111.
Արեւելակողմն
ծովուն
Որմիոյ
ցսահմանս
Կիլանայ
առ
Կազբից
ծովուն`
է
բուն
նահանգն
ԱՏՐՊԱՏԱԿԱՆ,
'ի
հիւսիսոյ
կողմանէ
ձգեալ
ցԳարատաղ
եւ
Մուղան
գաւառս
կամ
ցԵրասխ
գետ,
եւ
'ի
հարաւոյ
ցՔիւրտիստան
Պարսից
եւ
ցԻրագ-Աճէմ,
այն
ինքն
է
հին
աշխարհն
Մարաց
կամ
մեծ
Մարք.
քանզի
եւ
Ատրպատական
մասն
համարէր
նորին
եւ
Փոքր
կոչէր
Մարք.
այլ
զի
մերթ
ընդ
ձեռամբ
նոցա
եւ
մերթ
Հայոցս
նուաճիւր,
կամ
կէս
սորա
եւ
կէս
նորա,
վասն
այն
եւ
կոչէր
Ատրպատական
Հայոց
եւ
Ատրպատական
Մարաց,
եւ
այս
յաւուրց
Հայկազանց
մերոց
ցվերջ
կայս
Դ
դարու,
յորմէ
հետէ
իսպառ
նուաճեցաւ
'ի
Պարսից,
որք
կոչեն
զառհասարակ
երկիրն
ԱՂԷՐՊԻՅՃԱՆ
'ի
հին
անուանէն,
որ
նշանակէ
Հրոյ-դարան
կամ
տեղի,
վասն
բազում
ատրուշանացն
պաշտամանց
հրոյ,
եւ
այն
'ի
պատճառս
հրաբխից
երկրին
եւ
բորբոքման
նաւթային
նիւթոց
յառաջին
ժամանակսն:
112.
Գլխաւոր
գաւառ
եւ
նախիշխան
կուսակալութիւն
աշխարհիս
է
ԹԷՊՐԻԶ
'ի
հիւսիսի
արեւելից
ծովուն,
'ի
հարաւոյ
Մարանդայ,
եւ
'ի
հիւսիսոյ
Սիւհէնտ
լերին
եւ
Մարաղայ
գաւառի ,
տարածեալ
ընդ
արեւելս,
ընդունելով
անտուստ
'ի
Սաւալան
լերանց
զԱճի-չայ
կամ
Սիւրխ-ապ
գետ
որ
թափի
'ի
մէջ
կոյս
արեւելակողման
ծովուն,
եւ
նման
նմին
դառնահամ
ասի
լինել
ըստ
անուանն:
Ընդարձակ
է
գաւառն
եւ
վիճակք
բազմագեօղք
'ի
նմա,
այլ
ոչ
քաջ
ծանօթք.
որոց
գլխաւոր
քաղաք
եւ
համօրէն
Ատրպատականի
է
ԹԷՊՐԻԶ
կամ
ԴԱՎՐԷԺ,
մի
'ի
կարի
նշանաւոր
եւ
բարգաւաճ
քաղաքաց
Ասիոյ,
իբրեւ
30
մղոնաւ
հեռի
յարեւելից
ծովուն
Որմիոյ,
'ի
հարաւոյ
կամ
յահեկէ
Սիւրխապ
գետոյ,
'ի
բարձու
4700՛,
եւ
յեզր
դաշտի
մեծի
որ
ձգի
'ի
ծովակողմանէն
ցայն
վայր.
ըստ
արեւելեայց
շինեալ
է
'ի
Զոպէյտայ
կնոջէ
Հարուն-էլ
Րէշիտ
ամիրայապետի
յԸ
դարու,
եւ
կոչեցեալ
Թապրիզ
այսինքն
ջերմնահալած.
ըստ
Հայոց
յԳ
դարու
'ի
քաջէն
Խոսրովայ`
յետ
վանելոյն
զԱրտաշիր,
եւ
առ
առակէ
նորին
կոչեցեալ
Դա-իւրէժ,
որ
'ի
հին
գրուածս
ուրեք
գրի
եւ
Գահավրէժք.
իսկ
ըստ
եւրոպէացւոց
ոմանց`
հնագոյն
եւս
կարծի`
եւ
յիշատակեալն
'ի
Պտղոմեայ
աշխարհագրէ
Գաբրիս
կամ
Տաբրիս
անուն.
կոչէր
եւ
Գանձակ,
այլ
ոչ
է
բուն
Գանձակն
շահաստան
Ատրպատականի`
զոր
վերագոյն
յիշեցաք
(109):
Ընդարձակ
է
յոյժ
քաղաքն
եւ
կրկնապարիսպ,
այլ
չեն
նորա
հին
եւ
վայելուչ
շինուածք.
քանզի
'ի
բազում
սասանութեանց
երկրի
եւ
'ի
բուռն
պատերազմաց
եւ
տիրելոյ
քաղաքին
Օսմանեանց
եւ
Պարսից,
խանգարեալ
են.
նշանաւոր
են
այժմ
մնացուածք
մզկթի
միոյ
կապուտակ
ալապասդր
վիմօք,
մանաւանդ
քանդակք
դրան
նորին,
եւ
ապարանք`
զոր
ոմանք
Զոպէյտայ
շինած
կարծեն.
եւ
բազում
կարաւանատունք.
այլ
եւ
սոքա
եւ
տունք
եւ
մզկիթք
ցածունք
են
առ
ահի
սասանութեանց:
Բայց
վաճառականութիւն
քաղաքին
եւ
երթեւեկ
'ի
արուն
է
յոյժ.
ընդունի
վաճառս
'ի
Հնդկաց
եւ
յԱնգղիոյ,
'ի
Ռուսաց
եւ
յՕսմանաստանէ,
եւ
ընդ
բազում
կողմանս
ճանապարհք
արքունիք
ձգին
'ի
քաղաքէն ,
որ
առաջին
շահաստան
քաղաք
է
Պարսից:
Արտաքոյ
պարսպացն
պատին
ընդարձակ
արուարձանք
եւ
պարտէզք,
որ
յառաջագոյն
անընդմէջ
մասն
էին
քաղաքին,
եւ
թիւ
բնակչաց
կէս
միլիոն
թուէր.
այժմ
ըստ
ոմանց
իբրեւ
150,
000,
բայց
ըստ
այլոց
կիսով
չափ
եւեթ
կամ
նուազ
եւս,
որոց
մեծագոյն
մասն
Պարսիկք
են
եւ
Թուրքք
'ի
Գըզըլպաշ
տոհմէ,
եւ
Հայք
սակաւ,
եւ
նուազունք
եւս
յօտար
ազգաց.
յորոց
Անգղիացիք
ունին
հիւպատ
հաստատեալ
'ի
սմա,
եւ
քարոզիչք
ոմանք`
դպրոց:
Խանն
կուսակալ
Դավրիժու
յորդւոց
շահին
Պարսից
ընտրի,
եւ
նախապատիւ
է
քան
զամենայն
կուսակալս
պետութեանն
(1):
113.
Ընդ
մէջ
Դավրիժու
եւ
Մարանդայ
կայ
ՍՕՖԻԱՆ
քաղաքաւան
'ի
վիճակօն
ՌՈՒՏԻԿԱԴ
առ
Թուրեան
գետով.
'ի
մտից
նորա
ԷՐՎԷՆԷԿ
վիճակ
եւ
Տիզէի-Խալիլ
գլխաւոր
աւան
մերձ
'ի
ծովն
երիւք
ժամուք.
յորոյ
հարաւոյ
եւ
'ի
մտից
Դավրիժու
ԳԱԼՏԸՐԱՆ
վիճակ.
արեւմտակողմն
սորա
որ
է
հիւսիսային
արեւելեան
ափունք
ծովուն`
աղուտ
դաշտ
է,
եւ
'ի
մտից
կամ
յահեկէ
Թուրեանայ
ցամաքն
կղզիաձեւ
յառաջացեալ
'ի
ծովն ,
եւ
են
'ի
նմին
արքունի
ձմերոցք
խանին
Դավրիժու
'ի
Գիւմբէթ
շինի.
եւ
ցամաքակղզին
այն
Շահի
կոչի
(արքունի
)
յորմէ
եւ
ծովն
ինքնին:
Ի
հարաւոյ
դաշտին
եւ
զարեւելեան
եզերբք
ծովուն
գլխաւոր
տեղիք
'ի
վերայ
ճանապարհին
որ
'ի
Դավրիժու
իջուցանեն
'ի
Մէրհէմէթապատ,
են
Տէհիխէրկեան,
Շերամին
եւ
ՊԻՆԱՊ
քաղաք
փոքր
առ
Սաֆի
գետով
մերձ
'ի
ճաղադու
գետ.
ընդ
մէջ
երկոցուն
առաջնոցն
կան
անուանի
քարաղբերք.
զի
ջուր
քարացեալ
գործէ
զալապաստրն
Պալղամի:
Իսկ
'ի
հարաւոյ
Դաւրիժու
ՄԷՀՐԱՆՐՈՒՏ
վիճակ.
յորոց
հարաւոյ
ամբառնայ
անուանի
լեառնն
Սիւհէնտ
կամ
Սոհունդ
8000՛,
որ
տարածէ
թեւս
շուրջանակի.
'ի
մտից
նորա
ամբառնայ
Տէմիրտաղ
առաւել
քան
զ՛
11500՛.
իսկ
յելից
հարաւոյ
բղխեն
բազմառուքն
Քարանկու
եւ
Շահի--Րուտ
որք
օժանդակեն
զհզօրագոյն
գետն
Գըզըլ-Էօզեյն
կամ
Սէֆիտ-Րուտ
(Սպիտակ
գետ
):
Իսկ
յելից
Դավրիժու
առ
Սիւրխապ
գետով
տարածի
ՊԷՏԱՒՍՏԱՆ
վիճակ
ցոստս
սաւալան
լերանց.
եւ
'ի
հարաւոյ
գետոյն
կայ
ընդարձակ
դաշտ
աղի:
114.
Ի
հարաւոյ
Սիւհէնտայ,
եւ
յելից
հարաւոյ
ծովուն,
'ի
հիւսիսոյ
Մէրհէմէթապատայ
եւ
'ի
մտից
Քարանկուի
կայ
ՄԱՐԱՂԱՅ
գաւառ,
համանուն
քաղաքաւ
առ
Սաֆի
գետով.
յորում
Հուլաւու
խան
ետ
կանգնել
աշտարակ
աստեղագիտաց,
'ի
ձեռն
իմաստնոյն
Նասրէտտին
Թուսեայ.
որոյ
ցարդ
երեւին
աւերակք
'ի
բլրի
ուրեմն.
հուպ
'ի
քաղաքն
յայլում
քարալերին
հատեալ
կան
տաճարաձեւ
անձաւք
եւ
սենեակք
'ի
վաղժամանակաց:
Հին
եւ
անշուք
է
քաղաքն,
ունի
գեղեցիկ
բաղանիս
եւ
կամուրջ
մի:
Բնակիչք
15,
000,
Պարսք,
Հայք,
Հրեայք
եւ
Քաղդէացիք:
-
Յելից
Մարաղայ
կայ
ՀԷՇԴԱՐՈՒՏ
վիճակ
յահեկէ
Քարանկու
գետոյ,
Սէրիսքէնտ
քաղաքաւանաւ.
'ի
հարաւակողմն
գետոյն
առ
խառնրդով
վտակի
միոյ
կան
զարմանալի
աւերակք
Գալէի
Զոհաք
(Բերդ
Աժդահակայ
)
կոչեցեալք,
քարաշէն
աւան,
գեղեցիկ
դրամբ,
յորոյ
վերայ
կայր
երբեմն
եւ
արձանագիր
հին:
115.
Յելից
վիճակիս
եւ
Սիւհէնտայ
մինչեւ
ցելս
Ատրպատականի
'ի
սահմանս
Կիլանայ
ձգի
գաւառն
ՄԻԱՆԷ,
'ի
հիւսիսոյ
Գըզըլէօզէյնայ
եւ
Իրագ
Աճէմի
եւ
'ի
հարաւոյ
գաւառին
Էրտէպիլայ.
քաղաքն
ՄԻԱՆԷ
մերձ
է
'ի
խառնուրդս
Շահի-Րուտայ
եւ
Քարանկուի
'ի
Գըզըլէօզէյն,
եւ
կոչի
Միյանէ
նշանակելով
միջասահման
գոլ
ընդ
Ատրպատական
եւ
ընդ
Իրագ.
փոքրէ
եւ
սակաւաբնակ,
իբր
700
տամբք.
այլ
գեղեցիկ
եւ
բարեբոյս
շրջակայիւք.
եւ
ճանապարհք
'ի
չորից
ծագաց
նորին
տանին
'ի
գլխաւոր
նահանգս
արեւմտեան
Պարսից:
Ի
հարաւոյ
նորուն
ընդ
մէջ
Գըզըլէօզէյնայ
(որ
թուի
Գովզան
գետ
յիշատակեալ
'ի
Ս.
Գիրս
)
եւ
Այտօղմուղ-չայ
օժանդակի
նորին`
յահեկէն,
ձգին
Քճ-Քլան
կամ
Քափլան-Քուհ
լերինք
անջրպետք
կրկին
նահանգացն.
եւ
յանցս
գետոյն
որ
տանի
'ի
նոսին`
արկեալ
է
գեղեցիկ
եւ
մեծ
կամուրջ
աղիւսեայ
23
կամարօք:
-
Յարեւմտից
Միանէի
առ
Շահի-Րուտաւ
ձգի
վիճակն
ԻՒՃԵԱՆ.
յորում
'ի
վերայ
արքունի
ճանապարհին
Դավրիժու
եւ
Միանէի`
կայ
ամուր
աւանն
ԹՈՒՐՔՄԷՆ-ՉԱՅ,
ուր
յամին
1827
կնքեցան
դաշինք
հաշտութեան
ընդ
Պարս
եւ
Ռուսս.
սոքա
յետինքս
հատին
յայնժամ
'ի
շահէն
զՎրաստան
եւ
զԱղուանս
եւ
զՀայս
մինչեւ
ցԵրասխ
գետ:
-
Ի
հիւսիսոյ
Միանէի
կայ
ԿԷՐՄԻԱՆ
վիճակ
ցՊուզկիւղ
լեառն
'ի
հիւսիսոյ,
եւ
ԽԷԼԽԷԼ
կամ
Խալխալ
վիճակ
յարեւելից
ցԿիլան
նահանգ:
116.
Ի
մտից
Կիլանայ,
'ի
հիւսիսոյ
Միանէի,
յելից
Սիւրխապայ
եւ
աղի
դաշտին,
եւ
'ի
հարաւոյ
Գարա-չայ
կամ
Տէրեաի-րուտ
գետոյ
(որ
թափի
յԵրասխ
),
եւ
յարեւմտից
հարաւոյ
Մուղան
անապատի`
կայ
գաւառն
ԷՐՏԷՊԻԼ
կամ
ԱՐՏԱՒԻԼ,
յորում
ամբառնայ
բարձրագոյնն
լերանց
Ատրպատականի,
անուանին
Սէվլան
կամ
Սավեյլան
որ
է
Սաւալան
12200՛ ,
յորոյ
գագաթան
են
մնացուածք
քարանց
շինուածոց
եւ
արձանագիր
եւս
եղծեալ,
եւ
պատուի
անդ
'ի
մահմետականաց
գերեզման
սրբազանի
ուրումն,
եւ
անդ
ասեն
զեռալ
զմի
յականց
եդեմաբուխ
գետոց.
զի
եւ
յամենայն
կողմանց
լերին
բղխեն
վտակք
անթիւք,
որք
աղբիւրացուցանեն
զգլխաւոր
գետս
արեւելեան
Ատրպատականի.
յարեւմտից
կողմանէ
ոստք
լերանցն
աղխաղխեալք
ձգին
ցսահմանս
Վասպուրական
Հայոց:
Քաղաքն
ԱՐՏԱՒԻԼ
յարեւելից
կուսէ
լերինն
կայ
եւ
յարեւմտից
Պաղրու-Քուհ
լերանց
Կիլանայ,
իբր
34
մղոնաւ
մերձ
'ի
ծովն
Կասպից,
'ի
բարձու
4235՛,
առ
Պալըքլը-սու
գետով
որ
խառնի
'ի
Գարա-չայ.
պարսպապատ
է
եւ
աշտարակազարդ,
հնագոյն
շինից
աւերակօք
կարկատեալ.
անուանի
է
վասն
գերեզմանաց
Սէֆեան
արքունի
տոհմին,
զի
Շէյխ
Սէֆի
նահապետ
նոցին
աստ
մեռաւ
յամին
1334.
շիրիմ
նորա
եւ
Շահ
Իսմայէլի
առաջնոյ
թագաւորի
տոհմին
եւ
այլոց
համազարմից,
կան
'ի
հոյակապ
արծաթադուռն
եւ
ճոխազարդ
մզկթի,
այլ
ոչ
սակաւ
խանգարեալ
է
վայելչութիւն
նոցա
'ի
սասանութենէ
երկրի,
եւ
մատենադարան
աղօթանոցին
յաւարի
առեալ
'ի
Ռուսաց:
Ճանապարհք
կարաւանաց
ձգին
յԱրտաւիլայ
ընդ
բազում
կողմանս ,
յորոց
մին
տանի
'ի
հիւսիս
'ի
Պաքու
եւ
'ի
Տէրպէնտ:
Բնակիչք
իբրու
4000
եւեթ,
քանզի
ոչ
է
յոյժ
հաչելի
կլիմայն,
վասն
երկար
ձմերայնոյն,
որով
եւ
բուսաբերութիւն
սահմանացն
նւաղեալ
է:
Գտանին
'ի
մերձաւոր
վայրսն
աղբերք
հանքային
ջերմ
եւ
ցուրտ
ջրոց:
117.
Ի
հիւսիսի
Սէվլանայ
կայ
ՄԻՇՔԻՆ
վիճակ
ցԳարա-սու.
եւ
յայն
կողմն
սորա,
այսինքն
'իհիւսիսի`
ԱՐՇԱՒ-ՎԵԼԽԻ
վիճակ,
'ի
մտից
Կիլանայ.
'ի
հիւսիսոյ
նորա
ՈՒՃԱՐՈՒՏ.
անտի
եւ
'ի
վեր
ցԵրասխ
գետ
եւ
ընդ
արեւմուտս
ցբուն
Գարա-սու
կամ
Տէրեաի-Րուտ,
երկիրն
մասն
է
ՄՈՂԱՆ
անապատի
կամ
մեծի
երիզուտ
դաշտի,
որ
մասամբ
բնակեալ
է
'ի
Թիւրքմէնից,
եւ
մասամբ
անբնակ,
եւ
ձմերային
արօտք
անթիւ
հօտից
վրանաբնակաց:
Արեւելեան
եւ
հիւսիսային
կէս
Մուղանայ
առ
Կասպիականաւն`
Ռուսաց
բաժին
է:
-
Յարեւմտից
Միշքինայ
եւ
'ի
ստորին
հարաւային
մասին
Տէրեաի-Րուտայ
կայ
ԱՀԱՐ
կամ
ԷՀԷՐ
վիճակ,
տարածեալ
առ
համանուն
գետով,
որ
'ի
կողմանց
Մարանդայ
գայ
յարեւմտից
եւ
օժանդակէ
զԳարասու.
յաջմէ
կամ
'ի
հիւսիսոյ
նորին
կայ
քաղաքն
ԱՀԱՐ,
որ
ոչ
միայն
վիճակին
գլխաւոր
քաղաք
է,
այլ
եւ
համօրէն
ԳԱՐԱՏԱՂ
գաւառի,
որ
կայ
յելից
Մարանդ
գաւառի,
'ի
հարաւոյ
Երասխայ
եւ
Գարապաղայ,
եւ
'ի
մտից
Տէրեաի-Րուտայ.
փոքր
է
եւ
սակաւաբնակ
իբր
700
տամբք:
Շուրջանակի
պարտէզս
ունի
սեխենեաց,
եւ
ոչ
հեռի
'ի
լերինսն`
երկաթահատս:
Մերձագոյն
Երասխ
գետոյ
վիճակք
են
ՔԻՎԱՆ
եւ
ԷՆԿՈՒՉԷՖԴ,
եւ
ոչ
սակաւ
ամուր
վայրք
'ի
նոսա:
