Երրեակ
են
գլխաւոր
շարժմունք
եւ
ընթացք
ջուրց
՚ի
նեղուցին
Կոստանդնուպօլսոյ,
միմեանց
հակառակք.
Ա
՚ի
Սեաւ
ծովէ
՚ի
Մարմարական
ծով.
Բ
՚ի
կողմանէ
Մարմարա
ծովուն
՚ի
կողմն
Սեաւ
ծովու
հակառակ
առաջնոյն.
իսկ
երրորդն
նոյնպէս
հակառակ
է
առաջնոյն,
բայց
ընթացք
նորա
է
՚ի
ներքուստ:
Արդ`
սկսեալ
յառաջնոյն`
յայտ
է
թէ
ջուր
Սեաւ
ծովուն
հանապազ
ընթանայ
ընդ
նեղուցն
Կոստանդնուպօլսոյ`
ի
Մարմարական
ծով,
եւ
անտի
՚ի
Միջերկրական
բուռն
ընթացիւք.
ոչինչ
ընդհատ
՚ի
բռնութենէ
մեծամեծ
գետոց,
զոր
կոչեմք
յորձանք,
տճկ.
ագնտը.
այլ
պատճառ
նորին
ընթացից
ոչ
այն
չափ
յայտնի:
Հասարակ
ռամկական
կարծիք`
պատճառ
այսմ
դնէ
զբազումութիւն
գետոց
որք
զեղուն
՚ի
Սեաւ
ծով,
եւ
ապա
ընդ
նեղուցն
Կոստանդնուպօլսոյ
արտաքս
վարեն
զայնչափ
ջուր`
որչափ
զեղուն
՚ի
նմա.
որոյ
վասն
ասեն
Սեաւ
ծով
միշտ
մնայ
միակշիռ,
եւ
ոչ
բարձրանայ
յայնչափ
ջուրց
գետոց:
Այլ
այս
պատճառ
առ
երեւոյթս
միայն
բաւական,
իսկ
եւ
իսկ
եղծանի
՚ի
քննել
զիրն.
այն
թէ
Սեաւ
ծով
՚ի
գետոց
ունի
զջուրն
զոր
վարէ
յորձանօք
արտաքս
ընդ
նեղուցն`
յայտ
է
ամենեցուն,
որով
ոչ
պակասի
ջուր
նորա.
բայց
թէ
նոյն
բազմութիւն
գետոց
են
անմիջական
պատճառ
յորձանին`
որով
՚ի
միոյ
կողմանէ
մտանեն
եւ
՚ի
միւս
կողմանէ
ելանեն
արտաքս,
եւ
այնպէս
միշտ
միակշիռ
պահեն
զջուր
Սեաւ
ծովուն
եւ
ոչ
բարձրացուցանեն,
այս
չէ
ինչ
ընդունելի:
Քանզի
թողեալ
՚ի
յիշել
զբազմութիւն
փոքր
գետակաց`
ինն
մեծամեծ
գետք
են`
որք
զեղուն
՚ի
Սեաւ
ծով.
՚ի
կողմն
Եւրոպիոյ
I.
Դունա,
2.
Դուռլա
կամ
Տնեսդէր,
3.
Օզու
Սույի
կամ
Տնեբէր,
4.
Թէն
կամ
Տօնաւիս.
իսկ
՚ի
կողմն
Ասիոյ`
5.
Գուպան,
6.
Րիօն,
7.
Չօրագ
կամ
Ճույրուխ
Սույի,
8.
Գըզըլ
Րմագ,
9.
Սագարիէ:
Արդ`
այն
ջուր
որ
արտաքս
ելանէ
՚ի
Սեաւ
ծովէ
ընդ
նեղուցն`
հազիւ
հաւաստարի
ջուրց`
զոր
մի
գետ
զեղու
՚ի
նոյն
ծով.
վասն
որոյ
գրէ
Դուռնըֆօր.
Պօսֆօրօսն
Թրակիոյ
`
ոչ
համեմատի
եւ
ոչ
իսկ
ընդ
միում
՚ի
մեծամեծ
գետոց
աստի.
եւ
Պիւֆֆօն
գր.
երկրի
հտ.
Բ.
պր.
11.
Սեաւ
ծով
ընդունի
զինն
կամ
զտասն
գետս,
յորոց
միջի
ոչ
գտանի
եւ
ոչ
մի
գետ,
որ
ոչ
մատակարարեսցէ
առաւել
ջուր,
քան
զոր
Պօսֆօրօս
հանէ
արտաքս:
Բայց
թէ
ոք
՚ի
վերայ
այսր
ամենայնը
դժուարաւ
՚ի
միտ
առցէ
զայս,
կարէ
գէթ
մտօք
զլայնութիւն
եւ
զխորութիւն
Վօսբօրօսին
համեմատել
Ընդ
լայնութեան
եւ
խորութեան
համօրէն
ինն
գետոց
միանգամայն.
եւ
նովաւ
իմանալ
թէ
ջուր
յորձանաց
Վօսբօրօսին`
չէ
բաւական
ըհանել
արտաքս
զջուրսն
զորս
գետք
զեղուն
՚ի
Սեաւ
ծով.
վասն
զի
զմիջական
լայնութիւն
Վօսբօրօսին
յամենայն
տեղիս
եդեալ
800
քայլ,
(որ
մերձենայ
՚ի
մի
մղոն).
իսկ
զմիջական
խորութիւնն
յամենայն
տեղիս
18
գիրկ.
եթէ
400
քայլ
միայն
դիցուք
զմիջական
լայնութիւն
իւրաքանչիւր
ինն
գետոց
ուրոյն
ուրոյն,
եւ
4
գիրկ
զմիջական
խորութիւննն,
գտանեմք
զլայնութիւնն
ինն
գետոցս
միանգամայն
առեալ`
3600
քայլ.
որ
առնէ
աւելի
քան
զ
3
մղոն
եւ
կէս.
եւ
զխորութիւնն
գտանեմք
36
գիրկ:
Եւ
այսպէս
տուեալ
նաեւ
զառաւելագոյն
լայնութիւն
եւ
զխորութիւն
Վօսբօրօսի,
եւ
զկարի
իմն
նուազագոյն
լայնութիւն
եւ
զխորութիւն
համօրէն
զանգուածոյ
ջուրց
ինն
գետոց,
տակաւին
քան
զոր
ելանէ
արտաքս
ընդ
Վօսբօրօսն.
ո՞ւր
թողցուք`
զի
զմի
միայն
Դունս
գետ`
առեալ
միանգամայն
զչորեսին
մեծամեծ
բերանսն
որովք
զեղու
՚ի
Սեաւ
ծով,
առեալ
կացուցանեն
աշխարհագիրք
խորութեամբ
եւ
լայնութեամբ`
քան
զնեղուցն
Կոստանդնուպօլսոյ,
կամ
քան
զՎօսբօրօս.
ո՞ւր
թողցուք
եւ
զջուր
այլոց
փոքր
եւ
մեծ
գետոց
որք
զեղուն
՚ի
Սեաւ
ծով,
զորս
համօրէն
իբր
40
լինել
ասէ
Սարաբոն
գիրք
Է:
Եւ
այսպէս
ջուրք
գետոց
ոչ
կարեն
յորձանօք
Վօսբօրօսին
ելանել
արտաքս
գէթ
ըստ
բոլորին,
ուստի
եւ
չեն
իսկ
սկզբնապատճառ
այսր
յորձանաց:
Հաւանական
թուի`
զայն
դնել
պատճառ
այսր
յորձանաց
Սեաւ
ծովու
՚ի
Միջերկրական
ծով,
զոր
ինչ
պատճառ
դնեն
աշխարհագիրք
յորձանաց
Ադլանդեան
ովկիանոսի
՚ի
նոյն
Միջերկրական
ծով.
քանզի
որպէս
Սեաւ
ծով
զեղու
՚ի
Միջերկրականն
ընդ
նեղուցն
Կոստանդնուպօլսոյ,
եւ
ընդ
նեղուցն
Պօղազ
հիւսարին,
սոյնպէս
եւ
Ադլանդեան
ովկիանոս
զեղու
՚ի
Միջերկրական
ծով
ընդ
նեղուցն
Սէպտէի.
նմին
իրի
եւ
յայն
նեղուց
Սէպտէի
գտանի
յորձանք
նեղուցի
Կոստանդնուպօլսոյ:
Արդ`
պատճառ
այնր
յորձանաց
Սէպտէի`
դնեն
զխոնարհ
լինելն
Միջերկրական
ծովու`
գէթ
կողմանց
ինչ
նորա`
քան
զովկիանոս,
որով
ջուր
ովկիանոսի
հարկադրի
դիմել
գետօրէն
ընդ
նեղուցն
Սէպտէի
առ
՚ի
պահել
զհաւասարակշռութիւնն.
սոյնպէս
հաւանական
իմն
թուի
թէ
նոյն
Միջերկրական
ծով
կամ
կողմանք
ինչ
նորա`
ցածուն
են
նաեւ
քան
զՍեաւ
ծով.
որով
եւ
սոյն
այս
ծով
առ
՚ի
պահել
զհաւասարութիւնն`
դիմէ
գետօրէն
նախ
ընդ
նեղուցն
Կոստանդնուպօլսոյ,
եւ
ապա
ընդ
նեղուցն
Պօղազ
հիսարի`
՚ի
Միջերկրական
ծով:
Որով
յորձանք
Սեաւ
ծովու
յայսմ
մասին
բերէ
զնմանութիւն
ինչ
գետոյ`
առ
համեմատութեամբ
Միջերկրական
ծովու.
զի
զո'ր
օրինակ
Նեղոս
գետ
(Նիլ
Միւպարէք)
ելեալ
՚ի
լճէ`
հոսի
եւ
յանգի
՚ի
Միջերկրականն
սակս
բարձրութեան
իւրոյ,
սոյնպէս
այս
յորձանք
ելեալ
իբր
յահագին
ինչ
լճէ
Սեաւ
ծովուն`
հոսի
եւ
յանգի
՚ի
Միջերկրական
ծով
առ
բարձրութեան
դրից
իւրոց
քան
զնոյն
ծով:
Զայս
կարծիս
ակնարկէ
՚ի
նախնեաց
եւ
Ստրատոս
առ
Ստրաբոնի
դիրք
ա.
եւ
արդարեւ
չէ
ինչ
օտար
զերկոսին
զայսոսիկ
ծովս
յարակցեալս
նեղուցաւ`
մի
քան
զմի
բարձր
եւ
խոնարհ
դնել.
քանզի
եւ
յայլ
տեղիս
աշխարհի`
գտանին
ծովք
յարակիցք
մի
քան
զմի
բարձր
կամ
խոնարհ.
որպէս
ուսուցանէ
աշխարհագրութիւնն,
եւ
որպէս
ցուցանէ
Վարէնիոս
յայտնի
փորձիւ
եւ
ի
վերայ
ծովուն
գերմանիոյ`
որ
բարձր
է
քան
զծոցն
Ֆիլէմէնկի
կամ
Օլանտայի:
Զխոտորմունս
ընթացից
յորձանին
Վօսբօրօսի`
այսպէս
ստորագրէ
՚ի
նախնեաց
Պոլիբիոս
գիրք
Դ:
Իսկ
ուր
ընթացք
ջրոյն
հոսելոյ
՚ի
պանտասէ`
յանձուկն
ոլորեալ,
հասանէ
առաջի
մէհենին
հերմեայ
որ
՚ի
Յեւրոպա,
ուրանօր
անձկագոյն
ասացաք
լինել
զմիջոցն,
անդանօր
իբր
զարկուածով
իմն
դարձ
արարեալ,
ուժգին
բերի
՚ի
հանդիպակաց
տեղիս
Ասիոյ,
անտի
վերստին
իբր
շրջան
իմն
առեալ,
վարի
յայն
տեղիս
Եւրոպիոյ`
ուր
են
Էսդեան
անուանեալ
հրուանդանք.
անդուստ
ապա
սաստկապէս
յարձակմամբն
՚ի
կովն
ձկտի,
որ
է
տեղի
Ասիոյ
այսպէս
անուանեալ,
յորում
եւ
որպէս
պատմէն
առասպելք`
անցեալ
ընդ
նեղուցն`
նախ
առաջին
ամբարձ
զոտն,
յորմէ
անդրէն
բաղխեալ
կոհակացն`
առ
նոյն
իսկ
Բիւզանդիոն
բերի
առ
յապայ:
որոյ
փոքր
ինչ
մասն
խառնի
ասէ
՚ի
ծոցն
եղջիւր
անուանեալ,
որ
է
նաւահանգիստն
՚ի
մէջ
Կոստանդնուպօլսոյ
եւ
Գալադայու.
իսկ
մեծագոյն
մասն
գնայ
՚ի
ծովն
կոյս
Մարմարայու:
Ճիլլիոս
գիրք
Ա.
գլ.
4.
զեօթն
երեւելի
խոտորմունս
կամ
սարս
գնէ
նեղուցին,
ուստի
եւ
զեօթն
երեւելի
դարձուածս
դնէ
յորձանին
՚ի
միոյ
կողմանէ
՚ի
միւս
կողմն.
զորս
եւ
մեք
՚ի
համարելն`
նոյնչափ
գտանեմք
թուով.
Ա
Քեօյ
պաշին
հետադարձ
Գալէնտէրիւ
եւ
Թարապեայիւ.
(զի
զյորձանս
որ
նախ
քան
զՔեօյ
պաշին
գտանի
՚ի
Ումուր
եէրին,
՚ի
Մաճառ
պուռնին
եւ
այլն,
չէ
պարտ
համարել
դարձուածոյ,
այլ
ուղիղ
անցք
յորձանին
՚ի
Սեաւ
ծովէ
՚ի
Վօսբօրօս.
)
Բ
Իլարիա
կամ
Մասկարա
հանդերձ
Գանլըճայիւ,
Դ
Գայալար
պուռնին
հանդերձ
Շէյդան
ագընտըսըյիւ,
Դ
Գանտիլլի
պուռնին
հանդերձ
ԶԷյթին
պուռնիիւ,
Ե
Ագընտը
պուռնին
հանդերձ
Տէֆթէրտար
պուռնիիւ,
Զ
Իւսքիւտար
կամ
Շէմսի
փաշայն
հանդերձ
Գուզղունճուգիւ
եւ
Իոդավրօզիւ,
Է
Սէրայ
պուռնին:
Այս
յորձանք
է
երեւելի
եւ
առաջին
շարժումն
ջուրց
նեղուցին
Կոստանդնուպօլսոյ,
զորոյ
զընթացս
այլայլեն
յոյժ
հիւսիսային
եւ
հարաւային
հողմք,
զի
՚ի
սաստկանալ
հիւսիսոյ`
սաստկանայ
յոյժ
եւ
ընթացք
յորձանին,
մինչեւ
երբեմն
անհնարին
լինի
նաւուց
նաեւ
ձգմամբ
պարանաց
՚ի
ցամաքէն`
նաւել
՚ի
վեր:
Իսկ
՚ի
շնչել
հարաւոյ`
ընդդէմ
գօլով
ընթացից
յորձանին`
յարուցանէ
ալիս
մեծամեծս.
եւ
՚ի
տեւելն
կամ
՚ի
սաստկանալն
նոյն
հողմոյ`
վասն
զի
ուղիղ
՚ի
բերանոյ
նեղուցին
շնչէ,
նմին
իրի
դարձուցանէ
յայնժամ
յորձանքն
զընթացս
իւր
՚ի
Մարմարա
ծովէ
՚ի
կողմն
Սեաւ
ծովու,
ընդ
որ
նաւք
դիւրաւ
նաւարկեն
յայնժամ
՚ի
ստորէ
դէպուղիղ
՚ի
վեր
՚ի
Սեաւ
ծով.
իսկ
յառաւել
տեւելն
հողմոյն`
ջուր
յորձանին
ըստ
մասին
բարձրացեալ
զեղու
՚ի
ծովեզերս,
եւ
ըստ
մեծի
մասին
՚ի
ներքուստ
՚ի
խորոց
ընթանայ
արտաքս.
զարմանալի
իմն
մաքառումն
եւ
հնարս
բնութեան
ցուցանելով
մտադրողաց:
Իսկ
երկրորդ
շարժումն
ջուրց
նեղուցին
է
ընդ
հակառակս
առաջնոյն,
բայց
պատճառեալ
՚ի
նմանէ.
քանզի
որպէս
յերեւելի
հրուանդանս
կամ
սարս`
է
շարժումն
ջուրց
որ
՚ի
վերուստ
՚ի
Սեաւ
ծովէ
ընթանայ
՚ի
ստոր
՚ի
կողմն
Մարմարա
ծովուն,
նոյնպէս
՚ի
ծոցս
մանաւանդ
յերեւելիս`
է
շարժումն
ինչ
որ
ընթանայ
՚ի
ստորէ
՚ի
վեր,
այսինքն
՚ի
կողմանէ
Մարմարա
ծովուն
՚ի
կողմն
Սեաւ
ծովու,
զոր
մարթ
է
կոչել
Դիմայորձանք.
բնակիչքն
կոչեն
Անաքօռ.
ուստի
նաւարկօղք
՚ի
կողմն
Սեաւ
ծովու`
ընդ
ծոցս
նաւել
խնդրեն.
եւ
նիւթք
անկեալք
՚ի
ծոցս`
միշտ
՚ի
վեր
դիմեն,
մինչեւ
հասանին
՚ի
վերջին
կէտ
ծոցոյն`
ուր
տիրէ
ընթացք
յորձանին.
յայնժամ
անկեալ
՚ի
յորձանն`
վարին
՚ի
ստոր
մինչեւ
հասանին
՚ի
ծոց
ինչ.
՚ի
հասանելն`
դարձեալ
անտի
դիմեն
՚ի
վեր,
եւ
անտի
՚ի
ստոր,
բազում
անգամ
այսպէս
երթեւեկս
առնելով.
մինչեւ
առ
յապա
բռնութիւն
յորձանին
հանէ
զնոսա
՚ի
նեղուցէն
՚ի
ծով:
Այս
կրկին
հակառակ
շարժմունք
ջուրց`
զարմանալի
իմն
տեսիլ
ցուցանեն
երբեմն
երբեմն
դիպաւ
եւ
ամօք
ինչ
յառաջ
յաւուրս
սուլդան
Համիտի.
յորժամ
զահագին
ինչ
զանգուած
հնացեալ
եւ
խտացեալ
աղբիւսաց`
ի
դրանէ
քաղաքին
որ
կոչի
պաղչէ
Գափուսի,
քերեալ
ծովուն
՚ի
ներքուստ
՚ի
բաց
վարեաց
՚ի
ցամաքէն.
զոր
ջուրք
ծոցոց
եւ
ջուրք
յորձանին
հակառակ
միմեանց
զամսօրեայ
աւուրս
տարուբերէին
՚ի
վեր
եւ
՚ի
վայր`
իբրեւ
կղզեակ
ինչ
շարժական:
Զայս
ներհական
շարժումն
ջուրց
նաեւ
՚ի
ծոցս
մեծամեծ
գետոց
է
տեսանել,
եւ
յամենայն
նեղուցս`
ուր
են
սարք
որք
գործեն
զծոց,
եւ
ուր
ընթանայ
յորձանք.
զի
նոյն
բռնութիւն
յորձանին
ճնշէ
զարտաքին
կողմն
ջուրց
ծոցոյն,
որով
ստիպի
՚ի
բաց
վարիլ
՚ի
նմանէ
յորմէ
ճնշի`
՚ի
ծոցն
կոյս
ուր
չիք
բռնութիւն
վանիչ,
եւ
շարժէ
զմիւս
մասն
ջուրց
ծոցոյն.
մինչեւ
ամենայն
մասանցն
շարժելով`
գործէ
զայն
ընթացք`
որ
հակառակ
է
յորձանին.
ապա
եւ
նորին
ընթացից
զգեցեալ
զսաստկութիւն,
կարօղ
լինի
պատառել
եւ
մտանել
յեզերս
ջուրց
յորձանին
ուր
է
տկար.
անդուստ
՚ի
սաստկագոյն
գիծ
յորձանին,
որ
առեալ
յափշտակէ
զնոսա:
Ուստի
ամենայն
նիւթք
որք
շրջին
յերեսս
ջուրց
ծոցոյ`
թէպէտ
երբեմն
բազում
անգամ
երթեւեկս
առնեն
՚ի
ծոցոյ
՚ի
յորձանն,
եւ
՚ի
յորձանէն
՚ի
ծոցն
ընդ
հակառակս
ընթանալով,
բայց
՚ի
վախճանի
յափշտակեալ
՚ի
սաստիկ
գիթ
ընթացից
յորձանին,
վարին
ընդ
նմա
ի
ծով:
Եթէ
սաստկութիւն
ընթացից
դիմայորձանաց
այսինքն
անաֆօռին`
հաւասարի
սաստկութեան
բնիկ
յորձանին,
ընդ
բաղխիլն
ընդ
միմեանս`
գործեն
անդէն
զմասնաւոր
շարժումն
պարբերական
յերեսաց
ջուրց
՚ի
խորս
կոյս,
զոր
կոչեմք
Յորձանուտ,
տճկ.
Կիրտապ,
որ
լինի
մանաւանդ
յայնժամ`
յորժամ
ծոցն
է
մեծ.
կամ
բազմութիւն
փոքր
ծոցոց
յարակցեալ
են
մի
զկնի
միոյ,
եւ
աւարտին
՚ի
հրուանդան
ինչ
(քիթ)
կարի
իմն
արտաքս
կարկառեալ.
զի
յայնժամ
ընթացք
անաֆօռին
ընդարձակ
ճանապարհաւն
զգենու
սաստկութիւն,
եւ
՚ի
յետին
երկայնեալ
հրուանդանի
յանկարծուկի
իմն
բաղխի
ընդ
յորձանին.
զո'ր
օրինակ
է
՚ի
Գանտիլլի
պուռնին,
զորմէ
յիւրում
տեղւոջ:
Յայլ
պատճառէ
յառաջ
գան
այն
անցաւոր
ստէպ
ստէպ
պտոյտք
ջուրց,
կամ
փոքրիկ
յորձանուտք
խիտ
ար
խիտ
Օրքօզ
կոչեցեալ
՚ի
բնակչաց.
որք
գործին
՚ի
նեղուցին
՚ի
ձմեռան,
մանաւանդ
՚ի
նոյեմբերի
եւ
՚ի
դեկտեմբերի.
վնասակար
յոյժ
ձկնորսաց`
զորոց
զգործիս
յափշտակեալ
տանին.
զի
այս
ոլորտք
պատճառին
՚ի
յուզելոյ
հողմոց,
եւ
՚ի
Սեաւ
ծովէ
վարին
՚ի
ներքս
կոյս:
Ի
յընթացից
յորձանաց
պատճառի
եւ
այն
շրջապտոյտ
ընթացք
երկուց
գետակաց
որք
գան
՚ի
Քեազէտխանէէն
եւ
Յալիպէյ
Քեօյիէն.
զի
որովհետեւ
ինքն
յորձանքն
ամենայն
ուժգնութեամբ
իւրով
յարձակի
՚ի
բերան
նեղուցին`
որ
՚ի
մէջ
Սէրայ
պուռնիին
եւ
Իւսքիւտարին`
ելանել
արտաքս
՚ի
Մարմարա
ծովն,
ոչ
թողու
ջուրց
նոցա
ուղիղ
անդուստ
ելանել
արտաքս.
այլ
իւրով
սաստկագոյն
բռնութեամբն
իբր
պարսպաւ
ինչ
արդելու
զնոսա.
որով
ջուրք
նոցա
հարկադրին
խառնիլ
ընդ
ջուրս
Անաֆօռին.
որ
ընդ
ծովեզերս
Ռումէլիին
(ուր
ոչ
զօրէ
յորձանքն)
ընթանայ
՚ի
վեր
մինչ
՚ի
Պէշիքդաշ,
մինչ
՚ի
Յօրթաքեօյ,
նաեւմինչ
ի
Տէֆթէրտար
պուռնին.
եւ
ապա
սակաւ
առ
սակաւ
խառնելով
՚ի
յորձանն`
այնպէս
ելանեն
ընդ
նմին
արտաքս.
նմին
իրի
յայն
ծովեզերս
Ռումէլիին
գրեթէ
մինչ
՚ի
Տէֆթէրտար
պուռնին`
ընթացք
ջուրց
դիմէ
՚ի
գեր
կոյս
հակառակ
յորձանին.
թէ
ոչ
կրեսցէ
այլայլութիւն
ինչ
յայլոց
ընդդիմակ
պատճառաց:
Քանզի
՚ի
սաստկանալ
հարաւոյ`
որպէս
յորձանքն
դարձուցանէ
զընթացս
իւր
՚ի
Մարմարա
ծովէ
՚ի
կողմն
Սեաւ
ծովու,
զո'ր
օրինակ
պատմեցաք
՚ի
վերոյ,
նոյնպէս
Անաֆօռն
դարձուցանէ
յայնժամ
զընթացս
իւր
ընդ
հակառակս
յորձանին
՚ի
Սեաւ
ծովէ
՚ի
Մարմարա
ծով:
եւ
առ
ծովեզերբք
քերելով
եւ
շրջան
առնելով
ընդ
ծոցն
Կոստանդնուպօլսոյ,
այնպէս
իմն
սպրդելով
ելանէ
արտաքս:
՚ի
հասանելն
երկուց
ջուրցս
Անաֆօռին
եւ
յորձանին`
գրեթէ
առաջի
Ճիհանկիրին
եւ
Ֆընտըգլըին,
անդանօր
ընդ
միմեանս
հարեալ
գործեն
գիծ
ինչ
ծփման
ծովու
ընդ
լայնութիւն
նեղուցին`
որ
երեւի
յերեսս
ջուրց:
՚Ի
յորձանաց
եւ
՚ի
դիմայորձանաց
այսինքն
՚ի
ագընտըյէն
եւ
՚ի
անաֆօռէն`
պատճառի
՚ի
նեղուցին
այլ
իմն
գիծ
ջրոյ`
զոր
բնակիչքն
գանալ
անուամբ
բացատրեն,
որ
լատիներէն
եւ
իտալերէն
նշանակ
Անցք,
Ճանապարհ
ջրոյ,
յայս
գիծ
ջրոյ
որ
անկանի
՚ի
մէջ
յորձանին
եւ
դիմայորձանին,
չիք
այնչափ
ինչ
շարժումն`
այլ
է
հանդարտագոյն,
բաղձալի
ձկնորսաց
՚ի
գիւտ
ձկանց
մեծաց:
Երրորդ
շարժումն
ջուրց
նեղուցին`
է
ներքին
եւ
զարմանալի,
զոր
մարթ
է
կոչել
ներքնայորձանք.
քանզի
ջուրն
որ
չափաւոր
իմն
խորութեամբ
է
ուղղակի
՚ի
ներքոյ
յորձանին,
ընթանայ
՚ի
վերկոյս
ընդ
հակառակս
նմին.
այսինքն
՚ի
կողմանէ
Մարմարայ
ծովուն
՚ի
կողմն
Սեաւ
ծովու:
՚ի
նախնեաց
յիշատակէ
զայս
պրոկոպիոս:
Քանզի
յայտ
է
վկայութեամբ
ձկնորսաց
որ
՚ի
ծովեզերիս
(
նեղուցին
),
զի
ոչ
համօրէն
ժողով
ջուրց
ուղիղ
բերին
՚ի
Բիւզանդիոն,
այլ
որք
յերեսս
են
`
եւ
մեզ
երեւին
`
այնպէս
ընթանան.
իսկ
որք
՚ի
ներքոյ
են
՚ի
տեղւոջ
անուանեալ
Ավիսսոս,
հոսին
ընթացիւք
որ
յայտնի
ընդդէմ
է
վերին
ջուրց,
եւ
վարին
միշտ
ընդ
հակառակս
երեսաց
ծովու.
վասն
որոյ
ձկնորսք
յընկենուլն
անդէն
զկարթ,
միշտ
՚ի
կողմն
Եէռօսի
(
Եօրուս
Գալէսիի
)
յափշտակին
կարթքն
`
՚ի
բռնութեան
ջուրց
որք
՚ի
ներքուստ
ընթանան:
Ճիլլիոս
գիրք
Ա.
գլ.
4.
խօսի
զայսմանէ
իբր
արտաքոյ
կարգի
՚ի
լրոյ
եւ
՚ի
փորձոյ
ձկնորսաց.
Դուրնըֆօրճգնի
մեկնել
զայս.
լուիճի
Մարսիլին
բազում
խնամով
քննէ
զայսոսիկ
կրկին
յորձանս.
յորոյ
հաստատութիւն
բերէ
զփորձս:
Եւ
արդարեւ
այժմեան
ձկնորսք
եւ
հմուտ
նաւավարք
մեզ
հաստատեն
զայս
յայտնի
փորձիւ.
զի
թէ
՚ի
խորս
յորձանին
արկցի
ուռկան
կամ
այլ
ինչ,
փոխանակ
գտնելոյ
ի
վայր
սահեալ
՚ի
կողմն
Մարմարայ
ծովուն,
գտանեն
զայն
ուռկան
սահեալ
՚ի
վերկոյս
՚ի
կողմն
Սեաւ
ծովուն.
զո'ր
օրինակ
թէ
զգործին
արկանեն
՚ի
խորս
յորձանին
առաջի
Էօքիւզ
լիմանիին,
գտանեն
առ
սակաւ
սակաւ
սահեալ
առաջի
չէնկէլ
գեղջն:
Զայսպիսի
ներքնայորձանս
ուրանայ
կրէվէ,
եւ
դնէ
թէ
չիք
ինչ
ամենեւին
ներքին
յորձանք
՚ի
նեղուցն
Կոստանդնապօլոյ.
նոյնպէս
ուրանայ
եւ
Պիւֆֆօն.
եւ
դնէ
թէ
որպէս
՚ի
գետս`
նոյնպէս
եւ
՚ի
ծովու`
ծովեզերեայ
ջուրք
հակառակ
ընթացից
յորձանաց
ընթանան.
եւ
այն
ջուրք
են
որք
՚ի
վեր
շարժեն
զարկեալս
՚ի
խորս
ծովու:
Բայց
յայտնի
ստուգեն
մեզ
փորձօղք`
զի
՚ի
յարկանել
կարթ
ձկան
կամ
այլ
ինչ
՚ի
բուն
իսկ
յորձանին,
կամ
յայն
տեղիս
նեղուցին
Կոստանդնուպօլսոյ`
ուր
առ
անձկութեան
եւ
ուղղութեան
տեղւոյ`
առ
հասարակ
գրաւեալ
ունի
յ
որձանն,
եւ
գրեթէ
չիք
ծովեզերեալ
հակառակ
շարժումն
ջուրց,
անդ
եւս
կապար
կարթին
փոխանակ
՚ի
վայր
կոյս
սահելոյ
ըստ
ընթացից
յրձանին,
շարժի
՚ի
վերկոյս
՚ի
կողմն
Սեաւ
ծովուն.
միայն
զի
ընթացք
յորձանին
չիցէ
այլայլեալ
՚ի
նախընթաց
ալէկոծութենէ,
կամ
՚ի
նախընթաց
ընդդիմակ
հողմոյ.
եւ
այլն:
Եւ
այսպէս
ոչ
միայն
՚ի
միում
վայրի`
որպէս
պատմեցին
Պրոկոպիոսի
ձկնորսք
ժամանակին`
զայս
է
տեսանել,
այլ
գրեթէ
յամենայն
տեղիս
յորձանին:
Այսպիսի
ներքնայորձանք
գտանի
նաեւ
՚ի
յորձանսն
Սէպտէի,
եւ
յայլ
յորձանս
ծովու,
որպէս
հաստատեցին
փորձք
այլոց
ջրագիտաց
եւ
հմուտ
նաւարկողաց,
յորս
ճշգրիտ
քան
զամսին
փորձեաց
տէսլանտ,
որ
յամին
1770,
եւ
1773,
գրեաց
զիւր
փորձ
եւ
զկարծիս
առնա
ինքն
Պիւֆֆօն:
Սոյն
սա
ամիս
մի
՚ի
զանազան
ժամանակս
արար
զայս
փորձ
յովկիանոսն
Ադլանդեան
առաջի
Կուինէա
նահանգին
Ափրիկէի,
՚ի
մէջ
հրուանդանաց
կոչեցեցելոց`
Կոնսալվէ,
եւ
սրբուհի
Կատարինէ.
ջուրք
այնր
ծովու
են
յստակ
յոյժ,
իսկ
խորութիւնն
8
գիրկ.
կապարեայ
գնտակ
լարաչափուն
իւրոյ
կշռէր
իբր
10
օխայ.
2
գրկաչափու
՚ի
ներքոյ
կապարին`
կողմնակի
կապեաց
տախտակ
ինչ.
եւ
ապա
իջոյց
՚ի
ջուր:
՚Ի
յարկանելն
՚ի
ջուր`
զառաջինն
շարժէր
տախտակն
ըստ
ընթացից
վերին
յորձանին.
այսինքն
՚ի
հիւսիս
արեւմտեան,
կամ
Աըլտըզ
Գարեէլ.
իբրեւ
առաւել
եւս
՚ի
իտրս
իջոյց
զլարն`
անդ
ոչ
եդիտ
զչարժումն
ինչ
յորձանին,
այլ
ծփէր
տախտակն
զլարիւ
անորոշ
շարժմամբ.
եւ
իբրեւ
իջոյց
ոտնաչափ
մի
եւս
՚ի
խորս,
ետես
զի
տախտակն
շարժէր
՚ի
հակառակ
կողմն
վերին
յորձանին,
այսինքն
՚ի
հարաւ
արեւելեան,
կամ
՚ի
կիւն
Տօղուսի
Քէշիշլէմէ.
եւ
այսպէս
՚ի
8
գրկաչափ
խորութիւն,
եդիտ
զի
3
գրկաչափ
ջուր
հոսէին
՚ի
հիւսիս
արեւմտեան,
իսկ
՚ի
ներքոյ
նորա
այլ
մասն
ջրոյ
՚ի
հարաւ
արեւելեան:
Զայս
փորձ
արար
եւ
յառաւել
Խորունդունդ
ծովուն
հեռի
՚ի
ցամաքէն
6,
կամ
7
փարսախաւ,
ուր
խորութիւնն
էր
50
գրկաչափ.
եւ
եդիտ
անդ
զթանձրութիւն
վերին
յորձանին
12,
կամ
15
գրկաչափ,
իջոյց
եւս
մեքենայ
իմն
՚ի
ստորին
յորձանն,
եւ
եդիտ
զայն
ընթացեալ
վարեալ
՚ի
հակառակ
կողմն
վերին
յորձանին.
նման
փորձոյ
որ
տեսանի
՚ի
նեղուցն
Կոստանդնոպօլսոյ:
Նմին
իրի
Պիւֆֆօն
յետ
՚ի
վերայ
հասանելոյ
այսր
փորձոյ`
իսկ
եւ
իսկ
փոխեաց
զիւր
առաջին
կարծիս.
զո'ր
օրինակ
է
տեսանել
՚ի
Դ
հտ.
դրութեան
երկրի:
Վասն
որոյ
պատճառին
գրէ
Տէսլանտ`
թէ
որպէս
ինձ
թուի
զայսոսիկ
ներքնայորձանս
պատճառեն
ըստ
մասին
հողմք,
ըստ
մասին
գետք
որք
բերեն
զհող,
եւ
արգել
դնեն
ընթացից
յորձանին.
եւ
ըստ
մասին
դիրք
ծովյատակին`
որ
իւրովք
զառ
՚ի
վայրիւք
ստիպէ
դառնալ
ջրոյն.
ոչ
էր
ասէ
՚ի
ներգործելոյ
լուսնի,
զի
յամենայն
քառորդս
նորա
միօրինակ
ընթանան
այս
ներքնայորձանք:
Այլ
վասն
այսորիկ
իւրաքանչիւրոք
խորհեսցի
եւ
խօսեսցի,
որպէս
եւ
հաճոյ
թուեսցի
անձին:
պրոկոպ.
գիրք
Դ
պատերազմին
գթաց.
գլ.
6:
