Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Բազում ուրեք զհետ յօդի նմին բառս Գաւառ, որպէս յասելն Լաստիվերտցոյն գլ. ա. *Դէմ եդեալ գայ հասանէ յԵկեղեաց գաւառ: Այս անուն ՚ի Զ. ժողովն ընդհանուր` գրի Էգէլէնսինի. որոյ եպիսկոպոս դասի անմիջապէս նախ քան զեպիսկոպոսն Դարանաղեաց. եւ քաղաք այնր վիճակի կոչի անդէն Յուսդինիանուպօլիս, ուստի եւ փոխանակ միմեանց առեալ լինի. քանզի ՚ի 16. գործ նոյն ժողովոյն այսպէս ստորագրէ եպիսկոպոս սորա. *Թէոդորոս եպիսկոպոս Էգէլէնսինեայ, կամ Յուսդինիանուպօլսոյ Մեծին Հայոց: Իսկ ՚ի 18. գործն` *Թէոդորոս խոնարհ եպիսկոպոս Յուսդինիանուպօլսոյ` քաղաքի վիճակին Էգգլէնսինեայ: ՚Ի Ե. ընդհանուր ժողովն` *Գէորգ ողորմութեամբ Աստուծոյ եպիսկոպոս Յուստիանուպօլսեանց քաղաքին Մեծին Հայոց:

Զայս Էգէլէնսինի նոյն համարի լըքիէն ընդ Գէլէսինի, Գէլսինի, կամ Գէլծինի անուան. որոյ եպիսկոպոս ստորագրեաց սիւնհոդոսական վճռոյն գեննատիոսի Կոստանդնուպօլսեցւոյն: Նոյնպէս մետրապօլիտ սորա գտաւ յայն ժողով` որ գումարեցաւ վասն անդրէն դարձուցանելոյ զՓոտիոս ՚ի Թ. դարուն: Կոստանդին Պերփէրուժէն ՚ի գիրս գաւառաց ը. դնէ զԳէլծինի ՚ի սահմանակցութեան Խաղտեաց, ըստ որում եւ Եկեղեաց չէ այնչափ ինչ հեռի ՚ի Խաղտեաց. եւ ըստ վիճակի իւրում ժամանակի դնէ ՚ի սկիզբն Փոքուն Հայոց. իսկ ըստ եկեղեցական թեմի Գէլծինի դասի ընդ Կամախաւ ՚ի ծանօթութիւնս եպիսկոպոսարանաց Լեւոնի կայսեր:

Զսոյն զայս Էգգլէնսինի նոյն համարի լըքիէն եւ ընդ Ագիլիսինի անուան գաւառին կամ նախարարութեան Մեծին Հայոց` զոր յիշեն Պտղոմէոս, եւ յառաջ քան զնա Սդրավոն, որ ՚ի ժբ. գիրս 555. դնէ սահմանակից Պոնտոսի եւ Փոքուն Հայոց ձգեալ առ Եփրատաւ: *Յայս վերջին ծագ թագաւորութեան Պոնտոսի փախեաւ Միհրդատ հալածեալ ՚ի Պոմպէոսէ. զլեառն շատաջուր զԱգիլիսինեայ գրաւեալ առ Տասդիրայիւ, ո'չինչ հեռի Եփրատայ` որ զՓոքր Հայս բաժանէ յԱգիլիսինեայ: Իսկ ՚ի ԺԱ. գիրս գրէ` թէ յառաջ ժամանակաւ էր ընդ Սօֆինիիւ` որ է Ծոփք, եւ դնէ զնա ընդ Տօրոսի եւ Եփրատայ: *՚Ի միւս կողմանէ ունելով զԱգիլիսինի` որ անկանի ընդ մէջ Տօրոսի եւ Եփրատայ, մինչչեւ է նորա ՚ի Միջագետս ՚ի հարաւակողմն խոտորեալ: Եւ ՚ի վերոյ ՚ի գրելն զընթացս Եփրատայ` դնէ ՚ի ձախմէ նորին գետոյ, յասելն, թէ բղխեալ սորա ՚ի հիւսիսային կողմանց Տօրոսի` ընթանայ ընդ Մեծ Հայս յարեւմուտս կոյս մինչեւ ՚ի Փոքր Հայս` զսա յաջմէ ունելով, իսկ զԱգիլիսինի ՚ի ձախմէ. եւ ապա ՚ի հարաւակողմն խոտորեալ, յայնմ խոտորման քերէ առ սահմանօք Կապադովկիոյ, զորս թողու յաջակողմն, որպէս եւ զԳոմաղինի. իսկ ՚ի ձախմէ զԱգիլիսինի եւ զՍօֆինի Մեծին Հայոց:

Արդ զԱգիլիսինին դնելով Սդրավոնի ՚ի տեղւոջն` ուրանօր Եփրատ նախ եւ յառաջ սկսանի խոտորիլ եւ ընթանալ ՚ի հարաւ ընդ Փոքր Հայս, յարմարի գրեաթէ ըստ ամենայնի դրից եկեղեաց` որ սահմանակից է Փոքուն Հայոց, եւ ՚ի ծայր անդ խոտորման Եփրատայ ՚ի հարաւակողմն, համաձայն Վարդանայ աշխարհագրի` որ ասէ. *Գետն Եփրատ յեկեղեաց գաւառին է: Իբր զի յայսմ գաւառի սկսանի Եփրատ գետանալ, եւ զընթացս իւր ուղղել, որոյ բուն եւ երկար ընթացք բերի ՚ի հարաւ:

Համաձայնի այսմ եւ Պրոկոպիոս որ գրէ` թէ Եփրատ յետ բղխելոյ 42. ասպարիզօք հեռի ՚ի Թէոդոսիուպօլեայ` (որ է էրզիռում`) անցանէ ընդ շամբն, եւ անտի անմիջապէս հոսի յԱգիլիսինի, եւ ստորեւ` թէ *՚Ի Հայաստանեայց աշխարհէն որ ՚ի Տաւրոս, եւ ՚ի գաւառէն Ագիլիսինայ` հոսեալ ընդ աջմէ գետն Եփրատ, պատէ զերկիր բազում յոյժ, եւ խառնեալ ընդ այլ գետս եւ ընդ Արսինի բղխեալ յորդութեամբ ՚ի Պարսկահայոց` մեծանայ յոյժ, եւ երթեալ մտանէ յաշխարհն` որ ՚ի նախնեաց կոչի Լէւքօսիրիա, եւ այժմ անուանի Փոքր Հայք:

Մի ՚ի նշանացն թէ Ագիլիսինի է նոյն ընդ Եկեղեաց այն է, զի Սդրավոն գիրք ժա. դնէ անդ տաճար Անահատայ` որպէս էր եւ յԵկեղեաց` յասելն, Հայք առաւել քան զայլս պաշտեն *Յանահիտ, որում եւ այլ ուրեք կանգնեցին մեհեան, եւ յԱգիլիսինի: Անդ դնէ եւ Պրոկոպիոս զմեհեան Անհատայ, կամ որ նոյն է Արտեմեայ, զորմէ ստորեւ:

Վասն որոյ եւ Անաիդիգա, որ է ասել Անահտական, գաւառ Մեծին Հայոց, զոր յիշէ Պլինիոս ե. 24. համարիմ լինել նոյն իսկ գաւառն Եկեղեաց, կամ Ագիլիսինի, վասն Անահտական բագնին այսպէս կոչեցեալ, զի դնէ զայն սահմանակից Կապադովկիոյ` որպէս էր Եկեղեաց, եւ անդր հոսեցուցանէ զԵփրատ փոքր ինչ ստորեւ քան զակն իւր, որպէս այլք ընդ Ագիլիսինի:

Եւ այսպէս նոյն պարտ է համարիլ զԱգիլիսինի գաւառ մատենագրաց յունաց` ընդ մեր Եկեղեաց գաւառին, որ է սահմանակից Դարանաղեաց. որպէս է տեսանել յԱգաթանգեղոս ՚ի թուղթն յթբ:

Բաց յԵփրատայ` ընդ մէջ նորա անցանէ եւ Գայլ գետ, որպէս յայտնի է յայն բան Ագաթանգեղոսի, քանզի սուրբն Գրիգոր եւ բազմութիւն իշխանաց ՚ի Դարանաղեաց գաւառէն գնացին յԵրեզ աւան Եկեղեաց գաւառին, եւ անտի ՚ի գնալն ՚ի Թիլ` նոյնպէս որ է յԵկեղեաց` անցին ընդ գետն Գայլ:

Կիրակոս վարդապետ Եզնկացի ՚ի թուղթն իւր Ընդհանրական` կոչէ զսա Գաւառ Լուսաւորչի, քանզի անուանէ զԵզնկայն Մայրաքաղաք Լուսաւորչի գաւառի, ակնարկելով` թէ այս գաւառ շնորհեալ էր ՚ի կալուած սրբոյ Հօրն, կամ Եկեղեցւոյ. (Տե'ս ստորեւ զԹիլն աւան): Կամ թէ վասն աստէն չարչարելոյ նորա, եւ ՚ի սահմանակից լեառն ճգնելոյ կոչէ այսպէս: Սուրբն Մեսրոպ զԴանան եթող վերակացու գաւառիս ՚ի վարդապետել բնակչաց:

Երիզա: Յայս անուն յիշատակի ստէպ, որպէս է տեսանել առ Խորենացւոյն բ. 13. եւ 57. եւ առ Ագաթանգեղոսի ՚ի թուղթ ժդ. եւ միայն ՚ի թուղթ յծբ. կոչի Երէզ, որ յաւէտ թուի լինել բնիկ ուղղական, եւ ՚ի հոլովմանէ նորին ածանցեալ անունս Երիզա: Կոչեցաւ եւ Յուստինիանոպօլիս. զօրմէ տես ՚ի վերոյ:

Անկանի յայս գաւառ ըստ վերոգրեալ մատենագրաց, կառուցեալ առ զայլ գետով, որ առ Ագաթանգեղոսի ժդ. կոչի Գեօղ. Հասին յԵկեղեաց գաւառ ՚ի գեօղն Երիզա: Իսկ ՚ի յծբ. կոչի Աւան: Զկնի կոչեցաւ այս քաղաք Եզնկա. որ թուի լինել աղաւաղութիւն Երիզա անուան. վասն որոյ Մատթէոս եւ յայտնի եւս Թովմաս` դնէ ՚ի նմին Եկեղեաց գաւառի` յասելն. Գնաց ՚ի գաւառն Եկեղեաց ՚ի յԵզնկայն: Իսկ յայսմաւուրս ՚ի գաւառն Եկեղեաց ՚ի յԵզնկայն: Իսկ յայսմաւուրս ՚ի գաւառն Եկեղեաց ՚ի յԵզնկայն: Իսկ յայսմաւուրս ՚ի մայիսի 11. (՚ի տպագրեալն. ) եւ գաւառն Եկեղեաց կոչի յայս անուն. Ժառանգաւոր հօրն գաւառի յերկրին Եկեղեաց` որ է յԵզնկայ: Մատենագիրք տաճկաց կոչեն Արզէնկան, Արզէնճան եւ Էրզինճան, եւ դնեն յԱսորիս ՚ի գաւառին հոռոմոց, զորս ուղղեալ Էրպլօայ ՚ի մատենադարանի իւրում, դնէ ՚ի Հայս:

Աստ էր հռչակաւոր մեհեան Անահտայ կամ Արտեմիդեայ. վասն որոյ գրէ Ագաթանգեղոս ՚ի ՅԾԲ. ՚Ի մեծ ՚ի բուն մեհենացն ՚ի տեղիս պաշտամանցն հայոց թագաւորացն յԱնահտական մեհենին յԵրէզն աւանի: Զայս մեհեան շինեաց միջինն Տիգրան, եւ ՚ի նմին կանգնեաց զարձան Արտեմիդայ, զոր հայր նորա ա Արտաշէս թագաւոր առեալ էր յԵլլադայ այսինքն ՚ի Յունաստանէ, եւ ՚ի կանխել մահու նորա` եդեալ կայր ընդ այլ արձանս յամրոցն Անի:

Ա'յլ էր սա յարձանէն Արտեմիդայ` զոր նոյն Արտաշէս յԱսիոյ եբեր ՚ի Հայս. յորոյ որոշումն գրէ Խորենացին բ. 13. *Եւ զԱրտեմիդայ զմիւս պատկերն (կանգնեաց Տիգրան) յԵրիզայ: Տե'ս եւ ՚ի բ. 11: Այս արձան ՚ի սկզբան անդ էր ՚ի Դավրիս, ուր յերկնից իջեալ կեղծէին հեթանոսք, ապա Ովրէտսէս որդի Աղամէմիոնի միանգամայն ընդ Իփիգենեայ քեռ իւրոյ քրմուհւոյ առեալ ՚ի Դավրեայ` էած ՚ի Յյունաստան, եւ անտի ՚ի ձեռն Արտաշէսի ածաւ ՚ի Հայս, եւ ՚ի ձեռն Տիգրանայ եդաւ յԵրիզայ` որպէս ասացաք:

Յայտ առնէ զայս եւ Պրոկոպիոս, որոյ ՚ի յիշելն զԱգիլիսինի` (այն է Եկեղեաց գաւառ յորում էր Երիզա) յիշէ եւ զայս մեհեան յասելն. *Անտի (այսինքն ՚ի Շամէն), հոսի Եփրատ ՚ի Էգէլէսինի (Ագէլէսինի), ուր էր մեհեան Դավրիսեան Արտէմիդայ` ուստի փախուցեալ ասի Իփիգէնէ ընդ Ովրէստէսի եւ Բիլատէսի, բերելով զդրօշեալն Արտեմիդայ: Նմին իրի թէպէտ ամենայն ազգաց հեթանոսաց էր յարգելի այս դրօշեալ, այլ եւս առաւել յունաց. յոյր սակս ասէր Տրդատ առ սուրբն Գրիգոր վասն արձանիս առ Ագաթանգեղոսի ՚ի թղթ. ժզ. *Եթէ ո՞չ առնուցուս յանձն պաշտօն մատուցանել դիցն, մանաւանդ այս մեծի Անահտայ տիկնոջ, որ է փառք ազգիս մերոյ եւ կեցուցիչ, զոր եւ ամենայն թագաւորք պատուեն, մանաւանդ թագաւորն Յունաց:

Սուրբն Գրիգոր սքանչելեօք կործանեաց զայս մեհեան, յորում դեւք ՚ի նմանութիւն Վահանաւոր զօրու ժողովեալ մարտնչէին, եւ զոսկի պատկերս Անահտայ փշրեալ նուիրեաց եկեղեցւոյ, յորոյ պատճառս կրեալ էր զանտանելի չարչարանս ՚ի Տրդատայ` յայսմ վայրի, բայց արտաքոյ աւանին` որպէս թուի, ուր բանակեալ էր Տրդատ հանդերձ զօրօք:

՚Ի ժամանակս քրիստոնէութեան փոխանակ սնոտի բագնեաց հեթանոսաց զարդարեցաւ քաղաքն եւ շրջակայ սահմանքն բազմութեամբ եկեղեցեաց, վանորէից, եւ անապականաց ՚ի փառաբանութիուն ճշմարտին Աստծոյ: Մի ՚ի նոցունց է ուխտ Տիրաշինին, ՚ի միւս Եփրատայ` որ ՚ի ճառն յայտնութեան նշխարաց սրբոյն Ներսէսի կոչի Հռչականսն եւ գեղեցկաշէն :

Եւ յայլ կողմն` եկեղեցին յանուան Փրկչին, զոր շինեաց եպիսկոպոսն Եզնկայու Սարգիս անուն` մեծարեալ յամենեցունց ՚ի ԺԳ դարուն, որպէս գրի անդէն. ՚ի յարքեպիսկոպոսութեան (2) մայրաքաղաքիս Եզնկայ եւ գաւառիս եկեղեաց Տեառն Սարգսի` յորում տունկ քաջազուարճ երեւեալ ՚ի վիճակիս յայս, որ է տեղի չարչարանաց եւ նահատակութեան Լուսաւորչին մերոյ սրբոյն Գրիգորի, պատուեալ յԱստուծոյ, մեծարեալ յազգաց եւ յազանց եւ ՚ի թագաւորաց մեծաց, բարենշան շառաւեղ մերում ժամանակիս, եւ սկիզբն նորոգման եկեղեցւոյ պայծառութեան, որ եւ շինեաց զհրաշագեղ խորանն Աստուծոյ` զգեղեցկայարմարն եկեղեցի` որ յանուն Փրկչին մերոյ եւ տեառն Յիսուսի. բարեսեր եւ ածապարգեւ զաւակաւն Յոհաննիսիւ: Նաեւ աւագ խորան եկեղեցւոյս կոչեցաւ յանուն Փրկչին. երկրորդ խորանն` Կաթուղիկէ. իսկ երրորդն` յանուն Սրբոց Առաքելոց, ուր եդ Սարգիս եպիսկոպոս զաջ սրբոյ Մեծին Ներսէսի:

Սիւլէյման շահ նախահաւն օսմանեանց զնախկին բնակութիւն իւր յետ թողլոյ զմահան` կալաւ յայս քաղաք ՚ի հիճրէթի 621. (1224):

Առին զսա Մողոլ կամ Մուղալ թաթարք ՚ի հիճրէթի 640. (1242. ) նենգութեամբ հանելով զքաղաքացիս արտաքոյ քաղաքին եւ կոտորելով: Իսկ ՚ի 1395 Լէնկթիմուր յետ գրաւելոյ զՄիջագետս` եկն եւ սիրով էառ զԵզնկայ. այլ *Զմեծ կաթուղիկէն զՍուրբն Սարգիս (ասէ Թովմաս Մեծոփեցի`) ՚ի հիմանց քակեաց, եւ զայլ եկեղեցիսն զամենայն կործանեաց: Նա ինքն Թովմաս պատմէ եւ զայլ եւ այլ առումն քաղաքիս ՚ի զանազան բռնաւորաց:

Աստի էր Յովհաննէս Պլուզ` Եզնկացի անուանեալ, բազմութեամբ գրուածոց ծաղկեալ ՚ի ԺԳ. դարուն. որ եւ գրեաթէ վերջինն գտաւ բանիբուն մատենագրաց մերոց:

Յայս քաղաք եւ ՚ի շրջակայ սահմանս յաճախեցին երկրաշարժութիւնք, ՚ի սկզբանէ անտի բազում աւերումն ածելով ՚ի վերայ, որք եւ պատմին ՚ի ժամանակագրութեան` զոր աստի եւ անտի ժողովեալ Առաքել պատմագրի, մանաւանդ ՚ի ժամանակագրութենէ Ղուկասու Կեղեցւոյ` դնէ զկնի պատմագրութեան իւրոյ: Զժողովեալսն նորա` եւ զոր գտաք ՚ի յիշատակարանս այլ գրոց, ըստ կարգի թուականաց կարգեսցուք յառաջիկայդ:

Զերկրաշարժութիւն որ ՚ի ՆՂԴ. յիշէ եւ Մատթէոս յասելն` *Բազում եկեղեցիք խախտեալ փլաւ ՚ի հիմանց ՚ի յեկեղեաց գաւառին. եւ քաղաքն որ Եզնկան կոչի` փլաւ առհասարակ, եւ պատառեցաւ երկիրն եւ արք եւ կանայք ընկղմեցան ՚ի խորս անդնդոց. եւ զաւուրս բազումս գայր ձայն աղաղակի ՚ի խորս անդընդոց:

Յաճախութիւնք այնչափ երկրաշարժութեանց յայտ առնեն թէ գտանին անդէն հանք` յորոց գոլորշեաց պատճառին. յայտ առնեն եւս զբազմամարդութիւն քաղաքիս, ուր ՚ի 1458. յետ մեռանելոյ ԼԲ. հազարաց, զկնի ԻԴ. ամաց` գտան ՚ի նմա տակաւին Լ. հազար ոգիք, եւ այն իսկ միայն թիւ մեռելոց:

Թիլ: Յեկեղեաց գաւառի դնեն զսոյն Ագաթանգեղոս, Բուզանդ, Յովհաննէս կաթողիկոս, եւ այլք: Աւան կոչելով` որ ՚ի յունականն Ագաթանգեղոսի գրի Թէստիաս: Ընդ մէջ սորա եւ Երիզայ անցանէ գետն Գայլ` զորմէ տե'ս ՚ի վերոյ: Այս աւան կայր եւ յառաջ քան զժամանակս միջին Տիգրանայ, յորում նա ինքն զԱթենասայ զպատկերն` զոր հայր նորա ա. Արտաշէս առեալ էր յԵլլադայ կանգնեաց անդէն մեհեան, եւ բագին շինելով անդէն: Այլ առ իմանալ ճշգրտիւ զգիրս տեղեաց մեհենիցն, րպէս եւ գաւառին Եկեղեաց , զբուն իսկ զբանս Խորենացւոյն դիցուք աստանոր: ՚Ի քեռայր իւր Միհրդատ (ասէ ՚ի բ. 13 կամ 14) հաւատացեալ զՄաժաք, եւ զհոգս Մէջերկրայցն… դառնայ յաշխարհս մեր: Առաջին գործ` զմեհեանսն շինել կամեցաւ. իսկ քրմացն որ եկեալ էին ՚ի Յունաց` զմտաւ ածեալ զի մի ՚ի Խորագոյն Հայս վարիցին, պատճառեցան ըղձութիւնս` իբր թէ դիքն անդէն կամին զբնակիլն. որում հաւանեալ Տիգրան` կանգնեաց զոլոմպիական պատկերն Դիոսի յամուրն յԱնի, եւ զԱթենաս ՚ի Թիլ:

Սոյն պատկեր է` որ առ Ագաթանգեղոսի ՚ի յծբ. կոչի Նանէական, որ է նոյն աստուածուհի գիտութեան, զորոյ զպատկերն սուրբն Գրիգոր` եւ որք ընդ նմա իշխանք` կործանեցին: *Քանդէին զՆանէական պատկերն (ասէ Ագաթանգեղոս) դստերն Արամազդայ ՚ի Թիլն աւանի, եւ զգանձս երկուց մեհենիցն (յորոց մին էր յԵրիզա) աւար ժողովեալ ՚ի նուէրս սպասու եկեղեցւոյն թողին տեղօքն հանդերձ: Այսորիկ աղագաւ Բուզանդ գ. 2. կոչէ զԹիլ Կալուածք Գրիգորի: Եւ Խորենացին գ. 88. սեպհական դնէ Արիստակեայ` յասելն: *Իսկ զմարմին երանելւոյն (Արիստակեայ`) բարձեալ աշակերտացն բերին յԵկեղեաց գաւառն հանգուցանել ՚ի Թիլն յիւրում աւանի: Աստ թաղեալ դնեն զմարմին նորին սրբոյ նաեւ Բուզանդ, եւ Յովհաննէս կաթուղիկոս. այլեւ զմարմին մեծին Ներսէսի` համաձայն Խորենացւոյն գ. 38. *Բարձեալ զմարմին նորա (այսինքն մեծին Ներսէսի) արքային Պապայ` թաղեաց ՚ի Թիլն աւանին:

Յեկեղեցիս սորա հռչակաւոր գտաւ անուանեալն Կաթուղիկէ, զոր շինեաց Մեծն Ներսէս` յորում եւ թաղեցաւ. բայց քակեցաւ յարշաւելն անդ Ապտուռռահիմի քեռորդւոյն Մահմէտի ԺԸ. հազարաւ ՚ի Հայս` յամին իբր 635. որոյ վասն ՚ի ճառն Յայտնութեան նշխարաց Մեծին Ներսէսի կոչի այնուհետեւ Հանգուցեալ եկեղեցի, ըստ սովորութեան ազգիս` որ այսպէս կոչէ զամենայն կործանեալ եկեղեցիս:

Յետ քակելոյ եկեղեցւոյս` անյայտ մնաց նշխարք սրբոյն Ներսէսի, եւ յայտնեցաւ ՚ի 1275. ՚ի հայրապետութեան հայոց տեառն Յակոբայ, եւ ՚ի թագաւորութեան Լեւոնի որդւոյ Հեթմոյ: Գերեզման սրբոյն գտաւ երկայն Գ. կանգուն, լայն իբր Ա. կանգուն, խոր իբր մարդաչափ, Գ. աստիճանօք կազմեալ կրամած քարիւ. եւ ՚ի վերայ գերեզմանին` երեք կրկին կամարք կապեալ ՚ի կրոյ եւ ՚ի քարանց: Յարեւմտեան կողմն գերեզմանին եդեալ կայր մարմին սրբոյն բազմեալ յաթոռ. իսկ առաջին նորին գտան ա'յլ նշխարք` որք էին մեծամեծ անդամք մարմնոյ` եւ ո'չ բովանդակ մարմին, ծածկեալք սակաւ ինչ հողով: Սարգիս եպիսկոպոս Եզնկայու եդեալ յերկուս արկեղս կնքեալ իւրով մատանեաւ` առ ահի տաճկացն` տարաւ յԵզնկայ:

Յիշատակի ՚ի նմին ճառի եւ ա'յլ վանք եւ եկեղեցի յանուն սուրբ Հայրապետաց ՚ի Թիլն աւանի, յայտ է` թէ յանուն որդւոց եւ թոռանց Լուսաւորչին. կամ միայն Արիստակեայ եւ Ներսէսի: Սարկաւագն այսր եկեղեցւոյ` էր Պատուական անուն, որ չորեքկին տեսլեամբ յայտնութիւն ընկալեալ վասն տեղւոյ գերեզմանի սրբոյն Ներսէսի` ծանոյց ամենեցուն, յորում ժամանակի առաջնորդ վանացս էր Ներսէս ոմն:

Յայս աւան շինեաց եկեղեցի ըստ գրելոյ Յովհաննու Մամիկոնէի` նաեւ իշխանն Հարքայ` խրատու Ստեփաննոսի առաջնորդի վանից Գլակայ, որ յաջորդեաց զկնի Թոթկայ ՚ի Է. դարուն: Թիլ անուամբ գտանին եւ այլ կրկին տեղիք` զորոց այլուր:

Չըրմէս: Աւան` որ ընդ ժամանակս ինչ եղեւ արքայանիստ, զորմէ Խորենացին բ. 60. կամ 59. *Ինքն (ա. Տիրան արքայ) գնաց զկողմամբք Եկեղեաց ՚ի յաւանին Չըրմէս հաստատելով զարքունիսն:

Խախ: Գեօղ յայսմ գաւառի` ուր Պապ արքայ ետ սրբոյ մեծին Ներսէսի դեղ մահու, եւ ելոյծ ՚ի կենաց: *Փոխեալ յաշխարհէս երանելին Ներսէս (ասէ Խորենացին դ. 38. ) ՚ի գաւառին Եկեղեաց ՚ի գեօղն որ կոչի Խախ: Զնոյն գրեն Ասողիկ. բ. 1. Յովհաննէս կաթողիկոս եւ Վարդան. զոր Բուզանդ ե. 24. կոչէ Աւան, եւ ՚ի նմա դնէ ապարանս Պապայ, *Եւ կոչեցաւ (այսինքն կոչեաց զՆերսէս) յապարանս իւր ՚ի Խախ աւան յԵկեղեաց գաւառի:

Վասակերտ: Ասողիկ. բ. 11. *Էին յաւուրս նորա (այսինքն բ. Արշակայ ար ք այի, ) սպարապետ զօրուն հայոց` Վասակ որդի Վաչէի, որ զՎասակերտն շինեաց յԵկեղեաց գաւառին:

Կոթէր: Աւան` զոր յիշատակէ Լաստիվերտցին ՚ի գլ. իդ. եւ երեւի դնել զնոյն յԵկեղեաց գաւառի, քանզի գրէ. *՚Ի գալ ամարայնոյն` առաքի ՚ի թագաւորէն դատաւոր իրաւանց աշխարհին… որոյ հասեալ ՚ի գաւառն Եկեղեցայ` ընդ առաջ երթայ նմա ամենաչարն Վրվէռ, եւ ամբաստան լինի զմեծարգի հայրապետէն Սամուէլէ… զոր իբրեւ լուաւ դատաւորն … առաքէ զինուորս բերել ստիպաւ զերանելին… առաջի իւր: Եւ յետ այլոց բանից. *Եւ երթեալ ժողովոյն բազմութիւն մինչեւ յեզր գետոյն Եփրատայ` ուր Մանանաղի ՚ի նմա խառնի, լինի յայնմ ժամու եկք անձրեւի, եւ ՚ի յորդութենէ անձրեւին զարթեաւ Եփրատէս, եւ գայր լի դարիւ եւ դարիւ: Իսկ զինուորքն բերեալ նաւ փութացուցանէին անցուցանել զծերունի եպիսկոպոսն զՍամուէլ… յայնկոյս յԱւանն որ կոչի Կոթէր, քանզի եւ դատաւորն անդ իսկ էր: Պատճառ երկարատող վկայութեանս ՚ի Լաստիվերտցոյն, եղեւ առ ՚ի ցուցանել ըստ կարի զգիրս Կոթէր աւանի, միանգամայն եւ Եկեղեաց գաւառի` որ սահմանակիցն է Մանանաղւոյ:

Սեղեմնուտ: Ձոր` ուր նահատակեցաւ եւ թաղեցաւ սուրբն Թէոդորոս յաւուրս Գրիգորի Լուսաւորչի, յորում ապա շինեցաւ վկայարան ՚ի Լուսաւորչէն, եւ եղեւ միայնարան. որ եւ կոչի Գորոբու վանք սուրբ Թորոս. որոյ եւ գաւառ նշանակի յայսմաւուրս ՚ի մայիսի 11. *՚Ի յերկրին Եկեղեաց որ է յԵզնկա` ՚ի կողմն արեւելից` է կառուցեալ գերեզման սուրբ նշխարաց նորա (սրբոյն Թորոսի), վանք տեղի կուսակրօն ճգնազգեաց անձանց միայնաւորաց ¹: Այժմ կոչի Սըրըխլը սուրբ Թորոս:

Սուրէն, կամ Սուրէնաշէն: ՚Ի նմին պատմութեան յայսմաւուրս ՚ի մայիսի 11. կոչի ուրեք Աւան, եւ ուրեք Աւանաշէն ՚ի գաւառին Սալահունեաց, կամ որպէս այլուր գրի Սահալունեաց ²: Կոչեցաւ Սուրէն` յանուն իշխանին Թէոդորոսի:

Պարթէնից դղեակ: Յիշատակի անդէն յայսմաւուրս, եւ դնի ընդ մէջ Դերջանու եւ Եզընկայ:

Սիկիխողոն ³: Ձոր` ուր էր գիւղ, եւ հանդէպ գեղջն բարեհամ աղբիւր Արխէնուտ ձայնեալ, կամ ըստ տպագրեալ յայսմաւուրաց Սրխէնուտ: