Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Հայկական անուն այսր գաւառի` ըստ հնչմանն ո'չ անծանօթ ՚ի մէջ այլոց գաւառաց Փայտակարանի, զհամանուն աւան ունել ՚ի սահմանի իւրում տայ մեզ ակնարկել` թէպէտ եւ չունիմք ուստէք յիշատակութիւն հաւաստի զՎարդանայ` յորոյ անուն կոչեցաւ: Իսկ զոր Ղեւոնդ պատմիչ ՚ի գլ. զ. եւ Ասողիկ ՚ի բ. 4. կոչեն Աւան, եւ ակնարկեն լինել մօտ յԵրասխ, ուր եւ յելս անդ է. դարուն հինգ հազար զօրք հագարացւոց կոտորեցան յերկուց հազար զօրաց հայոց, ո'չ անհիմն տարակուսիմք լինել այլուր, կամ ըստ Կիրակոսի` ՚ի Բագրեւանդ գաւառի. քանզի պատմիչք Աւան կոչեն զնոյն, եւ ո'չ նշանակեն զգաւառն, եւ ո'չ իսկ ցուցանեն զկարի իմն բացակայութիւն այդր տեղւոյ պատերազմի ՚ի միջնագաւառաց` յորս իշխէին պատերազմօղ իշխանքդ, որպիսի ո'չ էր Վարդանակերտ գաւառն Փայտակարանի. քանզի եւ Յովհաննէս կաթուղիկոս անորոշ իմն յիշատակէ, յասելն. *Զայսու ժամանակաւ ապա լինի կռիւն ՚ի Վարդանակերտի… վասն որոյ ցարդ եւս բան առ հագարացիսն ընդ իւրեանց աղխատրոյզ բառին պատմի, թէ Վարդանակերտ առիւ մի շինեսցի մեզ:

Նոյնպէս եւ բանք Վարդանայ յայտնի ցուցանէ զՎարդանակերտն յիշատակեալ յայս պատմութիւն` կարի իմն հեռի լինել ՚ի Փայտակարան աշխարհէ, քանզի գրէ. *Գնացեալ Մահմէդի` ա'յլ ոստիկան առաքէ ՚ի Հայս Աբդլա անուն` որ կամեցաւ բառնալ զազատագունդն հայոց, զՍահակ կաթուղիկոս կապեալ առաքէ ՚ի Դամասկոս, եւ զիշխանս հայոց զՍմբատ եւ զԴաւիթ խաչէ ՚ի փայտի, եւ մնացեալ իշխանքն Սմբատ եւ Աշոտ եւ վարդ կամեցան փախչել ՚ի Յոյնս. որոց հետամուտ եղեալ իսմայէլացիքն` հասին ՚ի Վարդանակերտ, եւ կռուեցան եւ սրախողխող եղեն առհասարակ յիշխանացն մերոց: Ապաքէն իշխանք Հայոց ՚ի Հայաստանէ փախչէին ՚ի Յոյնս, եւ զիա՞րդ հետամուտք նոցին հասանէին զհետ նոցա ՚ի Փայտակարան` որ մերձ է ՚ի պարսս կամ յԱղուանս, տե'ս եւ զբանս Ղեւոնդեայ ՚ի վերլուծութեան:

Եւ եւս` ՚ի սկիզբն Ը. դարուն Գագիկ որդի Վահանայ Կամսարականի` շինեաց ՚ի Վարդանակերտ եկեղեցի, ուր եւ կատարեաց զտօն նահատակութեան քեռն իւրոյ սրբուհւոյն Շուշանայ, որպէս պատմի ՚ի պատմութեան եպիսկոպոսացն Արշարունեաց ՚ի ճառընտիրն եւ ՚ի կանոնագիրս: Եւ այս եւս հաստատէ զմեր կարծիս, թէ գուցէ ՚ի մերձաւոր տեղիս իշխանութեան Կամսարականաց իցէ Վարդանակերտ աւանդ, որում եւ նպաստեն բանք Ղեւոնդեայ: