Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Մի է սա ՚ի գաւառացն` յորս բնակէին արքայազունք ըստ Խորենացւոյն ՚ի բ. 21. ուր գրէ վասն ա. Արտաւազդայ արքայի. *Ժառանգեցուցանէ զեղբարս իւր եւ զքորս ՚ի գաւառին Աղւոյովտի, եւ Առբերանւոյ, թողլով ՚ի նոսա զմասն արքունի` որ ՚ի շէնսն այնց գաւառաց:

Ա'յլ մատենագիրք մեր ցուցանեն զսա լինել սեպհական գաւառ Գնունեաց. զի շարունակօղ Թովմայի Արծրունւոյ զԱրճէշ դնէ ՚ի Գնունեաց գաւառի, որ էր յԱղիովիտ: Յայտնագոյն եւս Վարդան` Գնունեաց սեպհականեցուցանէ զայս գաւառ, յասելն. *Առ սա (այսինքն առ Աշոտ Բագրատունի Մսակեր) բողոք կալեալ ազգին Գնունեաց թափել զնոսա յիսմայելացոյն. որոյ երթեալ հազար արամբք յԱղիովիտ գաւառ, եւ առ ինքն գումարեալ զամենայն ազգն ախիւն իւրեանց, տանի բնակեցուցանէ ՚ի տայս:

Եթէ ՚ի սկզբանէ անտի էր գաւառ Գնունեաց, պա'րտ է ասել` թէ արքայազունքն Արշակունիք զմասն ինչ սորա միայ ժառանգէին, որ էր արքունական` որպէս եդ ՚ի վերոյ Խորենացին. իսկ մնացեալն էր ՚ի ձեռս Գնունեաց. եւ կամ զեկամուտս ինչ կալուածոց սորա ժառանգէին: Իսկ եթէ զկնի եղեւ գաւառ Գնունեաց, մա'րթ է յայնժամ կարծել` թէ համօրէն գաւառն սեպհական եղեւ Գնունեաց` յորժամ ինքնին բարձան Արշակունիք, եւ կամ յորժամ գնոյ առին ՚ի յետագայից Արշակունեաց զմասն արքունի, կամ թէ տիրեցին, եւ այլն:

Զարիշատ: Յայտ է յանուանէս` այսպէս կոչեցեալ յանուն զԱրայի ուրուք, որ եւ գրի Զուրա. զորօրինակ գրի եւ Զուրա իշխան Ռշտունեաց: Քաղաք արքունական կառուցեալ ՚ի դաշտի, որպէս դնէ Խորենացին գ. 23. *Իջուցեալ ՚ի դաշտն Աղւոյովիտ զդին Գնէլոյ` թաղեաց յարքունական քաղաքին Զարիշատի:

Կործանեցին զնա պարսիկք ՚ի ժամանակս բ. Արշակայ հայոց արքայի ըստ գրելոյ Բուզանդայ դ. 55. որ դնէ նաեւ զթիւ բնակչաց նորա. * յԱղոհովտի Ռ. երդ հրէայս ¹ եւ ԺՌ. երդ Հայս. եւ զնա ՚ի հիմանց քանդեալ ապականէին: Այլ դարձեալ շինեցաւ, զի Թովմաս Մեծոփեցի ՚ի ԺԵ. դարուն յիշէ զԶարիշատ` կոչելով ըզնոյն Գիւղաքաղաք. * Այս երջանիկ… վարդապետս Յովհաննէս… էր ՚ի գաւառէն Քաջբերունեաց, ՚ի Գեղաքաղաքէն Զարիշատայ ²:

Արճէշ: Քաղաք` ստէպ յիշատակեալ առ Կոստանդին Պէրփէրուժէնի <sup>3</sup> առ որում եւ գրի` Արզէս: Յոհաննէս կաթողիկոս դնէ զսա յԱզովիտ գաւառի, զոր եւ կոչէ Գիւղ` յասելն. * Յաջորդ զաթոռ հայրապետութեանն Եղիա ՚ի գեղջէ Արճիշոյ յԱղիոյովտէ յեպիսկոպոսութենէ Բզնունեաց: Անդ դնէ եւ Վարդան աշխարհագիր, որպէս եւ յայսմաւուրքն ՚ի սեպտ. 16: ՚Ի նմա ցուցանէ լինել եւ Թովմաս Մեծոփեցի. զի զքաղաքն Զարիշատ` զոր Խորենացին դնէ յԱղիովիտ գաւառի` սա դնէ յԱրճէշ գաւառի. յայտ է թէ` Արճէշ քաղաք ՚ի ժամանակս Թովմայի գոլով երեւելի` յանուն նորա կոչեցաւ շրջակայ սահմանն` որ էր գաւառ Աղւոյովտի. թէպէտ եւ անունս Արճէշ` ելեալ թուի յԱրճիշակովիտ անուանէս, որ էր գաւառ Վասպուրականի:

Շարունակող Թովմայի Արծրունւոյ դնէ զԱրճէշ ՚ի Գնունեաց գաւառի` յասելն վասն Սրահանգայ հագարացի ներքինւոյն` որ ՚ի մէջն անդ ԺԱ. դարու, թէ էառ * զԱրճէշ քաղաք Գնունեաց գաւառին: Իսկ Թովմաս Մեծոփեցի, եւ Վարդան աշխարհագիր` զսահման կամ զգաւառ Արճիշոյ կոչեն Քաջբերունի. որ առ նախնիս նոյնպէս է անուն ցեղի` եւ ո'չ գաւառի. այլ յայտ է թէ երկիր այնր ցեղին էր յայս գաւառ, վասն այսորիկ եւ գաւառն ՚ի յետագայից կոչեցաւ յանուն ցեղին:

՚Ի Է. դարուն Հերակլ կայսր այրեաց զԱրճէշ` ուր բնակէին զօրքն Պարսից <sup>4</sup>: Իսկ ՚ի Ժ. դարուն` Կոմիանոս` (զոր բ. Վասլի կայսեր կացուցեալ էր տէր գաւառին Վասպուրականի)` գրաւեաց ընդ տէրութեամբ Յունաց, * զԱրճէշ (ասէ Լաստիվերտցին ՚ի գլ. ե) իւրով դաստակերտօքն նա ած ընդ ձեռամբ հոռոմոց: Բայց եւ ՚ի ԺԴ. դարու էր ՚ի ձեռս պարսից, զորմէ բազում ինչ պատմէ Կիրակոս, եւ զաղետալի անցան ստորագրէ Թովմաս Մեծոփեցի:

Խառաբաստայ գիւղ: Է յերկրին Քաջբերունեաց կամ Արճիշոյ. որոյ Մենաստան կամ Ուխտ համանուն առաւել անուանի է քան զգիւղն, զոր եւ ստէպ յիշատակէ Թովմաս Մեծոփեցի, եւ ուրեք կոչէ զնոյն` * Աստուածաբնակ եւ հրաշագործ ուխտ Տիրամօր Աստուածածնին ՚ի Մայրաքաղաք վանսն Սուխարայ` որ այժմ Խառաբաստայ վանք կոչի: Յիշատակէ եւ զԵպիսկոպոսունս զառաջնորդս տեղւոյն զԽաչատուր եւ զԶաքէոս:

՚Ի գեղջէ աստի էր եւ Եղիսաբէթ` զորմէ գրի յայսմաւուրս ՚ի 24. ապրիլի * Էր նա յերկրէն Արճիշոյ ՚ի գեղջէն Խառաբաստայ:

Կերմանից: Յիշատակի այս գիւղ ՚ի յիշատակարանի գրոցն Մխիթարայ յելս ԺԳ. դարուն. * ՚Ի թագաւորութեան Հայոց յաշխարհին կիլիկեցւոց Օշնի եւ որդւոյ նորին Լեւոնի, ՚ի կաթողիկոսութեան տէր Յակոբայ Անաւարզեցւոյ… աստուածաշնորհ մեծ վարդապետս Մխիթար գոլով ՚ի գաւառէն Քաջբերունեաց ՚ի գեղջէ Կերմանից:

Այս գիւղ կայ մինչ ցայժմ. տե'ս ՚ի նոր Հայաստան. թղթ. 166:

Մեծոբայ ուխտ. Զորմէ բազում ուրեք յիշատակէ Թովմա Մեծոփեցի, եւ պատմէ զառումն եւ զաւերումն նորին ՚ի թուրքմանաց եւ յայլոց բռնաւորաց: Յոհաննէս վարդապետ վերակացու Մեծոփայ` շինեաց ՚ի սմա ՚ի մէջ եօթն ամաց տաճար մեծակառոյց յանուն Տիրամօրն, յայնմ դառն ժամանակի` յորում հրամանաւ Շաղաթայի բռնաւորին քանդէին այլ եկեղեցիք: Այլ սորայս շինուի այնչափ հաճոյ երեւեցաւ բռնաւորին, մինչեւ նոյն ինքն էած զառաջին քարն հիման` բառնալով ՚ի վերայ ուսոյց իւրոց:

Յայսմ ուխտի Մեծոփայ բնակէր Գրիգոր Տաթեւացին եկեալ ՚ի նահանգէն Սիւնեաց հանդերձ աշակերտօք իւրովք, յորոց մին էր եւ Թովմաս պատմագիր, որոյ վասն կոչեցաւ Մեծոփեցի:

Աստ թաղեալ կայ Մխիթար վարդապետ` որպէս դնի ՚ի յիշատակարանի նորին գրոց. *Փոխի առ քս (Մխիթար) ՚ի թուականութեանս հայոց ՉՁԶ. յամսեանն հոռի ԻԷ. յաւուր ուրբաթու, որ եւ պատուական մարմինն եդեալ կայ ՚ի նոյն վանս Մեծոփոյ ընդ հասարակաց գերեզմանս` որ է ՚ի հարաւոյ կողմանէ անապատին: Տե'ս վասն այսր եւ ՚ի նոր Հայաստան. թղթ. 166:

ՅԱրճէշ դնէ Վարդան աշխարհագիր եւ զայլ մենաստանս` յասելն ըստ ձեռագրաց. *Աղիովիտ եւ Քաջբերունի Արճէշ է, ուր կան սուրբ ուխտքն Արծուաբեր, եւ Մեծոփ. եւ անդ է գերեզման աղբերկան որդոյն Աստուածատուր վարդապետին, եւ Ոսպնակեր վարդապետին ՚ի ներքին վանքն է. եւ Ուռընկայրն` ուր կայ սուրբ Նշանն ամենազօր:

Ասպիսընկայ վանք, կոչի նաեւ Սուրբ ուխտ Յարութեան: Յիշատակէ Թովմաս Մեծոփեցին` յասելն վասն Յովհաննու վարդապետի ուրումն. *Էր սա ՚ի Քաջբերունեաց ՚ի Սուրբ ուխտէն Յարութեան` որ Ասպիսընկայ վանք վերակոչի, ՚ի Գեղջէն Վարախանից: Յիշէ եւ այլուր զայլ ոմն վարդապետ Յակոբ անուն ՚ի յԱսպիսընկու:

Այլ ուրոյն եւս յիշատակէ զգեօղն կոչեցեալ Ասպիսակ կամ Ասպսակ մերձ յԱրճէշ` յասելն. *Եկն եհաս ՚ի յԱրճէշ, փոս ետ հատանել յերկուս տեղիս, մին ՚ի յԱրճէշ, եւ մինն յԱսպսակ մինչեւ ՚ի լեառն Աղու: Ուղիղ եւս գրի այլուր առ նորին Թովմայի յասելն. *Եւ բարեպաշտ ձեռնաւոր մի անունն Յովհաննէս սպանին ՚ի Գեղն Ասպիսակ: