, ’ ի վերայ ճերմակ մարմարի, որ է այս.

 

Թվին Հայոց ՊՀԲ. Կատարեցաւ վանքս ծախիւք Պօղոս կաթողիկոսի. որոյ ողորմեսցի Քս՟ Ած՟ մեր. ամէն»:

 

Բազում անգամ յիշեալ նուիրակն Լէոնարտոյ ` որ յամի 1586 յայց ել Սսոյ, 12 եկեղեցիս եւ մատրունս ասէ տակաւին լինել ’ ի նմին, զատ յերկոցուն գլխաւորացն, ’ ի Ս. Փրկչէ եւ Ս. Սոփիայ. Ս. Փրկիչն է անշուշտ Ա եկեղեցին ( Էջմիածին ) յիշեալ ’ ի մէնջ: Յետ սակաւ ամաց նոյնպէս 14 եկեղեցիս գոլ ’ ի Սիս վկայէ եւ Ազարիա Ֆրիտոն արքեպիսկոպոս Միաբանող Հայոց գաւառին Նախճաւանու, բայց զերկուսն ` Ասորւոց: Զերկոսին զայնոսիկ գլխաւոր եկեղեցիս ( Ս. Փրկիչ եւ Ս. Սոփիա ) հաստակառոյցս, բարձրաբերձս եւ բերդանման ետես Նուիրակն, եւ դիւրաւ նորոգելիս, սակայն առ ակնածութեան ` ոչ արկանէին ձեռն ’ ի նորոգութիւն: Յիշէ նա եւ զաւերակս ապարանից թագաւորին եւ թագուհւոյն [4]:

Տայ ծանօթութիւն եւ զեկեղեցական վիճակէ կաթողիկոսին Սսոյ, որոյ էին 24 թեմք արքեպիսկոպոսականք եւ եպիսկոպոսականք, իբրեւ 20 վանորայք, 100 միանձունք, 300 քահանայք, սարկաւագք եւ դպիրք բազումք: Սպասք եկեղեցւոյ, աւետարանք եւ այլ սուրբ գիրք բազում, այլ Աստուածաշունչ մատեանք սակաւ, եւ զայս ամենայն խնամով պահէին քահանայք ընտրեալք ’ ի ժողովրդենէ: Զկաթողիկոսն ընտրէին 12 եպիսկոպոսունք մերձաւորք աթոռոյն. բայց երբեմն գլխաւորք ժողովրդեանն ` արքունուստ խնդրէին զոր կամէին եւ ապա առնուին զհաւանութիւն եպիսկոպոսաց. եւ երբեմն կաթողիկոսն ծերացեալ ընտրէր իւր փոխանորդ ` իրաւամբք յաջորդութեան. որպէս յայնմ ժամանակի ծերունին Խաչատուր ընտրեալ էր զԱզարիա, առաջնորդ կարգելով Ս. Սոփիայ եկեղեցւոյ. եւ յետ մահուանն իսկոյն ընդունելի եղեւ յաթոռն: Ընդ վիճակս կաթողիկոսին Սսոյ համարի եւ զարքեպիսկոպոսն Երուսաղեմի, զորոյ աթոռ ունէր յայնժամ Դաւիթ, մի ’ ի չորից կամ հնգից հռչակելոցն գիտութեամբ յընդհանուր յայնմ կաթողիկոսութեան: ( Միւս չորեքին գիտնականքն էին ` ինքն կաթողիկոսն Ազարիա, Պետրոս Վ. Կարկառեցի, (Pietro Morabitto di Gargar), Յովհաննէս եպիսկոպոս Զեթունի, եւ Տիրատուր Վ. Տիվրիկի առաջնորդն:

Սահմանք Սսոյ. — Ի յիշատակի արշաւանաց կողմնակալին Տարսոնի՝ ’ ի Սիս, յաւուրս վերջնոյ Կոստանդնի թագաւորի (1368-9), նշանակին ’ ի Ժամանակագրէն տեղիք ինչ բնականք ` մերձաւորք ’ ի Սիս, որոց անուանք թերեւս լսիցին եւ ցայսօր, եւ մարթ իցէ Սսեցւոց ստուգել եւ հաստատել մեզ զբանս պատմչին. որ ասէ վասն կողմնակալին ` թողեալ ’ ի վերայ գետոյն Մախթայ զվրանս իւր եւ զկահս, « էառ զզօրքն իւր եւ եկն դէպ ’ ի Շապլխերուն քարն, եւ երեկ դէպ ’ ի Կըրտունակին քարքիթն, որ այժմ Պլցոնց ածուք կոչի, ու Պսլենց ածուքն ` Շապլխերն սահա ? եւ մինչ ’ ի ջրհորն ` որ Թուրքն այժմ Մուսալլայ-ղույուսի ասեն … ( Հայք վանեն զնա ) մինչ ’ ի Գումպէթվորն, որ այժմ Իլիճայ կոչէ Թուրքն, յորմէ ջերմ ջուր բղխի, եւ ’ ի Շապլխերուն քարմէջն, որ քարերուն առաջեւն ճանապարհ անցանի, եւ Կրունկին քարքիթն, Սահաթու գեղն, որ իջանէ ’ ի դաշտն, եւ ’ ի դիմաց Ս. Թորոսի ` իջան յայն բլրէն … եւ զՄանչկին գոված տղայն թաղեցին ’ ի յայն բլուրն, եւ զայլ զօրս զոր կոտորեցին. եւ այժմ թէքիէ է Տաճկաց, եւ կոչի Չօմախ-տէտէ »: — Ի տեղեացդ այդոցիկ որք առապարք եւ քարքարուտք յայտնին, Շապլխերու քարինքն ` տան գուշակել հանս եւ կտուրս Պաղլեղի:

 

225. Պրոքարտ ուղեւոր ’ ի Սիս. — Ուղղագոյն եւս կոչի սա Պուրքարտ ’ի Սիոն լեռնէ, (Burchard de Monte Sion), զի վանական էր կամ կայր ’ ի վանս լերին Սիոնի, եւ գրեաց զտեղեաց Սրբոյ երկրին ( Descriptio Terrae Sanctae ). առ Բ Լեւոնիւ յամի 1283 կամ 1284 եկեալ եկաց յարքունիս նորա. ուր ` ասէ տեսեալ զնա բազում անգամ անդրանկաւն հանդերձ ( Հեթում Բ ) եւ իշխանօքն նստեալ առ ոտս կաթողիկոսին, լսել խրատս. եւ զքառասնորդսն պահել հացիւ եւ ջրով, եւ միայն ’ ի տօնի Աւետեաց ` լուծանել ձկամբ եւ գինեաւ, եւ այն հրամանաւ նորին կաթողիկոսի:

 

226. Կոստանդին Գ թագաւոր, Լիպարիտ, եւ այլն: — Պատմիչք եւ յիշատակք ` որդի Պարոն Հեթմոյ Ջամբռլայի ասեն զԿոստանդին Գ. Տարտէլ փռանկ ` միայն յօտար տոհմէ եւ բռնաւոր ասէ եւ ոչ ’ ի բուն արքայազանց. այլ ոչ ոք յիշէ զցեղն, զոր ես կարծեմ զՆղիրցին, զի նա էր ջամբռլայ յաւուրս Լեւոնի Դ. իսկ սորա ( Լեւոնի ) թոռն լինել, ըստ այլում աւանդութեան, անընդունակ է. զի Լեւոն ’ ի մեռանելն թողեալ էր մանկիկ մի երախայ Հեթում անուն, որոյ գրեաթէ անմարթ է ունել չափահաս որդի ` թագաւորութեան թեկնածու ` յամի 1364 կամ 1367. այն զի եթէ թոռն էր Լեւոնի ` ոչ օտար ոք էր ` այլ իրաւամբ ժառանգ. եւ ոչ յառաջ քան զնա անկ էր Բ Կոստանդնի թագաւորել, այլ մանաւանդ Հեթմոյ ` որդւոյ Դ Լեւոնի, որ ` զի չիք այլ յիշատակ ` յայտ լինի վաղամեռիկ եղեալ յետ մահուան հօրն: Բայց եթէ այլազգ իմանալի է զ թոռն, ոչ գիտեմ: — Շփոթք են եւ յանձինս ` որ ’ ի դէպս պատերազմաց առ սովին Գ Կոստանդեաւ յիշին: Ժամանակագիրն Կիլիկիոյ ծանուցանէ զի Լիպարիտ Քաջն մարաջախտ ` որդի է Թորոսի աւագ մարաջախտի, եւ կրսեր եղբայր Վասլի, զի սա էր աւագ մարաջախտ՝ ’ ի ժամանակի շահատակութեանն եւ նահատակութեան, առ որովք կայր եւ այլ ոմն մարաջախտ Օշին անուն եղբայր Թորոսի եւ հայր Վասլի. յորոց յայտ լինի ` զի սովորութիւն էր ’ ի ժամանակին ` մարաջախտ կոչել զզօրապետս: Իսկ զօրավարն թշնամի ` որ կոչի Շահար-օղլի ` ըստ տոհմին, եւ յատուկ անուամբ Մանչակ կամ Միչաք [5] սուլտան, ըստ Ժամանակագրին ` էր ամիրայ Տարսոնի, այսինքն կուսակալ ` ’ ի ձեռանէ սուլտանին Եգիպտոսի. եւ զառաջինն ( յամի 1368) եկն ’ ի վերայ Սսոյ բիւրու զօրաց, այլ դաւանօք իբրեւ զբօսանաց աղագաւ ասէր ` « Գամ առաջի քաղաքին ’ ի ֆռուճ, վասն տեսանելոյ զքաղաքն », վասն որոյ եւ թողեալ զբանակն ’ ի վերայ գետոյն Մախթայ ( 531 ), առեալ էր զընտիր ընտիր զօրականին, յորս 400 հեծեալք զրահաւորք, եւ 800 ռմբաւորք. այլ քաղաքացեացն ’ ի վերայ հասեալ խաբէութեանն ` խրախուսեցին այր զընկեր եւ խրախուսեցան ’ ի թագաւորէն յանուն Քրիստոսի եւ Ս. Լուսաւորչին. մինչեւ « մի ոմն յիշխանաց թագաւորին, որ էր իւր յոյժ սիրելի եւ մտերիմ եւ խոհեմ, որ էր աւագ չաւուշ ( 486 ), Պարոն Կոստանդին Բազիքարկցի ? [6], որ ’ ի բազում աւուրց հիւանդ կայր անկողնով, դժուարին ցաւօք, եւ դեռ չեւ էր լաւացեալ ’ ի չկարօտութենէն ?, վասն այս պատահմանն ` զետ առողջ քաջասիրտ մարդ, եւ վասն բարի թագաւորին սրտին համար ` զմահն ’ ի յանձն էառ, եւ հեծեալ ընդ թագաւորին, եւ սպանաւ ’ ի նոյն տեղին. եւ էր պատճառն ` իւր հիւանդութիւնն, զի վատոյժ եղեւ, որ չկարաց ինքն զինքն ժողովել ’ ի վերայ ձիոյն: Եւ մի ոմն այլ սիրական թագաւորին ` որ էր իւր զօրացն չաւուշ, Սիր Թորոս Մսցի անուն », նոյնպէս անկեալ երեւի ’ ի մարտին. զոր Քաջութեամբ մղեալ ` յաղթութեամբ եւ բազում աւարաւ դարձան Հայք. եւ յայնմ մարտի մեծապէս առաքինացաւ Լիպարիտ, սպանեալ եւ զ Մանչակին գոված տղայն, զոր եւ թաղեցին ’ ի վերոյիշեալ բլրին ( 541 ): Բայց յերկրորդում ամին ` ոչ նոյնպէս խոհեմացան Հայք, յորժամ վերադարձաւ որդեկորոյս ամիրայն ’ ի վրէժ, զօրաժողով լեալ 60, 000 արանց. եւ յետ նահատակութեան Լիպարտին ` դարձեալ երկիցս եկեալ, ’ ի 11 դեկտեմբեր (1370) « այրեաց զՍիս, եւ նստաւ երեք օր. եւ ’ ի նոյն ամին եղեւ սղութիւն յերկրին Կիլիկեցոց ` վասն այսքան պատերազմաց. որ ոչ կարացին հողագործքն սերմանել եւ հնձել զերիս ամս. եւ եղեւ մի մոթ ցորեան՝ որ ունի զծանրութիւն իբրեւ յիսնոց լտրոց, զոր հունտքէրի կոչեն, 500 ղուրուշի »: — Յետ յիշատակի Լիպարտին ` յարեալ էր ’ ի Տեղագրութեանս (227) զՀեթմոյ եւ զԶարմանդխտոյ, յայտնեալ եւ զերկբայութիւնս զիրաց նոցին ( 184 ), զոր եւ եւս առաւելու ` լռութիւն Ժամանակագրին զանուանց եւ զգործոց նոցին։

 

227. Բ. Զկուսակալն եւ զօրավար Աշըգ-Թիմուր, մերս տարէգիր Մաղաքիա ` կոչէ Այշէխուր:

 

228. Եգիպտացի Կուսակալք Սսոյ, եւ այլն. — Յիշեալն Ագ-Պուղայ ` նոյն թուի ընդ Կիւմիւշ-պուղայ ` զոր յիշէ Ժամանակագիրն, մտեալ ’ ի Սիս յամի 1394 կամ 1395, այլ ոչ եւ զգործս նորա. այլ թուի պակասել օրինակի գրոցս: Իսկ զսպանումն Թէոդորոսի կաթողիկոսի նշանակէ լեալ ամաւ յառաջ, ոչ յիշելով յանուանէ զգլխաւոր սպանչացն, այլ միայն զդենն: — Յառաջ քան զայն եւ յետ գերութեան Լեւոնի վերջնոյ, նշանակէ հետաքննելի նմանօրինակ արկած մի եւս, եթէ, « Սպանեցին ’ ի Սիս ` զգրոց աշակերտն ` զ Կեչաղակ վարդապետն », անծանօթ մեզ: — Յաւելու եւ նոր հարուածող Սսոյ ` զհարուածն ազգաց եւ աշխարհաց ` զԼէնկթիմուր, ’ ի ժամանակի արշաւանացն յԱսորիս, եկեալ եւ այրեալ զբերդն Սսայ եւ գնացեալ ’ ի բաց:

Միւս եւս կարեւոր դիպաց յիշատակ առնէ Ժամանակագիրն ( ոչ քաջ ստուգեալ ). զմեծ գաղթ Կիլիկեցւոց ` յայնկոյս ծովու, զոր ոմանք մինչեւ յափունս Իտալիոյ տանին [7]. իսկ սա ասէ, յամի 1404, « Մեծ ժողով եղեւ Կիլիկեցոցն ’ ի դուռն Կարապետ կաթողիկոսին, որ վասն գալստեանն Ռամազանին եւ այլ պատերազմաց, ձանձրացեալք ’ ի նեղութենէ, եւ տեսեալ զաւերումն իւրեանց երկրին եւ զզօրանալն անհաւատից, անցան յայնկոյս ծովուն, տունս ԼՌ (30, 000), զոր անունով գրէ ( ո՞վ ). թէ, երեքշաբաթի ` գնաց Պարոն Կարապետ ն, թոռն Կոստանդին թագաւորին, եւ չորեքշաբաթի ` գնաց Պարոն Ասըլպէկն. եւ իրիցունքն նոցա Յովհաննէս եւ Վահան, Գրիգոր եւ Ստեփանոս. եւ ոչ ոք մնաց ’ ի մեծատանց եւ յիշխանաց, եւ ’ ի պարոնաց եւ ’ ի թագաւորի ցեղիցն, ոչ այր եւ ոչ կին, ոչ արու եւ ոչ էգ. համայնքն իւրաքանչիւր ցեղիւ եւ ազգականօք ` կօչեցին ( չուեցին ): Եւ յետ երթալոյն իշխանացն մեծատանցն, ’ ի Սիս մնացեալ աղքատք եւ չքաւորք ` որ ոչ ունէին զկարողութիւն փախչելոյ ` ետուն զՍիս, յունիսի վեց »: Անուանք պարոնայցն եւ երիցանց, աւուրց եօթնեկի եւ ամսոյ ` տան գուշակել հաւատարիմ աղբիւր ` յորմէ հաւաքեալ է զդէպքս հեղինակ ժամանակագրութեանս. եւ յաւէտ հետաքննելի մնայ ’ ի նմին ` անձն Պր. Կարապետի արքայթոռին: Բայց առաւել յերկբայս հարկանէ միւս եւս աւանդութիւն նորին ` յայլմէ աղբերէ, որ յամի 1423-4 « վերջ տայ թագաւորութեան Կիլիկեցոց. թագաւորեաց ասէ Կոստանդին 48 ամ … եւ ասեն թէ թագաւորն ’ ի Կիպրոս անցաւ, եւ ընդ նոսին ( նմին ) բազում իշխանք, իւրաքանչիւր տոհմականօքն հանդերձ. զի եկն ’ ի վերայ նոցա Սուլթանն Եգիպտոսի Մուզէֆէրն [8], եւ ոչ կարացին զդէմ ունել. վասն որոյ 30, 000 տուն անցան յայնկոյս ծովուն, որպէս ’ ի վերագոյն գրեցաք … Եւ եղեն ’ ի Մեծ Լեւոնէ մինչեւ ’ ի սոյն թիւն ` ամք 226, եւ թագաւորք 13»: Հաւանագոյն եւ դիպողագոյն երեւի գաղութ Հայոց ’ ի Կիպրոս. թուականքն ` ճշգրիտ են, զի յ ’ ամէ թագաւորութեան մեծին Լեւոնի ցայս թուական (1424) լինին ստոյգ 226 ամք. նոյնպէս եւ սկիզբն 48 ամաց ընծայելոց Կոստանդնի ` ժամանէ յամն գերութեան Լեւոնի վերջնոյ. զթիւ թագաւորացն եւս մարթ է ստոյգ 13 հաշուել [9]. այլ երկբայելի յոյժ մնայ ինքն Կոստանդին երկարամեայ թագաւորն այն թաքուն. քան զոր հաւանագոյն դատի յառաջնոյն աւանդեալն ` թոռն Կոստանդնի ( Կարապետն ): Թէպէտեւ չիցէ անհաւան ` եթէ յետ գերութեան Ե Լեւոնի ` Կոստանդին ոմն համարեալ իցէ յանձնէ կամ յայլոց եւս ` ժառանգ կամ թեկնածու թագին Հայոց ` ’ ի Կիլիկիա, որպէս Լիւզինեանքն ’ ի Կիպրոս, եւ յետոյ խաբեբայք յո՛ւկամ յո՛ւպէտ:

Ի ճահ վարկանիմ աստանօր կարգել զչար թագաւորաց Սիսուանայ ` յաջորդաց Լեւոնի, յորոց թիւ ` ոչ միաբանին ժամանակագիրք եւ գաւազանք, ոմանց խտրելով եւ ոմանց ոչ ` զթագապահսն եւ զթագաւորս: Մթին է տակաւին եւ ժամանակն եւ պատճառք եւ եղանակ թագաւորութեան յաջորդաց Լեւոնի Դ, որպէս եւ մահուան կամ սպանման նոցին: Արդ որ ինչ ծանօթ է մեզ եւ կարեւոր ’ ի գիտութիւն, հանդերձ ազգաւ եւ խնամութեամբ նոցին, այս է, իւրաքանչիւր թուականօք:

1221. Ֆիլիպ Անտիոքացի, ընդ Զապելի պսակեալ. † 1225:

1226. Հեթում Ա, որդի Կոստանդնի Պայլի, պսակեալ ընդ Զապելի. † 1270, հոկտ. 28:

1271. Լեւոն Բ, որդի Հեթմոյ, որոյ կին ` Կիռ ’ Աննա ( Կեռան ) դուստր է Հեթմոյ Լամբրունեցւոյ. † 1289, փեբր. 6:

1289. Հեթում Բ, որդի Լեւոնի Բ, անթագ միապետէ. † 1307, նոյեմբ. 17:

1293. Թորոս թագապահ, եղբայր Հեթմոյ, որդի Բ Լեւոնի. † 1298 ։ Սորա կինն է Մարգարիտ դուստր Հիւկ թագաւորի Կիպրոսի:

1296. Սմբատ, որդի Բ Լեւոնի. կին ` Զապել դուստր Կիայ կոմսի Յոպպէի:

1298. Կոստանդին Ա թագապահ որդի Բ Լեւոնի:

1301. Լեւոն Գ, որդի Թորոսի որդւոյ Բ Լեւոնի. † 1307, նոյեմբ. 17: Կին ` Ագնէս դուստր Զապլունի հօրքեռ իւրոյ:

1308. Օշին, որդի Բ Լեւոնի. † 1320, յուլ. 20: Առաջին կին ` Զապել Բ, դուստր Հեթմոյ Պատմչի († 1311, մայիս ). երկրորդ կին ` Յովհաննա, դուստր Փիլիպպոսի իշխանի Տարենտայ, կայսր անուանելոյ Արեւելից:

1320. Լեւոն Դ, որդի Օշնի եւ Զապելի. † 1342, օգոստ. 28: Կին առաջին ` Զապել, դուստր Օշնի Պայլի, երկրորդ ` Ելէոնորա կամ Կոստանդիա, դուստր Փրետրիկայ թագաւորի Սիկիլիոյ, այրի մնացեալ յԵնրիկոսէ թագաւորէ Կիպրոսի:

1342. Ճուան թագապահ, որդի Զապլունի դստեր Բ Լեւոնի եւ Ամաւրեայ արքայեղբօր Կիպրոսի:

1342. Կի կամ Կիտ, երէց եղբայր Ճուանի. † 1344, նոյեմբ. 17: Կին Ա. Ա. դուստր Սիր Կիանի յոյն իշխանի:

1345. Կոստանդին Բ, որդի Պաղտինի մարաջախտի եւ Մարիւնի դստեր Բ Սմբատայ գունդստապլի. † 1363. — կին ` Մարիամ դուստր Օշնի Պայլի եւ Յովհաննայ այրւոյ Օշնի թագաւորի:

1363-5. Շփոթք եւ բռնաբարութիւնք. ըստ ոմանց Լեւոն ոմն կորզէ զթագն, այլ խոտեալ ’ ի բաց մերժի [10]: — Պեմունդ ` անդրանիկ Ճուանի ` հանդերձեալ երթալ ’ ի Հռովմ ’ ի խնդիր թագի, † ’ ի Վենետիկ, (1365, հոկտ. ): — Ուրբանոս Ե գրէ առ Հայս (3 ապրիլ, 1363) թագաւորեցուցանել զեղբայր նորա Լեւոն Ե:

1364-5. Կոստանդին Գ, որդի Հեթմոյ Ջամբռլայի Նղրեցւոյ [11]. սպանանի յամի 1373 ( ապրիլ ): Կին սորա Ա. Ա. դուստր է Օշնի տեառն Ogray? ըստ Տարտելի: — Թուի առ սովաւ երկփեղկեալ իշխանութեանն. քանզի թողու սա զհարաւակողմն աշխարհին առ օտարս, եւ Հայք այնր մասին հրաւիրեն զ Պետրոս Ա թագաւոր Կիպրոսի (1368), որ եւ մինչ հանդերձի ’ ի նաւ մտանել, սպանանի յիւրայոցն (17 յանու. 1369): — Ի նմին ժամանակի եւ Մարիամ դշխոյ ( կին Բ Կոստանդնի ) թուի թեկն ածել թագաւորութեան, զի առաքեալ էր դեսպանս ’ ի Հռովմ, ’ ի Նէապօլիս, ’ ի Վենետիկ. եւ Գրիգոր ԺԱ Պապ թելադրէր (22 յանու. 1372) փեսայացուցանել նմա զՈթոն իշխան Պրունզուիքայ եւ թագաւորեցուցանել: — Յետ սպանման Գ Կոստանդնի ` կարգի նոյն ինքն Մարիամ թագապահ, 1373-4:

1374. Լեւոն Ե Լիւզինեան, եղբօրորդի Կի թագաւորի. կինն ` Մարգարիտ ’ ի Սուասոնեան զարմէ:

1375. ապրիլ. — Սա գերի վարի յԵգիպտացւոց. եւ դադարէ թագաւորութիւն Հայոց եւ Սիսուանայ. ընդ նմին գերեալ եւ Մարեմայ դշխոյի ( կնոջ Բ Կոստանդեայ ) եւ արձակեալ ` երթայ յԵրուսաղէմ, եւ անդ վախճանի: Իսկ միւսն Մարիամ կին Լեւոնի ` մեռանի ’ ի Գահիրէ Եգիպտոսի։

Յետ մահուան Լեւոնի ` ’ ի Բարիզ (29 նոյեմբ. 1393), թագաւորք Կիպրոսի ` իբր ազգակիցք իւր եւ հօրեղբօրն ` Կի թագաւորի, յաւելուն ’ ի կոչումն եւ ’ ի դրամս իւրեանց եւ զանուն թագաւորի Հայոց. եւ են այսպէս անուանեալ թագաւորքն, զատ յ ’ Ա եւ յ ’ Բ Պետրոսէ, յամս

1375-1398 Յակոբ Ա.

1398-1432 Յանոս կամ Յովհան Ա.

1432-1458 Յովհան Բ.

1458-1460 Գառլոդդա կին Լուդվիկի Սաւոյացւոյ.

1460-1473 Յակոբ Բ.

1473-1489 Կատարինէ Գոռնարոյ, յետին անուանակիր թագաւորութեան Հայոց:

 

 

228. Մէլիք Էօմէր. — Թուի յորդւոց յորդիս պայազատեալ տոհմի սորա ’ ի Սիս, հարստահարելով զբնակիչսն. քանզի էր համանուն նորին ոմն եւ յամի 1461, յորում ` « Սսայ Տաճիկքն գաղտ ’ ի գիշերի գնացին առ Կարապետ կաթողիկոսն, եւ նստան ժողովեցին զՍսայ Տաճիկքն եւ զՀայքն. եւ միաբանութեամբ երդումն եւ դաշինս արարին ընդ միմեանս, զի ըմբռնեսցեն զ Մէլիք Օմէրն: Եւ ’ ի վաղիւն ամենեքեան գնացին առ հասարակ ’ ի Դարպասի ներքի դուռն. եւ ոմանք ամբարտաւանք ելեալ ընդ պարիսպն ` ’ ի պլուզ դրան վերեւն, մտան ’ ի մէջ դարպասին, քրիստոնեայք եւ Տաճիկք. եւ Մէլիք Օմարն ծակեաց զպարիսպն, եւ էառ Թուրքմանն ’ ի մէջ դարպասուն. եւ եդեալ պատերազմն ` ճակատեցան Թուրքմանն եւ Սսայ բնակիչքն. եւ սպանին ’ ի Թուրքմանէն մեծանուն մարդ մի. եւ նոցա բարկացեալ ` յարձակեցան ’ ի վերայ Սսայ բնակչացն հեծելոցն. եւ փախստական արարեալ սպանին երկու քրիստոնեայ, եւ զայլսն նետելով խոցոտեցին. եւ ոմանք փախստական եղեալ ` մտին ’ ի բերդն, եւ ձգեցին երկու մեծ քար ընդ պարիսպն ’ ի վայր. եւ զայն տեսեալ Թուրքմանացն ` դարձան յետս, եւ իջեալ մտին ’ ի քաղաքն. եւ թալանեցին չորս տաճկի տուն, եւ զ Պաղտօնին տղին, զ Լեւոնին եւ զ Գրիգորին, եւ զայլս բազումս: Եւ ապա եկեալ մտին ’ ի սուրբ յաթոռն ` ’ ի կաթողիկոսարանն Տէր Կարապետ կաթողիկոսին, եւ թալանեցին զվանքն եւ զսուրբ մեռոնն եւ զամենայն սրբութիւնս »:

 

228. Բ. Շահ-Սուար Ա. — Որդի թագաւորին Գերմանիկոյ կոչէ զսա Ժամանակագիրն. յետ նուաճելոյ զԴաշտայինն Կիլիկիա ` (1467), եկեալ է ’ ի վերայ Սսոյ, յամի 1468 (2 յունիսի ), եւ հրով դատեալ զաւանն. ապա վերադարձեալ ’ ի նոյն ` պաշարէ զբերդն, յորում « Չագամ [12] պարոնն կայր ’ ի բերդն, եւ ութ հեղ պատերազմ արարին. եւ իջան քրիստոնեայք ’ ի բերդէն, եւ շատ սպանին. եւ շատ սղարկեցին զբերդն, եւ նա պահեաց. իսկ Սսեցիքն ահռկեցան եւ տվին զբերդն, դեկտեմբերի [13] ԻԳ (23). եւ եդ Շահ - Սուար ` պարոն ’ ի Սիս զ Շարամէրթն. եւ գնաց »: — Ի դիպուածի երկրորդի ամին, 1469, պարոնն այն տեղակալ Շահ - Սուարի ` ութ քրիստոնեայս կալեալ դնէ ’ ի հորն, եւ ոչ թէ զբազմութիւնն, յորոց շատք փախեան ’ ի Կոպիտառա: « Եւ Շարամէնթ պարոնն Սսայ ` արար երդում, եւ յղեաց մարդ ’ ի Կոպիտառայ առ Սսցիք, եւ ասաց. թէ, բերէք 12, 000 ղուռուշ, որ տամ զձեր մարդիկն. եւ Սսցիք ոչ գիտէին զնորա նենգութիւնն. առին շատ ձի եւ մալ, եւ գնացին ’ ի Սիս. եւ իջին ’ ի բերդէն, եւ ըմբռնեցին զամենայն քրիստոնեայսն եւ եդին ’ ի հորն. եւ առին զմալն եւ զձիանքն եւ շատ ըռզակ. եւ սպան երեք տաճիկ: Վասն որոյ ’ ի մնացեալ իշխանացն ոմանք գնացին ’ ի Տէրէնտայու բերդն ` մօտ ’ ի Շահ - Սուարն. եւ առին ’ ի նմանէ հրաման, եւ եկեալ հանեցին զբանտարկեալ քրիստոնեայսն »:

— Ի նմին ամի ` միւս եւս հարուած հասեալ է տարաբաղդիկ քաղաքին. զի Էտիլ կոչեցեալ ֆախին ` առեալ զՖարսախն ( Թուրքմանս ), եւ եմուտ ’ ի Սսայ « բերդն ` գողութեամբ, եւ թառաշեաց ( կողոպտեաց ), եւ շատ մալ էառ, եւ շատ անօթ սրբութեանց »: — Աղիտագոյն եւս հարուած եհաս յերկրորդում ամի, « մահտարաժամն ընդ ամենայն երկիր. եւ մեռան շատ կարգաւորք եւ իշխանք եւ տանուտեարք. եւ ’ ի Սիս ` Աջպան Ս. Լուսաւորչի Աջոյն մեռաւ ( Հեթում Սպիտակ երէցն Խազոնց ). զոր ’ ի նոյն ժամանակի Նաղաշ եպիսկոպոսն ( Մկրտիչ ) ասաց զՈղբն ’ ի վերայ Տղայոց, որ է սկիզբն ` Արարիչն արարածոց. եւ այլ Ողբ ’ ի վերայ Իշխանաց, որ սկիզբն է ` Երազ է եւ սուտ, եղբարք, եւ այլն »: — Աւերողն Սսոյ ( Շահ - Սուար ) երկրորդ անգամ յաղթող գտեալ Եգիպտացւոց ` եւ գերեալ զսահմանս Դամասկոսի, ասի բերեալ 1000 տուն յայլազգեաց եւ բնակեցուցեալ ’ ի Սիս: Իսկ ինքն ապստամբն յետ ամաց ինչ (1473) հալածեալ յԵգիպտացւոց եւ պաշարեալ ’ ի Ծամանդի բերդի, անձնատուր եղեւ, եւ վարեալ ’ ի Գահիրէ ` սպանաւ:

 

228. Բ. Սատուրճի օղլի, եւ այլն. — Ժամանակագիրն հաւաստէ զ ’ ուստին եւ զժամանակ գալստեանն. « Ի ՌԽԹ թուին մերոյ, յաւուրս Առաջաւորաց Սրբոյն Սարգսի Զօրավարին, որ օր էր շաբաթ (7 փեբր. 1601), եկն ոմն Սատուրճի անուն բազում զօրօք Անթպոյ ( յԱնթապ քաղաքէ ), ’ ի վերայ Սաւրիոյ. եւ սպան զպարոն տեղւոյն հանդերձ մեծամեծօքն. եւ եկն ’ ի Սիս, եւ այլն: …. Եւ թէպէտ շնորհքն Աստուծոյ ազատեաց անփորձ զդաս հաւատացելոցն ’ ի չար բռնաւորէն ` կանամբք եւ անմեղ գառամբքն, բայց յընչից եւ ապրանաց եւ եկեղեցական զարդուց ` շատ պակասութիւն եղեւ քաղաքիս, որք կողոպտեցին չար եւ անօրէն մարդակերպ գազանքն, նաեւ ’ ի գանձուց Ս. Լուսաւորչին ` անօթս եւ զարդս գեղեցկագոյնս. եւ բազում զարդս եկեղեցեաց գտեալ ’ ի պահարանս թագստեան ` կողոպտեալ տարան ընդ իւրեանց ` չարքն այնոքիկ ». բայց սուրբ Աջքն զերծանին ձեռամբ Մինասայ եւ որդւոյ նորա տէր Ղազարու:

 

231. Դրազարկ. — Անունն ` գտաւ եւ յայլում գրուածի ( Հեթմոյ Պատմչի ) գրեալ Թ տառիւ ` Թրազարկ:

 

232. Հանգստարանն. — Ժամանակագիր մեր յիշեցուցանէ յաւելուլ ’ ի ծանօթ արքայազունս թաղեալս աստանօր ` եւ զ Զապել Բ դշխոյ, կին Օշնի արքայի եւ քոյր Օշնի Պայլի. որ ` յառաջն ոչ գիտեմ ո՛ւր էր թաղեալ, եւ յետ իբր 28 ամաց, որդի նորա Լեւոն Դ ` ետ փոխադրել, « Եւ տարան ’ ի Դրազարկն. զի նա էր տեղ եւ դիր հանգստեան թագաւորացն Հայոց եւ հայրապետաց, վասն երկիւղին անօրինաց. զի նեղ եւ նուրբ է ճանապարհն. եւ ’ ի Սսու ` աւելի քան զմիոյ աւուր ճանապարհ »:

 

232. — Թուականք ` մահուան Ա Թորոսի ` ընթեռնլի են 1129 եւ ոչ 1127, եւ Կոստանդնի կաթողիկոսի ` 1267 ։

 

234. — Թորոս Փիլիսոփայ, որ է Երաժիշտ, թերեւս արքունի երէցն Թափրոնց մականուանեալն, գրեալ է յայսմ ժամանակի ընտիր աւետարան մի ’ ի Դրազարկ, եւ յուղարկեալ յԱռաքելոց վանս ’ ի Տարօն, յորմէ ընդօրինակէր յետ դարու միոյ (1454-5) այլ ոք, գտեալ զայն ’ ի Բաղէշ քաղաքի:

 

234. Բ. Փոս անապատ. — Գոյ հնագոյն յիշատակ տեղւոյս ’ ի կիսոյ ԺԳ դարու, եւ ’ ի կաթողիկոսէն Կոստանդնէ, յաւետարանի, զորմէ ասէ. « Ետու գրել ( յամի 1254) յաղագս անձին իմոյ, յընտիր եւ ’ ի լաւ օրինակաց, եւ ոսկով եւ արծաթով զարդարեցի. եւ իմ տեսեալ զմենաստան անապատն զ Փոս, եւ միաբանեցի զիւրեանքն ’ ի մի պաշտօն եւ ’ ի մի սեղան. եւ առին իւրեանց սահման ` ըստ կարեաց իւրեանց. եւ ես միաբանեցայ ընդ նոսա, եւ պարգեւեցի նոցա զաւետարանս զայս, զոր ինձ ստացեալ էի, յիշատակ ինձ եւ եղբօրորդւոյ իմոյ Թորոս քահանայի », եւ այլն:

 

239. Անազարբա. — Զօրավարաց եկեղեցին յայտնի ’ ի կնքոյ Թորոսի ` զոր յանդիման արարաք յէջ 442, լինել յանուն Սրբոցն Գէորգայ եւ Թէոդորոսի:

 

240. Բ. Քաղրդիկ. — Եթէ ըստ իմաստին թարգմանեալ իցէ Թուրքաց զայս անուն, ապա նոյն է ընդ Պաղըրսաղ տէրէսի. յերկրին Կիլիկիոյ, ուր Յովհ. Չմշկիկ կայսր շինէ կամուրջ «’ ի վերայ գետոյն, որ կոչի Չմշկիկի-կարմունճ, զոր այժմ Սսացիք ծեքելով՝ Չէշնիկիր քօփրիսի կոչեն », ըստ Ժամանակագրին:

 

247. Ճէպէլ-Նուր լեառն. — Ընդ ծաղկունսն յիշէ Յակոբ Նալեան, « գեղեցիկ Զիւմպիւլներ եւ Իպրուհիլ-սէնամ, որ է Լօշտակ »:

 

  249. Մսիս. — Եկեղեցի մի եւս Ս. Թորոս անուն յիշի յամի 1297, ընդ որոյ հովանեաւ Հեթում գրիչ քահանայ գրէ Աւետարան մի «’ ի խնդրոյ աստուածազան եւ սրբասէր ըստ հոգւոյ հօր մերոյ, ըստ մարմնոյ ուսուցչի մերոյ պատուական քահանայի Սմբատայ Քաջկոնց, ’ ի յիշատակ հոգւոյ իւրոյ եւ ծնողաց իւրոց, եւ ’ ի վայելումն եղբօր եւ եղբօրորդեաց, եւ ամենայն նախնեաց իւրոց »: — Հեթում հաւանօրէն է երէցն թուեալ ընդ ճարտար գրիչս Սիսուանայ (517) թերեւս եւ նոյն զոր ’ ի սարկաւագութեան իւրում տեսաք յամի 1279 գրել զյիշատակ Լեւոնի Դ ’ ի Ճաշոցն պարգեւեալ ’ ի նմանէ եկեղեցւոյ Պերուճիայ քաղաքի (519):

 

250. — Կամուրջն. յամի 1243 յիշի փլեալ, այլ ոչ որպէսն եւ նորոգութիւն, որ յայտ է թէ արարեալ է իսկոյն հրամանաւ Հեթմոյ արքայի եւ արքայահօրն Կոստանդնի: Յետ երկերիւր ամաց (1432) յանցանելն ընդ այն Պերդրանտոնի ( փռանկ ուղեւորի ) գետատար եղեալ էր քարեղէն կամուրջն եւ փայտիւ նորոգեալ էր:

 

251. — Մերձ ’ ի Մսիս ասէ Ժամանակագիրն զտեղին Արըխ-Եազիսի, որ է Նիհար դաշտ. եւ պատճառ անուանն ` զայս, ըստ աւանդութեան այլազգեաց, զի Պիպարս Փնտուխտար ( յետոյ սուլտան ) յորժամ ծառայ գնեալ ’ ի Պրուսա ` տարեալ լինէր յԵգիպտոս, հիւանդ գոլով եւ նիհար յոյժ, աստանօր ընկեցաւ յընկերէն ’ ի ձիոյն, զի երկու ’ ի միասին հեծեալ էին:

 

251. — Քեաֆիր-պինա. Ըստ Յակոբայ Նալեան ` Քէֆրի-պինա, թաղ մի է Մսսայ:

 

251. Բ Շահի-Մարան. — Յակոբ Նալեան ` Շահմէրտան գալէսի ասէ, « մօտ ’ ի Մսիս է, ’ ի վերայ բարձր լերին գագաթոջ, ողորմելի տեսողացն. որ թուի թէ Անազարբայ մեր անառիկ բերդն է (!). թէպէտ յոմանց ասի նա ’ ի ձորամէջ լեալ մօտ Ատանայի »:

 

253. Արքայկաղին վանք. — Վասն դրիցն ` ասէ Ժամանակագիրն, « Այժմ աւերակ է, յարեւմուտս Կոպիտառու, եւ անմարդաբնակ. եւ Կոպիտառցիքն ունին այգի ’ ի նոյն տեղւոջ, որ նստին յամառն անդ »: Յիշէ եւս զի « զՊարոն Ստեփանէ ( եղբայր Բ Թորոսի ) թաղեցին ’ ի չորսն փետրվարի, ’ ի սուրբ ուխտն Արքայկաղնին »:

Ի յիշատակարանի աւետարանի միոյ գրելոյ յայս վանս ` յամի 1259 կամ 60, գրողն ` ընդ թագաւորին Հեթմոյ եւ կաթողիկոսին Կոստանդնի ` յաւելու եւ « յիշխանութեան իշխանաց իշխանիս մերոյ Ճօֆրէ, եւ որդւոցն Կոստանդնի, Սմբատի եւ Աւշնի ». գիտեմք զսոսա տեարս Սարուանդիքարի, որում յիշատակս այս ` մերձաւոր կարծեցուցանէ զվանսն: Գրիչ աւետարանին է Սիմոն փիլիսոփայ, մի ’ ի նշանաւոր երաժշտաց կամ երգեցողաց ժամանակին ( 517 ): — Զեկեղեցին Արքայկաղնոյ համարէի յանուն Ս. Աստուածածնի. որում ’ ի ճահ գայ եւ Պատկեր նորին ` զոր ’ ի սկիզբն ԺԲ դարու Թաթուլ իշխան Մարաշոյ ` ’ ի թողուլն զքաղաքն առ Ճօսլին, վաճառեաց Թորոսի Ա « ընդ բազում ոսկւոյ … եւ զՊատկեր Ս. Աստուածածնին բերին ’ ի սուրբ ուխտն Արքակաղնին »:

 

260. Ատանա. — Րամազան տոհմն տիրող: Մի ոմն ’ ի պայազատացն ` յառաջին կէս ԺԶ դարու, « շինեաց զ Բերդն Ատանայու, եւ զ Կարմունճին առաջի դուռն. եւ տարեալ զՍըսայ բերդին եւ զպարսպին դուռքն, զմինն ` Ատանու բերդին դուռ արար, եւ զմիւսն ` Կարմնճին. եւ շինեաց խան, ճամի եւ բաղանիս եւ իմարաթ, եւ չորս ջաղացք ’ ի վերայ ջրին, եւ մեծ տօլապ ` որ ’ ի գետոյն ջուր կու քաշէ, եւ երկու սարայ, եւ նարինճի պահչայ, որ այժմ կոչի Սօվուխ-պախչասի, որ քաղցր լեմուն կայ ’ ի նմա. եւ այլ բազում շէնքս. Շէքէրխանայ, չարսի եւ պազար եւ մասէրէ, եւ բազում խանութներ, եւ պօյախանէ. եւ երկու լման չարսի. քանզի օճախլըխ ետ զնա թագաւորն ( Օսմանեանց ): Եւ այլ անհամար շինութիւն արար. որ այժմ բազումք ’ ի նոցանէ անյայտ են »: Այսոքիկ ըստ Ժամանակագրին:

 

260. Դաւիլ յԱտանա. — Եփրեմ կաթողիկոս ` երեւի ’ ի ժամանակագրէս Կիլիկիոյ համառօտեալ զպատմութիւն գալստեան բռնաւորին եւ զմարտին Ատանայ. զորով զանց արարեալ մեր, յիշեսցուք միայն զի ոչ սոսկ բնակիչք Ատանայ, այլ եւ Սսեցիք ` որք յահէ Դաւիլայ եկեալ էին այսր, «’ ի բերդն մտին, եւ բազումք ’ ի դուրս մնացին. նա եւ շատ աղաչեցին լալով զ Յովհաննէս կաթողիկոսն, զի առցէ զարկղ ( Աջոյ ) Ս. Լուսաւորչին եւ մտցէ ’ ի բերդն. եւ նա ոչ եմուտ, այլ ետ մուծանել զլուսարարն սրբոյ Լուսատուին, հանդերձ սուրբ Աջերացն եւ այլ սրբութեանց ` ’ ի բերդն. եւ ինքն կացեալ յաղօթս մինչ ’ ի յառաջին ժամ գիշերոյն ` լալագին դիմօք. զոր բարերարն Աստուած ողորմեցաւ, ’ ի նորին խնամոցն բացեալ եղեւ Դուռն Կարմունճին. եւ Յովհաննէս կաթողիկոսն յուսալով ’ ի խնամքն Արարչին ` ել աշակերտօքն հանդերձ. եւ ընդ մոլար ճանապարհ լեառն լեռնայն եկեալ եհաս ’ ի սուրբ աթոռն ’ ի Սիս: … Եւ Սսոյ ժողովուրդն յետ գնալոյ պղծոյն ` դարձան եւ եկին ’ ի Սիս, հանդերձ սուրբ Աջերօքն եւ այլ սրբութեանցն. եւ հանգուցին զսուրբ Աջերն ’ ի Ս. Աննայ եկեղեցւոյն, որ է աթոռ եւ հայրապետական եկեղեցին Սսոյ »:

 

262. — Ի Սահմանս Ատանայ յիշի ’ ի նախնեաց, յամի 1292-3, գեօղ մի «’ ի Գահս Կիլիկիոյ որ կոչի այժմ Բաղնէկունք, մերձ յաստուածապահ քաղաքն Ատանա ». զոր եւ վերագոյնդ յիշեցաք ( 533 ):

 

270. Տարսոն քաղաքի պաշարողն կամ զօրագլուխ Իկոնիացւոց ` Լամսատին սահիպ կոչի ’ ի Ժամանակագրէն Կիլիկիոյ, հաւանօրէն Շամսէտտին էր անունն:

 

287. Կամարտիաս. — մերթ այսպէս եւ մերթ Կումարտիաս գրեն յիշողք տեղւոյս, այլ եւ ռ տառիւ. իսկ Ներսէս Պաղոն ` Խումարտիաշ գրէ. նոյն ինքն եւ զՄաղվա (288) գրէ Մամղա:

 

296. Բ. Մանիօն բերդ. — Ժամանակագիր ոմն ասէ համառօտիւ. ’ ի թուին « ՉԼԲ (1283) Թուրքմանք տիրեցին Մանիօնին, յետ եօթն ամի պաշարման նորա »: Ա՛յլ ոմն ծանուցանէ, զի առ Լեւոնիւ մեծաւ Սիր Ատանն էր տէր Մանիօնին:

 

304. Ատտալիա. Գարամանն եւ Օսմանեանք. — Յամի 1422, ըստ Ժամանակագրին մերոյ, « սպան սուլթան Մուրատն Բ զՂարամանին տղան ( Մուհամմէտ ), որ եղեւ ասի ( ոսոխ ) նմա, որ գնաց սուլթան Մուրատն ’ ի վերայ նորա. եւ նա մտաւ ’ ի Էնթէլայու բերդն, եւ ’ ի ճէնկն զարկին զնա թօփով, եւ արարին կտոր կտոր: Եւ ունէր երեք որդի. եւ նա ետուր զՂարամանայ երկիրն ` Իպրահիմին, մեծ որդւոյն, ու երկուքին այլ ` Հիսային ու Ալայիտինի ` ’ ի դրան արքունի ուլաֆայ ( ռոճիկ ) արար սուլթանն »:

 

314-5. Սենեքերիմայ Արծրունւոյ սերնդոց գալստեան ’ ի Կիլիկիա ` վկայէ եւ Ասորի պատմիչն Միխայէլ. « Ընդ այն ժամանակս ( յելս կոյս ԺԱ դարու ), արքայազունքն Հայոց ` որ յաւուրս Վասլի կայսեր եկեալ ’ ի Վասպուրականայ … որ եւ զկնի ժամանակաց պակասեցան ’ ի նենգութենէն Յունաց եւ տկարացան, մտին յերկիրն Կիլիկեցւոց, եւ բռնացեալ ունէին բազում գաւառս դղեկօք եւ ամրոցօք »:

 

318-9. Կրակա կամ Կրակկա. — Ըստ նորագիւտ յիշատակարանաց ` առաւել եւս հաւաստի ` որիշ լինել ’ ի ծովեզերեայն Կրագայ, եւ գտանիլ ’ ի լեռնակողմանս միջնաշխարհի Կիլիկիոյ, թէպէտ եւ չեղեն մեզ բաւական յիշատակք գրոց ` ճշգրտել զդիրսն. այլ կարեւոր են բանքն, եւ կարեւորագոյն իրք նշանակեալ ’ ի նոսին, բնականք եւ բանականք. զորս յայտ առնէ գիտնական գրիչ գործոց Փիլոնի եբրայեցւոյ, յամի 1328, այսպէս. « Ես տկար ոգի եւ բազմամեղ անձն ` Յակոբ, կրսերս բանասիրաց եւ յետինս Վարժապետաց, ’ ի քաղաքէն Կրակկայ կոչեցեալ, յորում որակ որակ գոյնս քարանց ելանէ. զոր ոմանք հրահալելի արուեստիւ եփեալ ` կայծակունս արծարծեն, եւ յառաջ բերեն զանազան գործս երկաթոյ, առ ’ ի պէտս ազգի ազգի անօթոց. Հոգւոյն ձեռնտուութեամբ ` եւ ըստ անձին իմոյ բաղձանաց ` ետու գրել զեօթն տառս իմաստասիրական, որ է շարագրեալ յեռամեծ իմաստասիրէն Փիլոնի: Եղեւ զրաւ գրչութեան սորա ’ ի վանս ` որ կոչի Ջերմաղբիւր. եւ է այժմ Դասատուն կարգեալ ’ ի թագաւորէն Հայոց Չորրորդ Լեւոնի, եւ Թագադրին եւ Պայլին Հայոց Աւշնի տեառն Կոռիկաւսոյ. ձեռամբ Առաքելի սրբասէր եւ կուսակրօն քահանայի: … Էր թիւն յաբեթական տումարի եւ Հայկազեանս սեռի ՉՀԷ, ’ ի թագաւորութեանն Հայոց Դ Լեւոնի, որդւոյ բարեպաշտ թագաւորին Աւշնի, եւ ’ ի պայլութեանն Հայոց Աւշնի ` տիրոջն Կաւռիկաւսոյ, եւ ’ ի կաթողիկոսութեանն Հայոց Տեառն Յակոբայ, որ է քուերորդի Տէր Գրիգոր կաթողիկոսին » ( Անաւարզեցւոյ ): — Գունագոյն քարինքն, հրահալքն եւ երկաթեայ անօթքն ` յայտ առնեն ’ ի սահմանս բովուց ’ ի գահս Կիլիկիոյ լինել Կրակկայ, զոր ` համարձակ քաղաք կոչէ բնիկ նորին վարժապետն այն Յակոբ: — Մետասան ամօք յառաջ քան զայս յիշատակ ` քահանայ ոմն Յովհաննէս անուն որդի Սիրունի եւ Կիրայի ’ ի ձեռն այլոյ քահանայի ` գրել տայ Աստուածաշունչ մատեան « Ի Գիւղաքաղաքն որ Կրակայ կոչի,

Ձեռամբ Կոստանդին քահանայի,

Եօթըն հարիւր Հայոց թըւի

Վաթսուն եւ վեց անցեալ ամի.

Ընդ հովանեաւ Սուրբ Գրիգորի,

Ի հայրապետութեան Տեառն Կոստանդի,

Հայոց Մեծաց հեղինակի.

Ի թագաւորութեան Հայոց ` Աւշնի `

Բարեպաշտի եւ յոյժ հեզի »:

Ահա յայտնեցաւ եւ եկեղեցին Կրակկայ, զոր սա գիւղաքաղաք կոչէ, մինչ չեւ էր հաստատեալ ’ ի նմա Դասատանն. համարելով զսա բարձրագոյն իմն ուսմանց տեղի ` հաւանելի է եւ բարձրանալ պատուոյ շինատեղւոյն եւ քաղաքանալն: — Իսկ անուն վանացն Ջերմաղբիւր, զոր եւ գուշակէաք ( 114 ) այսպիսի լինել զգրեալն ուրեք Գերմաղբիւր, յիշեցուցանէ զմի ’ ի ջերմըկաց ` որ աստ եւ անդ նշանակին ’ ի Կիլիկիա, եւ յօժարիմ կարծել յաւէտ զԻլիճայն անուանի ` որ առ փայտեայ կամրջաւ ( 134 ):

Իսկ Դասատունն կարգեալ ’ ի Դ Լեւոնէ ` թուի սկզբնաւորեալ կանխագոյն եւս, եթէ այսպէս օրէն իցէ գուշակել եւ մեկնել զբանս այլոյ վարժապետի, որ ութ ամօք յառաջ քան զՅակոբ գրէր (1320). այն ինքն է, « Ստեփանոսի Կրակցոյ, Բանի իմաստից սպասաւորի », որպէս կոչէ զինքն, եւ ասէ յայնմ ամի ստացեալ զգիրս Գէորգայ Սկեւռացւոյ Մեկնութեանն Եսայեայ, « յողորմութենէ քրիստոսասէր արքային Հայոց ` Օշնի, եւ ’ ի թելադրութենէ բարեսէր …? … Թորոս Չաւտկայ որդւոյ Ճաւֆրի, ընդ որոյ հովանեաւն հովանաւորիմ, եւ գրկացն կալանօք գրգանամք, ես եւ որ ընդ իս մանկունքս են ’ ի յերկս իմաստից աստուածաշունչ տառից »:

 

331. Բ. Բերդկան բերդ. — Յետ Միխայլի ` տէր տեղւոյս յիշի Լեւոն, զորոյ քոյր առեալ էր Վահրամ մարաջախտ, եւ արձակեաց ` զի առցէ զԱլիծ դուստր Բ Ռուբինի եւ մայր Բրնձին Ռուբինի (1220): Լեւոն տէր էր եւ Մոխրոտ ( Մաւխրոտ գրեալ ) բերդի. ապա եւ այս ոչ հեռի գուշակի ’ ի Բերդկանն բերդէ:

 

359. Ծան. Այաս. — Յիշեալն ’ ի ծանօթութեան ` Յակոբ վաճառական փոխատու ` (Rex) թագաւոր մականուանեալ, սոսկական ոմն էր Գենուացի, յորոյ տոհմէ կան եւ այժմ համանուն սերունդք ’ ի Գենուա քաղաքի:

 

378. Բ. տող Գ. Փոխանակ Անազարբայ ` ընթերցիր Մամեստիոյ:

 

384. Թագւորի դրամ. այսպէս գրեալ գտաւ արդ եւ ’ ի հայումս, ’ ի յիշատակարանի աւետարանի միոյ:

 

396. Սեաւ Դուռն, Գարա-Գափու. — Ըստ ասից եւ լրոյ Պելճիոյոզոյ տիկնոջ ` եւ Ժամանակագիր մեր վկայէ, եթէ զԴուռնն « այժմ Ղարանլըխ-ղափի ասեն ». բայց ոչ զայս տեղի ` այլ զմիւս Դուռն (416) իմանայ, ուր սպանաւն Եաղուպ - արսլան:

 

401. Մառի. — Նաեւ Հեթում Պատմիչ յայտնապէս Կապան Մառոյ կոչէ զտեղի մեծի պատերազմին:

 

425. Պաղրաս. - Ժամանակագիր մեր ռամկօրէն Պախրաս կամ Պախրազ գրէ, եւ յամի 1201 նուաճեալ ’ ի Լեւոնէ. այլ գիտեմք վաղագոյն եւս ընդ ձեռամբ նորա:

 

426. Բ — Յամի 1280 ( յ ’19 ամսեան հոկտեմբերի ) գամ մի եւս զՊաղրաս եւ զԴարպսակ թափեցին Թաթարք յԵգիպտացւոց:

 

429. Արսուս. — Ըստ դրից սահմանացն ` հաւանօրէն կոչեցեալ է ’ ի Թուրքաց Արսուզ-պուճաղի, ըստ Ժամանակագրին մերոյ, (’ ի յիշելն զտեղին նուաճեալ ’ ի մերոյս Լեւոնէ Ա ):

 

473. Ի Կարգի թագաւորօրհնէից հետաքննելի մասն էր ձեւ երդման կամ խոստման թագաւորին առ ազգն, որ ’ ի կանոնիդ ` հարցմամբ եպիսկոպոսապետին եւ հակիրճ պատասխանեօք ընծայելոյն ` յարմարեալ է. այլ յառաջնումն անդ նուագի եւ ’ ի վերականգնութեան թագաւորութեանն, յորում այնքան իշխանք ` շատ կամ սակաւ ազատակեացք ` յանձն առին լինել լիճ Լեւոնի, ’ ի դէպ էր եւ սմա յայտնապէս կամ հանդիսապէս ինչ խոստանալ նոցա եւ համօրէն ժողովրդեանն եւ ուխտի եկեղեցւոյն: Եւ արդ Ժամանակագիր մեր ասէ ` սոցա « Պահանջեալ երդումն ’ ի Լեւոնէ, որ է այս. դրին զԱւետարանն առաջեւն. եւ այս է օրինակ երդմանն. Ես Լեւոն Թագաւոր Հայոց, որ կամօքն Աստուծոյ լինելոց եմ թագաւոր Հայոց, Խոստանամ, ուխտեմ եւ երդնում առաջի Աստուծոյ, եւ երանելոյն Սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին, որ լինիմ ես յայսմ հետէ պահապան եւ զերծանօղ Հայրապետին եւ սուրբ Եկեղեցւոյն Հայոց եւ ամենայն կղերիկոսաց նորա, ’ի յամենայն կարի եւ ’ի յօգուտ իւր պահելով, եւ խնամելով զՀայրենիսն, զՊատիւ եւ զԻրաւունս նորա. որչափ կարողացայց օգնականութեամբն Աստուծոյ, ըստ գիտութեան եւ կարողութեան իմոյ, ուղիղ եւ յստակ հաւատով. Այնպէս Աստուած օգնէ ինձ »:

Երիցս կրկնէ »: — Եթէ ոչ ըստ ամենայն բառից այսմ շարաբանութեան ` արտասանեալ իցէ Լեւոնի, այլ հարկ է թէ եւ ոչ հեռի յայսմանէ. զի ոչ վայրապար ’ ի ներքս մուծանէ հեղինակն զայս ձեւ, մինչ լռէ զայլոց հանգամանաց հանդիսին. բայց տակաւին պահանջեն միտք ` եւ բանս ինչ խոստման առ Պարոնայսն, զոր թերեւս կանխաւ արարեալ էր, եւ յայտնեսցի ժամանակաւ:

 

475. Բ. Աւագ Չայուշ կամ Չաւուշ. — Յաւուրս յետին թագաւորաց Սիսուանայ յայտնեցաւ Կոստանդին ոմն յանուանէ, զոր եւ նշանակեցաք ’ ի վեր անդր ’ ի կարգի նորայայտ պատմութեանն Սսոյ ( 542 ):

 

480. Օրէնք վարչութեան Լեւոնի. — Համարէաք անգիր աւանդութեամբ եւ Ասսիզօք Երուսաղեմի վարել Լեւոնի. այլ Ժամանակագիր մեր մեծ եւ կարեւոր իմն յայտնէ, եթէ « Սա ( Լեւոն ) ետ Դատաստանագիրք հաստատել ձեռամբ, որ գրէ, թէ Լեւոն թագաւոր. յիշատակ նորա օրհնութեամբ եղիցի »: Փափագելի է ամենայն բանասիրի գիւտ կամ ստուգութիւն այսպիսւոյ կարեւոր սոփերի. շատ լիցի յիշել մեզ ’ ի հարեւանցի, զի բաց յԱսսիզաց Երուսաղեմի ` կային յայնժամ թարգմանութիւնք Ս. Լամբրունեցւոյն ’ ի լատինէ եւ ’ ի յունէ ` այլ եւ այլ կարգաց, եւ օրինաց կայսերացն Բիւզանդիոնի, եւ Դատաստանագիրք Մխիթարայ Գոշի ` հրատարակեալ էին սակաւ ամօք յառաջ քան զպայազատելն Լեւոնի:

 

484. Իշխանաց իշխան. — Եթէ զառաջինն իբրեւ յատուկ աստիճան միոյ միայնոյ սեփականեալ էր այս բարձ, յետոյ աւագագոյն իշխանք եւս այսպէս երեւին կոչեցեալ, կամ օրինօք կամ ըստ հաճութեան պատուադրաց. եւ նոյն ինքն Պայլն եւ արքայահայր Կոստանդին ` որ յաճախ Աւագ Պարոն անուանի, կոչի եւս ուրեք Իշխանաց իշխան. եւ առ նովաւ իսկ ( յամի 1259) Սիմոն փիլիսոփայ գրիչ աւետարանին յԱրքակաղնի (546), Իշխանաց իշխան մեր կոչէ զՃօֆրէ ` տէրն Սարուանդիքարի:

 

485. Մարաջախտք. — Որպէս յուշ արարաք յառաջն ուրեք ( 542 ). ’ ի վերջին ժամանակս երեւին բազմացեալ Մարաջախտք, վասն որոյ եւ հարկ լեալ զառաջինն եւ զգլխաւոր ’ ի նոսա ` կոչել Աւագ Մարաջախտ. եւ պարտ է յաւելուլ ’ ի շարս նոցին յետ հռչակաւորն Պաղտինի († 1337), ընդ աւագս ` զ Թորոս եւ ապա զորդի նորա Վասիլ զեղբայր Քաջին Լիպարտի, յամի 1368-70, եւ զսա իսկ ընդ այլ մարաջախտս, յորոց կարգի էին ’ ի նոյն ժամանակս ` Օշին եւ որդի իւր Վասիլ. եւ հուսկ բնաւից իսկական մարաջախտից ` Սոհէր ն այն մտերիմ Լեւոնի Ե, կարգեալ ’ ի սմանէ:

 

486. Պռոքսիմոսք. — Յետ մահուան Մեծին Լեւոնի, եւ որպէս գուշակի ` առ կենդանեաւ իսկ նորին, Պռոքսիմոս էր հին հայկական անուամբ Տրդատ ոմն:

 

486. Տիւան - պաշի. — Յանուանէ գտաւ միայն Կարապետ ն այն ( 520 ) աղօթասէր եւ գրասէր յաւուրս Օշնի եւ մինչեւ Կոստանդնի Բ թագաւորի. որոյ ` ( զի այր նշանաւոր էր վարուքն եւ տիրասիրութեամբ ), նշանակի եւ օր մահուն, յ ’18 կամ ’ ի 16 սեպտեմբերի 1356 ամի, եւ թաղումն ’ ի Սիս «’ ի ժողովուրդ Աստուածածնայ », որ է անշուշտ Երեքխորանն ( 540 ): Ծանուցանէ Ժամանակագիրն ` եթէ յաւուրս իւր « այժմ կայ երկու եղբայր ’ ի Սիս. ասեն թէ նորա ազգէն են, որ կոչին Պռըգենք »:

 

519. Բ. Հեթում Բ Գրասէր եւ Գրավարժ. — Մեծ հռետորն Յովհաննէս Եզնկացի, բազում դրուատեօք գրէ զՀեթմոյ ` յառաջին ամս պայազատութեան նորին (1292). « Թագաւորն Հայոց Հեթում՝ որդի Լեւոնի բարեպաշտի, որդւոյ իմաստուն արքային Հեթմոյ հօր ` եւ մօր Զապելի սրբոյ թագուհւոյ, դստեր առաջին պսակաւորին Լէոնի, որդւոյ Ստեֆանեայ, որդւոյ Լէոնի, որդւոյ Կոստանդեայ, որդւոյ Ռոբենի մեծի իշխանի. յերկուց թագաւորական ցեղիցն սերեալ զարմի՝ ’ ի Բագրատունւոյն եւ յԱրծրունւոյն. յայսոցիկ թագընկալաց եւ յիշխանաց բարձրագահից ` բողբոջ բարեպաշտութեան բուսեալ եւ ծաղիկ գարնանային ’ ի ձմեռնացեալ ժամանակիս երեւեալ, սաղարթաւոր եւ բազմոստեան արքայական տնկոյն պտուղ քաղցրաճաշակ ’ ի համս եւ ’ ի հոտս հասեալ. Հայկական սեռիս եւ Արամեան ազին բեկելոց եւ խոցոտելոց յայլալեզու ազանց ` սպեղանի եւ դեղ դիւրացուցիչ. բարեզարդութեան կարգաց եւ կրօնից եկեղեցւոյ, եւ մանկանց նորին դասաւորութեան պայծառացուցիչ. վարժ աստուածային գրոց սրբոց եւ պատուող ուսումնականաց եւ գիտութեան հմտականաց, բարեգութ առ ամենեսեան եւ խնամածու. յորմէ եւ ես նուաստ Յովհաննէս Եզնկացի ` բազում խնամ սիրոյ եւ առատութիւն գթոյ վայելեցի. եւ զի յոյժ գրասէր եւ ուսումնասէր ունէր բարս բարեմիտ թագաւորն. որ եւ ’ ի դառն ժամանակիս ` յորում աշխարհ ամենայն իբրեւ զծով անդնդական խորովք խռովեալ եւ ամբոխեալ ծփէր, եւ աւազանման որդիքն Աբրահամու … եւ աղախնածին որդիքն Հագարու ծանրացեալ ’ ի վայր քարշեալ ծածկէին զաստեղացեալ որդիսն հօրն հաւատոց, վասն պայծառ լուսոյ առաքինութեանն ’ ի նոսա նուազելոյ, եւ բռնացեալ նեղէին մաշել սրով եւ գերութեամբ. իսկ բարեսէր թագաւորն Հեթում՝ իբրեւ զաստղ նշանաւոր լուսանշոյլ փայլէր, եւ զաղքատութիւն եկեղեցւոյ մօր ծածկէր, եւ ոչ դադարէր ’ի գիրս ստանալոյ, եւ յեկեղեցւոյ գանձս յաւելումն առնելոյ: Վասն որոյ եւ ես նուաստ Յովհաննէս Եզնկացի, բիւր բարեաց պարտականս խոհեմամիտ եւ իմաստութեան պատուող արքայի ` ընծայեցի զփոքր զայս գրկունք, որ կոչի Քերական, առ ’ ի քերել եւ սրբել, պարզել եւ զտել զամենայն բանախօսութեան իրագործութիւն ` վեցեակ կատարելաթիւ սորին մասամբքն …: Արդ ’ ի յայսմ ժամանակի որ էր թուականիս Հայկազնեան տումարի ՉԽԲ, գրեցաւ գրկունքս։ … Արդ որք ընթեռնուք զայս բան յիշատակի ` եւ օգտիք յարուեստական գրոյս իմաստութենէ, յիշեսջիք բարի յիշմամբ զբարեպաշտ թագաւորն Հեթում. հայցել ’ ի Տեառնէ թողութիւն մեղաց, եւ խնդրել արքայութիւն անմահական կենաց. յիշել ընդ նմին եւ զսրբասնունդ եւ զբարեբարու եղբարս նորա, զոր սնուցանէր երկիւղիւ Տեառն եւ ուսմամբ իմաստութեան »: Տես եւ զգովեստ նորին ` ըստ աւանդելոցս յէջ 103, ’ ի բնագրին, եւ ’ ի ծանօթութեան, որ Ստեփանոսի Կրակեցոյն է բան, առն իմաստասիրի կամ իմաստից սպասաւորի, որպէս ինքն ասաց ( 547 ):

 

527. Ֆիլիպ. — Փռանկ հեղինակ ազգաբանութեան Անդրածովու տոհմից (Familles d'Outremer) ասէ, ըստ թարգմանութեան Հեթմոյ Պատմչի. « Ֆիլիպն պսակվեցաւ ընդ Զապել թագուհին Հայոց, եւ անդ սպանաւ ». իսկ սա ծանուցանէ զի ըմբռնողք նորին ’ ի Թիլ ` էին Ճօֆրի տէրն Սարուանդիքարի եւ Պռոքսիմոսն Տրդատ:

 

529. Պատմութիւն Լեւոնի Ա. — Մինչդեռ ’ ի տպագրել էին յետին բանք յուսոյ իմոյ, ( յառաջին աւուրս ամսեան յունիսի, 1885), եհաս ’ ի ձեռս իմ համառօտ Պատմութիւն Ռուբինեանց ` գործ Հեթմոյ տեառն Կոռիկոսի. յորում գրէ եւ զայս բան. « Արար պատերազմունս մեծամեծս, որպէս գտանի ’ ի Լիապատում գիրս Պատմութեան նորա »: Ստուգիւ ուրեմն գրեալ կայր լիապատում գիրք գործոց արժանաւոր թագաւորին Լեւոնի. մնայ արդ փափագելի վերայայտնութիւն գրոցն:

 

 

[1]             Al sudetto Patriarca è stato donato per ordine del Cardinal Protettore, una Mitra di tela d'oro, un Calice d'argento, con sua Patena, Corporale e Borsa, un Corporale d'armisino ricamato di filo bianco, due Quadri della Madonna, 25 Calici di stagno con le loro Patene, atteso che in molte chiese celebravano in calici di legno, di vetro e di creta. - Relazione del Vescovo di Sidonia alla Santitá di N. S. Sisto V, addi 19 aprile (1586).

[2]             « Մասն Ա. Դիրք. Շէնք. Թիւ բնակչաց. Եկեղեցիք. Վարժարանք. Վանորայք։ ­ Մասն Բ. Ծնունդք եւ Մկրտութիւն. Հագուստք, տնական կարասիք եւ կեանք. Ուտեստք. Լուացարարութիւն լաթեղինաց եւ մաքրութիւն մարմնոյ։ Բարոյք. Կրօնական եւ Բարոյական հանգամանք. Ազգային կեանք։ Ընկերութիւնք. Երկրագործութիւն. Արմտիք. Բոյսք. Կենդանիք։ Արուեստք եւ Վաճառականութիւն։ Որսորդութիւնք. Նշանատուութիւն եւ Հարսանիք. Գաղղիական ախտ. Հիւանդութիւն եւ Մահ. Հանդէս թաղման։ ­ Մասն Գ. Աւելորդապաշտութիւնք. Օրհնութիւնք կամ Բարեմաղթութիւնք. Անէծք. Երդմունք. Վրէժխնդրութիւնք. Առակք. Յանգաւոր զրոյցք։ Պատմութիւնք. Աստեղանուանք. Հանելուկք։ Տէրունական աղօթք Զէյթունցւոց։ ­ Բառք՝ Գործածականք, Գիտականք, Երկրագործականք եւ Բուսաբանականք » ։ Բառքն առանց որիշ որիշ դասաւորութեան նիւթոց՝ ըստ այբուբենից կարգեալ են ’ ի վերջ գրոցն։

[3]             Թուի զբերդն կամ զկենդրոն Սսոյ, որ եւ կենդրոն էր աշխարհին, յանուն սորին Կիլիկիա ողջունել։ Նոյնպէս եւ այլուր Ժամանակագիրս մեր առանձնացուցանէ կամ ամփոփէ զԿիլիկիա, ասելով ընդ մէջ նորին եւ Անաւարզայ լինել զԽորձորն։

[4]             Nella cità di Sis, dove siede questo Patriarca, si è il Castello che era del Re d’Armenia, ed è inespugnabile, benchè stia disabiato: si veggono ancora le rovine del palazzo del Re e della Regina, ed ancora appresso il detto palazzo vi sono due chiese grandi, una del Salvatore, quale dicono che era la Chiesa del Re, e l’altra di S. Sofia, che è la patriarcale: e con poca spesa si potriano accomodare, ma non ardiscono acconciarle, perchè le sarebbero tolte dal turco, essendo alte e fatte in modo di fortezza. — Leonardo di Sidonia, Relazione, ecc.

[5]             Ութ կամ տասն ամօք յառաջ քան զայս դէպս՝ ծանօթ է Մէնճէք Սէյֆէտտին, երբեմն կուսակալ Հալպայ եւ երբեմն Դամասկոսի, եւ յետոյ (1374) հազարապետ եւ իբր փոխարքայ յԵգիպտոս. այլ թէ նոյն իցէ սա եւ ամիրայն Տարսոնի, ոչ ունիմ ասել։ Ոչ շատ ամօք յառաջ քան զնա՝ կայր եւ Մէնճէք ­ էլ ­ Եուսուֆի, մի յաւագ պաշտօնէից սուլտանին Եգիպտոսի։ — Վայլ, Դ։

[6]             Իցէ՞ արդեօք թարգմանեալն ’ ի մէնջ Բազէբերդ, յէջ 157, եթէ Բարիքարկ ( 354 ) ։

[7]             Ըստ այսմ Մաղաքիա Դպիր գրէ ’ ի տարէթուի 1402 ամի. « Ի սոյն ժամանակի որ յետ բառնալոյ թագաւորութեան Հայոց ’ ի Սսոյ, ժողովեցան թագաւորազունք եւ իշխանք եւ բազումք ’ ի ժողովրդոց, մտեալ ’ ի նաւ՝ գնացին ’ ի Ֆրանկստան » ։

[8]             Ոչ յայս անուն կոչի սուլտան ժամանակին, այլ թերեւս մի ’ ի մականուանց նոցին իցէ եւ այս։

[9]             Ժամանակագիրն Կիլիկիոյ՝ որ ոչ համարի ընդ թագաւորս զերեսին եղբարս Հեթմոյ եւ Օշնի՝ զԹորոս, զՍմբատ եւ զԿոստանդին, յետ մահուան Դ Լեւոնի, ասէ, « Թագաւորեցուցին ’ ի նոյն ազգէ զԿոստանդին զորդի մարաջախտին իւր զՊաղտընին », եւ այլն. շփոթելով ընդ Լիւզինեանն Կիտի ( * ), թէ ոչ զանունն՝ այլ զժամանակ թագաւորութեանն. զի երկուս ամս ասէ թագաւորեալ, որպէս եւ Կիտն, եւ սպանեալ « վասն անպարկեշտ վարուց իւրոց », ընդ եղբօր իւրոյ Պեմընդի, որպէս կոչէր արդարեւ եղբայր Կիտի սպանեալ ընդ նմին. եւ ապա յարէ. « Եւ թագաւորեցուցին զ միւս Կոստանդին ՝ յայլմէ ցեղէ, ’ ի ՉՂԳ Հայոց ( թուին ). եւ բարձաւ թագաւորութիւն ’ ի տանէն Լեւոնի եւ Հեթմոյ, զկնի 150 ամի թագաւորութեան Լեւոնի Առաջնոյ. եւ թագաւորք ինն, որ են այսոքիկ. Լեւոն. փեսայն Ֆիլիպ. դարձեալ փեսայն Լեւոնի Հեթում. որդին Լեւոն. որդին Հեթում, Փոքր Լեւոն որդին Թորոսի. Օշին՝ Լեւոնի Բ որդի. որդին Լեւոն Դ. զկնի՝ ազգական նոցա Կոստանդին. եւ ապա Կոստանդին յայլմէ ազգէ » ։ — Վասն սորա ասէ, ’ ի թուին ՊԵ (1356-7) « Եղեւ մահտարաժամ ’ ի Սիս, եւ մեռաւ Կոստանդին թագաւորն յետ 12 ամի տիրելոյն, եւ թաղեցաւ ’ ի Սիս. ( մեռան ) եւ իւր որդիքն … Եւ եդին թագաւոր զՊարոն Հեթմոյ որդին զմիւս Կոստանդին, ’ ի ՊԺԳ (1364-5), որ ոչ մնաց իւր ցեղ » ։ Այսպէս պարապ թողլով զմիջոց ութ ամաց ( ՊԵ ­ ՊԺԳ ), յետոյ ասէ, առանց յիշելոյ զմահն, ’ ի ՊԻԲ թվին (1373) « Յետ ինն ամի թագաւորութեան Բ Կոստանդեայ թագաւորին ( ինքն երիս յիշեաց Կոստանդինս ) որդւոյ Հեթմոյ, թագաւորէ որդին ! Լեւոն. սա Ե Լեւոնն է, եւ երկոտասաներորդ թագաւորն Սսայ։ Յեւթն ամիսն սորա ’ ի ՊԻԳ (1374-5)… Մէլիք Չէրքէզ Պէրխուխն ( յետոյ սուլտան Եգիպտոսի ) եկն ’ ի վերայ թագաւորին Լեւոնի ’ ի Սիս. եւ էառ զքաղաքն եւ այրեաց. եւ գերեաց զԼեւոն թագաւորն թագուհեաւն եւ որդօքն իւրովք յԵգիպտոս. եւ արբեցաւ նետն յարենէ, եւ սուրն կերաւ միս յարենէ վիրաւորելոց գերելոց գլխոց իշխանաց նոցա », եւ այլն։ Եւ յետ սակաւ տողից յարէ. « Եւ դարձեալ թագաւորէ ’ ի Սիս՝ Կոստանդին » ! Զսմանէ ասէ թագաւորեալ 48 ամ, եւ յամի 1423 անցեալ ’ ի Կիպրոս, որպէս նշանակեցաք ’ ի վեր անդր։ — Յայս ամենայն խառնակ բանից՝ նշանելի է, նախ, այլ եւ այլ աւանդութիւն զվերջին թագաւորաց, որովք վարի Ժամանակագիրն, առանց ընտրութեան. երկրորդ լռութիւն զԼիւզինեան տոհմէ, կամ զպայազատաց իգական շառաւեղի Հեթմեանց. եւ երրորդ, զի եւ յետ գերութեան Լեւոնի՝ թուի՝ եթէ ոչ թագաւոր՝ այլ ազգապետ ոմն ’ ի Հայոց կացեալ ’ ի Սիս, մինչեւ ցգաղթ բազմութեան Սսեցւոց ’ ի Կիպրոս կամ այլուր։

* ԶԿիտ եւ զԿոստանդին շփոթեալ է նախ շարայարողն տարէգրութեանց Սամուելի, զի ասէ. « Կիտն Կոստանդին որդի Պարոն Բաղդնին, հօրքեռորդի Լեւոնի։ Սա էր որդի Պարոն Հեթմոյ, թոռն Դ Լեւոնի » ։ Քառեակ շփոթք են ’ ի բանիդ. Կիտ՝ արդարեւ Դ Լեւոնի հօրքեռն ( Զապլունի ) որդի է. իսկ որդին Պարոն Բաղդնի՝ է Կոստանդին Բ. որդին Պր. Հեթմոյ՝ է Կոստանդին Գ։ Իսկ թոռն չիք ոչ Դ եւ ոչ Գ Լեւոնի. այլ Կիտ՝ է արդարեւ թոռն Բ Լեւոնի, որդի գոլով դստեր նորին Զապլունի, որպէս բազում անգամ նշանակեցաւ։

[10]           Զայս անուն եւ զդէպ յիշէ եւ ժամանակագիրն Աւետիք Ամդեցի, այլ կանխէ զժամանակն. զի յութերորդ ամի Բ Կոստանդեայ ասէ (1352) « եղեւ թագաւոր Լեւոն մ ’ այլ, խոչընդակ Կոստանդեայ, եւ խռովութիւն ոչ սակաւ ընդ միմեանս » ։

[11]           Է որ հօրեղբօրոդի Բ Կոստանդնի ասէ զերրորդս այս Կոստանդին, այլ հաւանօրէն եղբօրորդի է նորա. զի ծանօթ է եղբայր նորա Հեթում, այլ ոչ եւ հօրեղբայր՝ նոյնպէս Հեթում անուն։ Տես յԱզգացուցակի Հեթմեանց զտոհմն Նղրեանց։

[12]           Որ Չաք գրեալ էր երկբայութեամբ ’ ի Տեղագրութեանս, զի այնպէս էր օրինակ յիշատակարանին։ Ամօք ինչ յառաջ (1464) յիշի այլ ոմն Չաքամ պէկ ՝ թագաւորութեան պատուով, այլ բռնաւորութեան ցուցիւ, ’ ի կողմանս Եփրատացւոց, ուր ’ ի Կարկառ բերդի կալեալ զնա Քրդաց՝ սպանին։

[13]           Ի Յիշատակարանին Գ ( երեք ) գրեալ էր ամսաթիւն։