Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Է երկրորդ գաւառ երեւելի յայսմ Վասպուրական նահանգի, որ առ Պտղոմեայ կոչի Թօսբիդիս: Զնոյն` Գիւղ անուամբ յիշէ Երատոսթենէս առ Սդրաւոնի գիրք բ. թղթ. 80. մերձ ՚ի պարիսպն Շամիրամայ: Նոյնպէս եւ ՚ի քաղուածս նորին Սդրաւոնի գիրք ժա. Դաւրոս (ըստ մեզ Տօրոս) լեառն մերձ դնի Թօսբիդիս եւ Գօրիէա գաւառաց Մեծին Հայոց:

Վան: Հնագոյն քաղաք ՚ի մէջ Հայաստանեայց, եւ մի յերեւելի հին քաղաքաց համօրէն աշխարհի, որք շինեցան ՚ի նախնի ինքնակալաց եւ ՚ի դիւցազանց: ՚Ի սկզբան անդ կոչէր Աւան, եւ ապա կրճատմամբ կոչեցաւ Վան, որպէս յայտ է ՚ի բանից Սամուէլի` որ ասէ. *Շամիրամ շինէ զԱմուրն Աւան, որ այժմ կոչի Վան: Որպէս եւ Շիրակայ աւանն համառօտելով կոչեցաւ Շիրակվան: Այլ Եղիշէ թղթ. 67. ուրոյն յիշէ զՎան, եւ ուրոյն զաւան իբրեւ յարակցեալ. *Առնուին զանմատոյց ամուրսն, զԳառնի քաղաքն, զԱնին, զԱրտագերս, եւ զաւանս իւրեանց… զՎանն աւան, ընդ նմին զաւանսն իւր:

Այս քաղաք անկանի ՚ի Տոսպ գաւառի` ըստ որում դնէ Յովհաննէս կաթուղիկոս. *Եւ իբրեւ եկն նա (այսինքն Գագիկ Արծրունի) ՚ի Վան ՚ի Տոսպ գաւառի: Յայսմանէ առ Խորենացւոյն դ. 35. կոչի քաղաքս Վան Տոսպայ: Իսկ առ Թովմայի Արծրունւոյ իբրեւ մի անուն յիշատակի Վանտոսպ. որպէս յասելն գ. 17. *Կատարեալ Աշոտ զկեանս իւր մեռաւ ՚ի Վանտոսպ` ՅԻԳ. թուականութեան հայոց: Այսպէս դնի` իբր յեօթն տեղիս: Յայսմանէ թերեւս եւ առ Պտղոմեայ յանուն գաւառին եւ այս քաղաք անուանի Թօսբիա:

Կոչի նաեւ Քաղաք Շամիրամայ, որպէս յայտ է ՚ի Խորենացւոյն, որ ՚ի բ 18. գրէ` թէ Բազափրան զգերութին հրէից բնակեցոյց ՚ի Քաղաքին Շամիրամայ. զոր ՚ի գ. 35 (՚ի խօսիլն զնոցունց գերելոց հրէից`) կոչէ Վան Տոսպայ, Ըստ այսմ եւ Վարդան ՚ի նմին պատմութեան, նոյնպէս եւ Թովմա Արծրունի` յասելն. * Քաղաքն Շամիրամայ հըռչակելին յոյ եւ փառաւորագոյն յամենայն կողմանց Վասպուրականի: Յայտնի եւս ասէ վասն Ափշնի ոստիկանին. * Յեղակարծում եկն եմուտ ՚ի Քաղաքն Շամիրամայ ՚ի Վանտոսպ: Զնոյն է տեսանել եւ ՚ի ա. 14: Իսկ շարունակողն Թովմայի Արծրունւոյ կոչէ զՎան Շամիրամաշէն. * Ունէին (Սենեքերիմ եւ Դերանիկ եղբայր նորին) զանմատոյց ամրոցն զՇամիրամաշէնն զաւանն ըզՎան: Եւ յայսմաւուրս ՚ի 8 հոկտեմբերի կոչի Բերդ Վանայ. * Բնակեցան հանդէպ Շամիրամակերտին, այս է հանդէպ Վանաբերդին:

Այսպէս կոչեցաւ վասն շինելոյն ՚ի Շամիրամայ հըռչակաւոր տիկնոջէն, որոյ յետ մահուան` Արայի շրջեալ յամառնային ժամանակս ՚ի հարաւակողմանս Հայաստանեայց, եւ յոյժ հաճեալ` կամեցաւ անդէն շինել քաղաք ինչ յիւր ամարանոց: Եւ ճանապարհորդեալ ընդ արեւելս` եհաս յեզր ծովակին աղւոյ, որ այն ինքն է` ծով Բզնունեաց, եւ եգիտ անդ երկայնաձեւ բլուր ձգեալ յարեւմուտս հիւսիսոյ. իսկ ՚ի միջօրեայ կամ ՚ի հարաւոյ կողմանէ` քարանձաւ իմն, այսինքն քարալեառն կանգուն ուղիղ, առ նովաւ բացագոյն անտի` հովիտ ինչ դաշտաձեւ եւ երկայնաձիգ, որ յարեւելից կողմանէ լերինն իջանէր մինչեւ յեզր ծովուն:

՚Ի նոյն հովտին ետես հոսանս ջուրց բարեհամաց, եւ շէնս բազումս յօրինեալս յաջմէ եւ յահեկէ ջուրց. իսկ յարեւմտից կողմանէ բլրոյն` լեառն փոքրագոյն. * Աստ իմն (ասէ Խորենացին ա. 15) ակնակառոյց լեալ այրասիրտն այն եւ կաթոտն Շամիրամ, հրաման տայ բիւրուց եւ երկու հազար արանց անարուեստից գործաւորաց յԱսորեստանեաց, եւ յայլոց իշխեցելոյ եւ վեց հազար իւրոց ընտրելոյ յամենայն արուեստաւոր գործաւորաց` փայտի եւ քարի պղնձոյ եւ երկաթոց որք ամենեքին կատարեալք իցեն ՚ի յարուեստ գիտութեան, ածել անխափան ՚ի փափագեալ տեղին:

Եւ նախ առաջին ետ շինել ամբարտակ գետոյ ՚ի մեծ վիմաց. * Որ կայ (ասէ հաստատուն որպէս ասեն`) մինչեւ ցայսօր ժամանակի: Եւ ՚ի պատառուածս նոյն ամբարտակի գետոյն` այժմ որպէս լսեմք, մարդիկ աշխարհին ՚ի հէն եւ ՚ի գաղթականս փախստեամբ ամրանան իբր ՚ի ծայրս քարանձաւաց լերանց ամրացեալք: Եւ թէ ըզփորձ առնուլ դէպ ումեք լինիցի եւ ո'չ իբր պարսատկաց քար մի արժանաւոր ՚ի շինուածոյ ամբարտակին խլել որ զօրեսցէ թէ եւ մեծաւ աշխատուք ջանայցէ: Զայս հրաշալի ամբարտակ հասոյց մինչ ՚ի քաղաքն, եւ ՚ի միջոցս սակաւ ամաց կատարեաց ամրագոյն պարսպօք եւ պղնձակերտ դրամբք:

Ապա շինեաց Ապարանս կրկնայարկս եւ եռայարկս, (որպէս դնի ՚ի ձեռագիրս` ) ՚ի պէսպէս գունաւոր քարանց զարդարեալ. արար եւ Լուալիս զարմանալոյ արժանաւորս. եւ զմասն ինչ գետոյն անցոյց ընդ մէջ քաղաքին. * Իսկ զծայր քաղաքին (ասէ). եւ որ ինչ ՚ի նմա գործոյ հրաշակերտութիք` բազմաց ՚ի մարդկանէ ո'չ հասու լեալ ¹: եւ ո'չ պատմել է կարողութիւն: Զորոյ պարսպեալ ըզգագաթն` դժուարամուտս ոմանս եւ դժոխելանելիս ՚ի նմա յօրինէ շինուածս արքայանիստս.. ամենայն թագաւորականաց գործոց որպէս լուաք` առաջին եւ վեհագոյն համարեալ:

Կառոյց եւ պէսպէս Տաճարս, Սենեակս օթից, Տունս գանձուց, եւ Վիհս երկարս ՚ի յարեգդէմ կողմն անդ քարանձաւին, ուր այժմ ո'չ ոք կարէ ասէ` երկաթով գծել ինչ. եւ ընդ ամենայն երեսս քարին իբր ՚ի մոմ բազում գրուածս ետ դրոշմել. * Որոյ հայեցուածն միայն զամենայն ոք ՚ի զարմանս ածէ:

Եւ այնչափ էր հաճեալ Շամիրամայ ընդ այս քաղաք. զի ամի ամի հանապազ յամարայնի աստ գայր ՚ի բնակել. նմին իրի Խորենացին ա. 16. կոչէ զՎասն Քաղաք ամարաստանի. Այլ արդի ստորագրութիւնն` ցուցանէ թէ սակաւ ինչ մնացորդ երեւին այժմ ՚ի հին շինուածոց աստի Շամիրամայ, զորմէ տե'ս ՚ի նոր Հայաստան. թղթ. 139:

Քարակտուր բերդ քաղաքիս առ Թովմայի Արծրունւոյ դ. 11. կոչի Ամրական քարանձաւ, կամ Անձաւ: Իսկ միջնաբերդն յիշատակի առ Բուզանդա. դ. 59: * ՚Ի միջնաբերդն Վան բերդի, որ էր քաղաքին ՚ի Տոսբ գաւառի: Յիշատակի անդէն եւ աշտարակ նորին. * Հանէին (զՀամազասպուհի տիկինն Ռշտունեաց) ՚ի բարձր աշտարակն որ կայր ՚ի վերայ բարձր գահուն քարին` որ հայի ՚ի կողմն ծովակին ՚ի գետոյ կուսէ: Իսկ Թովմա Արծրունի ա. 14. լոկ Բերդաքաղաք կոչէ զՎան, ուր յետ գրելոյ թէ * Զքոյր Վարդանայ Մամիկոնէի ածեալ ՚ի վան Տոսպ ՚ի քաղաքն Շամիրամայ, սուղ ինչ զկնի գրէ, * Տանին հանեն (զքոյրն Վարդանայ) ՚ի բարձրաւանդակ ամրական Բերդաքաղաքն, կախեն զհիւսիսային աշտարակէն:

Նորոգեաց զայս քաղաք նախ Վաղարշակ ա. թագաւոր Արշակունի` յորոյ ժամանակս էր բազմամարդ. քանզի ՚ի քանդելն զօրացն Շապհոյ պարսից արքայի զՎան առ. բ. Արշակաւ` թիւ գերելոց միայն եհաս ՚ի ԻԳ. հազար երդ ըստ Բուզանդայ, եւ կամ ոգի` որպէս ցուցանէ Թովմա Արծրունի:

՚Ի վախճան իններորդ դարու` նորոգեաց ինչ ինչ եւ Դերանիկ Արծրունի, այլ բազմօք առաւել Գագիկ արքայ Արծրունեաց որդի Դերանկին, որ ՚ի բերդին Վանայ շինեաց տունս, որպէս գրէ Թովմա Արծրունի ՚ի դ. 11. * Շինեաց եւ ՚ի վերայ ամրական քարանձաւին յելս եւ ՚ի մուտս կոյս` Տունս խրախիցս ոսկեզօծս պատշգամեալ, յաւելլով ՚ի յառաջագոյն ՚ի հօրէ նորա Դերանկէն շինեալ:

Եւ զճանապարհն ջրոյ ՚ի բարձանց բերդին մինչ ՚ի ստոր աստիճանաւոր շինեաց. *Իսկ հարաւակողմն կուսէ` ՚ի ջրամբար արձանագործ քարեղինէն ճանապարհ աստիճանեալ ներքուստ ՚ի վեր մինչ ՚ի կատար անձաւին` հեշտալիր զել եւ զէջսն յօրինեալ. քարագործ աւազամած կրագործութեամբ: Այլեւ պատկանաբար իմաստութեամբ պատսպարեաց ջրմուղ ներքսագոյն երկրի ՚ի քարանց տաշելոց փողոցս գնացից ջրոյն կազմեալ. գալ իջանել յելից ՚ի ստորոտէ լերինն Վարագայ` շեղեալ ՚ի հարաւոյ ՚ի հիւսիսի ՚ի խաղաղ, ընդ լայնանիստ գոգաձեւ դաշտականացսն ելանել ՚ի գագաթն ամրական անձաւին. զբօսնուլ նովաւ առ վճարումն բաւականութեան, ըստ մասանց պիտոյից օժանդակութենէ քաղաքայարդար ապարանից թագաւորական պաղատի իւրոյ ձեռակերտին` առ հօրն յաւելագրելով զշինուածս իւր: Տե'ս վասն այսր եւ ՚ի նոր Հայաստան. թղթ. 140:

՚Ի նմին բերդի կառոյց եկեղեցի յանուն սրբոյն Գէորգեայ. * Շինեաց (ասէ) եկեղեցի մի յամրական քարանձաւի ՚ի կատար քարանձաւին` յանուն քաջամարտիկ զօրավարին սրբոյն Գէորգեայ, եւ նոյնգունակ զարդու զարդարեաց զնա:

Իսկ ստորեւ բերդին` այլ եկեղեցի յանուն սրբոյն Սիոնի, * Ստորեւ ամրականին (ասէ Թովմա Արծրունի) ՚ի գոգաձեւ տեղւոջն որ առ հիւսիսի առ ՚ի շեղ տեսանի, շինեաց եկեղեցի հրաշագործ հրաշազան յօրինուածով, եկեղեցի ՚ի տաշեալ քարանց ՚ի մանազաւեան քաղաքին <sup>2</sup> ՚ի վասն Տոսպ. եւ հիմնեցուցեալ յանուն սրբոյն Սիոնի որ ՚ի սուրբ քաղաքին Երուսաղէմ, եւ յաջմէ սեղանոյն շինեալ ընդ նովիմբ հիմամբ ՚ի տեղի յիշատակարանի խաչելութիւն տեառն Գողգոթայ տեղւոջ. եւ ՚ի վերայ նորա շինեաց եկեղեցի զվերնատանն խորհրդական խորհրդածուեն… Իսկ ՚ի յահեակ կոյս սեղանոյն` շինեաց եկեղեցի ՚ի յիշատակ յարութեն Քրիստոսի… եւ ՚ի վերայ նորա շինեաց եկեղեցի զհամբարձմանն ՚ի յերկինս:

՚Ի ժա. դարու էառ զՎասն քաղաք Սրահանգ անուն բռնաւորն` սուղ ինչ զկնի առման անոյ յԱլփասլանայ, զորմէ գրէ շարունակողն Թովմայի Արծրունւոյ. * Այր ոմն ներքինի (ասէ) ժանդ… սրահանգ անուն եկեալ էառ յաւարի զգաւառն Վասպուրական, եւ եկն եկաց մինչեւ ցաւանն Վան, եւ զնա եւս մաշեաց ՚ի սուր սուսերի, եւ զբնակութիսն այրեաց հրով:

Էառ եւ Լէնկթիմուր յելս անդ ԺԴ. դարուն, զբազմութիւն բնակչացն բաց ՚ի կանանց եւ ՚ի մանկանց ՚ի բերդէն ՚ի վայր հոսելով, մինչեւ ՚ի բազմութենէ դիականց` վերջին անկեալքն ո'չ մեռանէին, որպէս պատմէ Թովմա Մեծոփեցի վկայ աւանջալուր եւ ականատես: Եւ ո'չ դադարէր ասէ` հարուածն` եթէ ահաւոր ձայն ուրումն որ ՚ի մէնարէէն յիշեցուցաներ զօր դատաստանին` ոչ ազդէր ՚ի սիրտ բռնաւորին:

՚ի սկիզբն ԺԵ. դարուն էառ եւ Սքանտար` յետ ընդ երկար պաշարման: Այլ վերջին առումն եղեւ օսմանեանց ՚ի պարսից ՚ի հիճրէթի 940 (1533) որպէս դնէ Ճիհաննիւմայն:

Կոխպանից եւ Ահեւականից գիւղ: Յիշատակեալ ՚ի Թովմայէ Արծրունւոյ, յաւելն. * Դառնայր Աշոտ ընդ զերծ քարանձաւի ՚ի յարեւելից կուսէ լերինն վարագոյ ՚ի վերայ գեղջն Կոխպանից, հանդէպ եկեղեցւոյն սրբոյն Հռիփսիմեայ. զոր շինեալ էր սրբոյն Գրիգորի ՚ի վերայ գեղջն Ահեւականից ՚ի կատարածի լուսաւորութեանն. քանզի էր եւ տեղին այն յառաջագոյն տեղի մեհենից Վահեա Վահանի: Գրի ուրեք առ նորին Թովմայի եւ Ահաւականց:

Ձորոյ վանք: Վերջին մատենագիրք կոչեն Ձորավանք: Անկանի յայս գաւառ` որպէս դնէ Յովհաննէս կաթուղիկոս, յասելն. *Եդին զնա (այսինքն զԳէորգ կաթողիկոս) ՚ի քնարանի Ձորոյ վանաց որ ՚ի Տոսպ, մերձ յեկեղեցին` ուր եդեալ իսկ էր սրբոյ Լուսաւորչին մերոյ զգաւազանն իւր, եւ զսեղանն տէրունական խորհրդոյն` զոր նախ քան զհաստատելն եկեղեցեաց սրբոց ՚ի Հայս` ընդ իւր շրջեցուցանէր:

Եւ էր Ձորոյ վանքն հանդէպ վերոգրեալ գեղջն Կոխպանից, եւ ՚ի վերայ գեղջն Ահեւականից, քանզի եկեղեցի կամ վկայարան սրբոյն Հռիփսիմեայ` զոր յիշէ Թովմա Արծրունի ՚ի վերոգրեալ բանի, էր ՚ի Ձորոյ վանս` ըստ ակնարկելոյ նորին Թովմայի ա. 14. *Տարեալ հանգուցանեն (ասէ` զմարմին Համազասպուհեայ տիկնոջն Ռշտունեաց) ՚ի տեղւոջն զոր այժմ Ձորոյ վանս անուանեն, ՚ի վկայարան սրբոց Հռիփսիմեանց` զոր շինեալ էր սրբոյն Գրիգորի, ուր զսեղանն սուրբ, եւ զգաւազանն հովուական, եւ զմատանին պատկերեալ, եւ զգօտին աշխատասէր մի ջրոյն` թողեալ ՚ի հանապազորդ յիշատակ լուսաւորութեանն մերոյ հօրն: Նմին իրի` որպէս ՚ի վերոյ զեկեղեցին սրբոյն Հռիփսիմեայ եդ ՚ի վերայ գեղջն Ահեւականից, նոյնպէս այլուր զՁորոյ վանս դնէ ՚ի վերայ նորին գեղջ` յասելն գ. 6. *Եւ առեալ զմարմին նորա (այսինքն Ապումրուանայ) տիկնոջն Սեդայի կնոջն Աշոտի` եւ եդ ՚ի գերեզմանի` ՚ի տեղւոջն որում Ձորոյ վանքն ասեն, ՚ի վերայ գեղջն Ահաւականից: Զշինութիւն եկեղեցւոյս Թովմա Արծրունի (որպէս տեսաք) ընծայէ սրբոյն Գրիգորի, այլ Վանքն շինեցաւ ՚ի սրբոյն Ներսիսէ, որպէս գրէ Մատթէոս:

Այս Ձորավանք ՚ի վերջին ժամանակս կոչեցաւ Սալնապատ. որպէս վկայէ Վարդան աշխարհագիր յասելն ըստ ձեռ. թէ ՚ի Վասպուրական է *Ձորավանս` որ է Սալնապատ: Վասն որոյ եւ շարունակօղն Սամուէլի գրէ վասն Պետրոսի Գետադարձի. *Եկաց չորս ամ ՚ի Ձորավանս Սալնապատի, զոր շինեալ էր տէր Ներսէսի: Իսկ Թովմա Մեծոփեցին միայն Ուխտ Սալնապատի կոչէ զՁորավանս` յասելն վասն Վարդանայ վարդապետի, թէ գնաց ՚ի Տոսպ, եւ անդ հանգեաւ ՚ի սուրբ ուխտն Սալնապատի ՚ի ՊԾԵ. թուին: Տե'ս ՚ի նոր Հայաստան թղթ. 148:

Լեղոյ գիւղ: Առընթեր Վան քաղաքի, որ յիշատակի առ Թովմայի Արծրունւոյ գ. 17. *Ղակիշ արարեալ յայնկոյս քան զՎանտոսպ, ՚ի տեղւոջն արձանաշար քարակարկառ գոգաձեւ միջոցի յերկուց բլրակաց` որ հայի յերիվարաց արկման դաշտն, եւ ՚ի վերայ Լեղոյ գեղջն, որ զօրացն գեղեցիկ առասպելաբանեն. եւ այլն: Տե'ս ՚ի նոր Հայաստան Լէսկ. թղթ. 149:

Արտամէտ: Յայսմաւուրս ՚ի դեկտ. 15. ՚ի վարս սրբոյն Յակոբայ Մծբնայ հայրապետի, դնի յայսմ գաւառի. *Եւ եկեալ եհաս ՚ի Տոսպ գաւառ ՚ի գիւղն որ կոչի Արտամէտ (կամ ըստ այլ օրին. Արտէմէտ): Այլ ՚ի միում հին վարուց նորին սրբոյ` յիշատակի այս անուն առանց գաւառի, եւ կոչի Աւան գեօղ. կա'մ զի այնպէս կոչէր, եւ եւ կամ շփոթէ ընդ Վանայ` որ կոչէր Աւան. *Եւ զհեր (ասէ) աղճկանցն ՚ի սպիտակութիւն դարձոյց վասն այպանելոյն զնա` յԱւան գեօղն որ Արտամեան կոչի: Զառաջինն կոչէր Արտամատ, զոր շինեաց բ. Արտաշէս արքայ ՚ի հովտի մերձ ՚ի ծովեզր, եւ հանդէպ Վան քաղաքի, ուրանօր ամրացեալ կայր ՚ի փախչելն յերեսաց Երուանդայ:

Զգիրս սորա, զստուգաբանութիւն անուանն, եւ զպէսպէս շինութիս` զոր արար անդ Արտաշէս, մի ըստ միոջէ գտանեմք ստորագրեալ առ Թովմայի Արծրունւոյ ա. 11. *Յիշէ (ասէ բ. Արտաշէս) զնժդեհանալն իւր ՚ի վիմամէջսն` զոր վերագոյն գրեցաք. գայ դարձեալ ՚ի տեղին զբօսնուլ ՚ի նմա, եւ հաճոյ թուեալ այս նորա, շինէ զքարաբլուրն ապարանս արքայանիստ աշնանայինս պայծառայարդարս գեղեցկայարմարս պարսպաւորս, ընդդէմ ծիծաղելով ծովուն ՚ի հիւսիսի նայեցուածով, արեգակնային ՚ի վերայ խաղալով ճառագայթաձիգ ճեմականացն յելս եւ ՚ի մուտս, ձկան իմն թուելով ՚ի վերայ մկանաց ալեացն խաղալով. ընդդէմ նայեցածն ունելով զՄեծ լեառնն Մասիք կոչելով, բարձրագագաթն ձիւնալիր սպիտակափառ` իբր զթագաւոր մեծավայելուչ պատուական աքօք զուարճացեալ ՚ի մէջ ճոխ նախարարութեանց, առաջի տեսանելով զկապուտակ ծիրանափայլ դաշտաձեւ ծովն, դաստակերտս մեծամեծս շուրջ զեզերբն անտառախիտ ծառովք, եւ գինէբեր որթովք, եւ զանազան պտղովք զշէնս պատրաստեալ:

«Եւ շուրջ զամրոցաւն անկախիտս բուրաստանս ծաղկաւէտս անուշահոտս ՚ի զանազան ծաղկանց, ո'չ միայն ՚ի տեսիլ խաղտման աչաց եւ ՚ի զուարճումն հոտոտելեաց, այլեւ ՚ի կազմութիւն դեղոյ բժշկական հնարագիւտ իմաստասիրութեանց կազմեալ ասկղեպեա վարժմամբն:

՚Իսկ շուրջ զբերդանման ապարանօքն պարսպէ զբլուրն շուրջանակի յապառաժուտ տաշելոյ քարանց, քաղաք ամենալից զհովիտն ամրացուցանելով. իսկ ՚ի վերայ բղխեալ աղբերն դարձեալ պարսպէ զքարաբլուրն ՚ի պահպանութիւն ջրոյն ամրագունիւք շինուածովք, եւ շէն մարմարգարիտ զքարաբլուրն յօրինէ պարսպէւորս անկասկածելիս անմատչելիս ձեռաց պատերազմողաց` հեշտալիր առ զգուշութին յօրինեալ` ՚ի խորագոյնս ծովուն զպարիսպն յօրինեալ կազմէ:

՚Իսկ ՚ի մէջ երեքարմատեան գոգաձեւ հովտին փոքու` որ յերից բլրոցն խոնարհի, շինէ աշտարակ բարձրաբերձ փորուածոյ միջոցաւ. եւ ՚ի վերայ նորա կանգնէ զաստղկեան պատկերն, եւ մօտ նորա զտուն գանձու պաշտպանութեան կռոցն: Կարգէ եւ յօրինէ ՚ի նմա փողոցս վաճառոց ամենալիցս եւ բաւականս: Գտանէ եւ ՚ի վերագոյն լերինն անդր ՚ի հարաւոյ կողմանէ աղբիւր սակաւաբուղխ, որոյ ջրմուխ կազմեալ` ածեալ հասուցանէ ՚ի մէջ հովտին: Իսկ ըստ բաւականութեան աչաց տեսութեանց դաշտավայրին ՚ի մուտս կոյս եւ առ եզերբ ծովուն պարսպաւորս յօրինէ զգոգն, լնուլ այգեստան անկախիտ պատրաստութեամբ ակնախիտս վայելչութեամբ: Եւ իբրեւ կատարեաց զյօրինուած շինութեան քաղաքին, եւ անմատչելի անկասկածելի զամրոցն պատրաստեաց, կոչեաց զանուն ամրոցին Զարդ, այսինքն Պայծառութիւն ՚ի վերայ պայծառայարդար պատրաստութեան շինուածոյն: Եւ ածեալ զտիկինն զբօսնուլ զաշնանային եղանակն` յամարասուն գեղաղէշ ապարանս զարդարեալ բերդին: Իսկ զանուն քաղաքին կոչեաց Արտամատ, որ թարգմանեալ ստուգաբանի Արտաշէսի եկք, զի ըստ պարսիկ ձայնի Ամատ` Եկք թարգմանի, զի ՚ի գնալն Արտաշէսի յայսմ տեղւոջէ, ո'չ եւս յաւել ձեռն Երուանդայ տագնապել զնա:

Իսկ թէ յո'ր կողմն անկանի վիմամէջ տեղին` ուր կառոյց Արտաշէս զայս քաղաք, ցուցանէ Թովմաս ա. 10 *Նոյն ժամայն առեալ Սմբատայ զԱրտաշէս` գայ անցանէ ՚ի վայր ՚ի լեռնէն (Վարագայ), եւ թափառական (գոլով)` զվէմս ապաստան արարեալ, յանկասկածագոյն տեղիս դարանի ՚ի փոքր վիմամէջս, ՚ի կարկառս հովտաձեւ, հանդէպ հարաւոյ քաղաքաբերդին Վանի, մօտ յայն տեղի` յորում բղխէ աղբիւրաբար առ ստորոտով բլրակի միոյ` մօտ յեզր ծովուն, յորմէ շնչէ օդք բարեխառն:

՚Ի ժամանակս քրիստոնէութեան ունէր եկեղեցի, զոր յիշէ նոյն Թովմայ Արծր. գ. 2. *Գնաց անտի ժիրաք, եւ եկն եմուտ ՚ի Վանտոսպ, եւ ՚ի յանցին հրձիգ արար զմեծ եկեղեցին յաւանին Արտամետայ:

Աստի էր Ստեփաննոս վարդապետ որդի տեառն Յուսկան ՚ի ԺԴ. դարուն, որպէս աւանդի յայսմաւուրս ՚ի 8. յունվարի: Տե'ս եւ ՚ի նոր Հայաստան. թղթ. 144:

Անկղ: Գիւղ մերձ յԱրտամէտ, յիշատակեալ յայսմաւուրս ՚ի 3. յունվարի:

Վարագ: Անկանի յայս գաւառ, որպէս դնի ՚ի ճառընտրի ՚ի պատմութեան երեւման խաչին ՚ի Վարագ. *՚Ի նաւահանգիստ խաղաղութեան փութացեալ ՚ի լեառն ՚ի Տոսպ գաւառի որ կոչի Վարագ: Եւ ՚ի բանից Թովմայի Արծրունւոյ երեւի լինել ՚ի ծայրի կամ ՚ի սահմանագլուխս սորին գաւառի, զի ասէ ա. 10. *Իսկ Սմբատ առեալ զԱրտաշէս գնայ բնակէ ՚ի բարձրաւանդակ լերինն Վարագ. իսկ Երուանդայ հետազօտեալ` գայ բնակէ առ ստորոտով լերինն` ՚ի գլուխս Տոսպ գաւառի, եւ կոչէ զտեղին Երուանդականս: Նոյնպէս ՚ի Տոսպ գաւառի դնէ եւ Խորենացին ՚ի բանն որ յաղագս ճանապարհորդութեան Հռիփսիմեանց, յասելն. *Իսկ սրբոցն ՚ի Տոսբ գաւառ ելեալ` զսուրբ Նշանն թողուն հանդէպ Վանի, (եւ) ՚ի հարաւակուսէ լերինն փոքրագոյն խրճիթս շինեալ Վանաց, եւ եդին անդ վասն կասկածի հալածանաց ՚ի վերայ կացելոց: Եւ անդ ՚ի լեառն Վարագ ամրացեալ, զի լուան խնդիր լինել ինքեանց. ցան եւ ցիր ՚ի խորշ լերինն բնակեցան` արարեալ իւրեանց գետնափոր դադարս:

Սուրբն Գրիգոր զառաջինն շինեաց ՚ի Վարագ եկեղեցիս, ըստ ասելոյ յայսմաւուրաց ՚ի 26. փետրվարի: Այլ նախ քան զսուրբն Գրիգոր ըստ գրելոյ Խորենացւոյն. *Երկուք ոմանք ՚ի քահանայիցն սրբոց բնակեցան ՚ի նմին տեղւոջ, մինչեւ ցօր կոչման եւ կատարման իւրեանց առ Քրիստոս. եւ տեղիք նոցա կոչին Ուրբաթայրք, քանզի ՚ի յուրբաթ մատուցանէին զսրբութենէ պատարագն, եւ բաշխէին արժանաւորապէս սուրբ կանանցն (ընկերացն Հռիփսիմեանց` որք մնացին ՚ի լերինն Վարագ), զմարմինն եւ զարիւնն տեառն:

Իսկ ՚ի մէջն անդ Է. դարուն քանզի աղօթիւք Թոդիկ ճգնաւորին յայտնի եղեւ սուրբ Խաչն որ ՚ի վաղուց հետէ ծածկեալ կայր, զայն եկեղեցի կամ զտունն աղօթից` ուր եմուտ սուրբ Խաչն, թռուցեալ ՚ի վիմէ անտի լերին, ընդարձակեալ նորոգեցին, եւ հաստատեցին վանս միանձանց` որ յանուն լերին կոչեցաւ Վարագ: Շինեցին եւ այլ երկոտասան եկեղեցիս ՚ի տեղի երկոտասան լուսաւոր սեանցն` որք երեւեցան յայնժամ ըստ պատմելոյ յայսմաւուրաց: Իսկ ՚ի ճառընտրի գրի. *Մեծաւ պատուով պատուեցին զտեղին աշխարհին նախարարք, շինելով եկեղեցիս երկոտասանս յանուն իւրաքանչիւրոցն ըստ տեսչութեան լուսաւորացն որ ցուցաւ, եւ զտեղի յարկացն եւ զբնակութիւն սուրբ Խաչին` առաւել քան զառաւել մեծարեցին:

Զպահարան սորա Աշոտ արքայորդին ՚ի Ժ. դարուն զարդարեաց ակամբք եւ մարգարտովք` երեսուն հազար ոսկի ծախեալ յայն, զորս տուեալ էր նմա խալիֆայն Պաղտատու, որպէս պատմէ Մատթէոս ՚ի գլ. լէ.: Այլ յառաջ քան զնա Գագիկ թագաւոր Արծրունեաց զարդարեաց զսուրբ Խաչն, զորմէ գրէ Թովմա արծր. դ. 11. *Ճախր առեալ ՚ի ներքուստ ՚ի վեր ՚ի լեառն Վարագ, եւ երկրպագեալ աստուածազարդ քսապսակեալ փայտի խաչին Քրիստոսի պատուանդանի ոտիցն Աստուծոյ, որով պարծի` եւ պսակի ՚ի Քրիստոս հաւատացելոց թագաւորաց երամք. եւ ոսկեգործ ականակապ կազմեալ պատեաց ոսկով զփրկագործ սուրբ Խաչն. եւ ըելուզեալ մարգարտով զարդարեաց զսխրագործ փայտն հիւսնեալ ՚ի մէջ անուշահոտ փայտից, թողեալ մասն ինչ արտաքս ոսկեպատ պահարանին` յառաջնում իւրոյ քառածրագիծ փայտեղէն գզրոցկանն… եւ յետ խաչայարդար պայծառութեան` իջեալ ՚ի լեառնէն Գագիկ ՚ի ստորոտ լերինն` ուր աբեղէիցն բնակէին սքեմաձեւքն:

Յայսմանէ յայտ է` թէ շինութիւն Սենեքերիմայ արքայի էր նորոգութիւն, զորմէ գրէ շարունակողն պատմութեան Թովմայի Արծրունւոյ, թէ ՚ի հովտի լերինն Վարագայ` ուր են աղբերք բարեհամք, եւ ուր եկաց սուրբ Խաչն, *Շինեաց (Սենեքերիմ) ՚ի նոյն տեղւոջ եկեղեցիս մեծածախս, եւ ՚ի ստորոտ լերինն շինեաց զխոյակապ եւ զհռչակաւոր մայրաքաղաք մենաստանացն զՎարագ, եւ կարգեաց ՚ի նմա արս հաւատարիմս. եւ զարդարեաց բազում կրօնաւորօք, եւ երկնագումար դասիւք սուրբ քահանայիւք, եւ կարգեաց նոցա ռոճիկս: ՚Ի մենաստանի աստ սրբոյ Նշանի էր գերեզմանատուն թագաւորացն Արծրունեաց, որպէս գրէ Մատթէոս ՚ի գլ. կէ: Այլ վասն այսր տե'ս ստորեւ եւ զԱղբագ:

Յելս անդ Ժ. դարուն փոխադրեցաւ այս սուրբ Խաչ ՚ի Սեբաստիա, եւ յետ մնալոյ անդէն ժամանակս ինչ, դարձեալ ընդ մամնոյ Սենեքերիմայ արքային բերաւ աստ: Իսկ ՚ի 1651 Սիւէյման պէկ միաբանեալ ընդ Չօմարայ ապստամբին` փոխադրեաց ՚ի բերդն Խօշաբ` ուր ինքն տիրէր յայնժամ, յաւարի առեալ զծածուկ գանձս եկեղեցւոյն. բայց ՚ի 1655. քրիոտնէից առեալ յԻպրահիմ պէկէն` որ յաջորդեաց զկնի Սիւլէյմանայ, ածին յեկեղեցի տիրամօրն որ ՚ի Վան քաղաք: Վասն այսր ընդարձակագոյնս տեսցես ՚ի պատմութեան Առաքելի:

Սղգայ գաւառ: Առ ստորոտով վերոգրեալ լերին դնի յերկրորդ վարս Դերանկին առ Թովմայի Արծրունւոյ դ. 12. *Սա դարձեալ վերստին սեպհականեաց իւր եւ ինքեան զկնի եկելոց զԳաւառն Սղգայ ՚ի Տոսպ գաւառէ, որ առ ստորոտով լերինն Վարագայ: Ստորեւ դնէ ՚ի նմա եւ ամրոց` յասելն. *Առնու զԱմրոցն (Սղգայ) եւ տիրէ գաւառին: