Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

  Այսպէս գրի յերկուս ձեռ. աշխարհագրութեան Խոր. իսկ ՚ի տպ եւ ՚ի միում ձեռ. Շիկաշէն այլ զուղղութիւն առաջին գրութեան հաստատեն եւ օտար ազգաց աշխարհագիրք, առ որս առաջին վանկն նոյնպէս գրի ա տառիւ եւ ո'չ ի. Սագասինի կամ Սագասսինի: Սդր. գիրք. ժա. թղթ. 528. ՚ի թուելն զայն գաւառս Հայաստանեայց որք էին ձորավայր եւ բարեբեր, մի ՚ի նոցանէ դնէ եւ զայս. եւ կացուցանէ յայնմ սահմանի յորում եւ անկանի Ուտի եւ Շակաշէն: Յետ դաշտավայրացն ասէ Երասխաձորոյ` է * Սագասսինի, սա եւս առ երի կայ Ալվանիոյ (Աղուանից) եւ Գիրոս (Կուր) գետոյ: Եւ գիրք բ. թղթ 73 ՚ի խոսելն զսքանչելի բեղմնաւորութենէ Վրկանայ` գրէ. * Զսոյն եւ ՚ի Մարաց գաւառի (պատմեն լինել, որ ասն Մադդիանի, եւ ՚ի Սագասինի նաեւ յԱրաքսինի (այսինքն յԵրասխեան գաւառս) Հայաստանեայց:

Եւ այսպէս ուղիղ եդեալ կայ գիրք Սագասին, կամ լա. հնչմամբ Սագասէն գաւառին յաշխարհացոյցն` որ դնի հտ. Է. գործոց արքունի ճեմարանին Փարիզու արձանագրութեանց եւ բանասիրութեանց զկնի ճառին Ֆրէլէդայ, զի դնի ՚ի խառնմունսն անդ Կուր գետոյ յԵրասխ, ուր եւ անկանի ըստ Խորենացւոյ. նաեւ ըստ այժմեան գրից` որ կայ մինչեւ ցայժմ:

Զնոյն կողմամբք դնէ եւ Պլինիոս զ. 9 զբնակիչս սորա, զորս կոչէ Սագասսանք, կացուցանելով ստորեւ` այսինքն ՚ի հարաւոյ Մօսքեանց եւ Կուր գետոյ. տես ՚ի Հարտուին եւ ՚ի Մառդինիէ: Սոյն այս գաւառ է որ առ Պտղոմ. ե. 13 գրի վրիպակաւ Սագաբինի, եւ դնի ՚ի Մեծ Հայս զկողմամբք Երասխայ, մերձ ՚ի գօտի Բարիատին լերանց, թէպէտ եւ Չէլլարիոս տարակուսելով նոյնացուցանէ ընդ վերնոյն:

Անուն սորա յայտ առնէ` թէ ՚ի Շակայ շինեցաւ, եւ յայնմանէ կոչեցաւ առ մեզ Շակաշէն, այլ զպատմութիւն նորին յօտարաց կարօտիմք առնուլ, որք զՍագս կամ զՇակս ըստ մեր հնչման` դնեն լինել ազգ ինչ սկիւթացւոց, սահմանակիցս Մասսաղէթաց, այսինքն Մազքթաց, որպէս դնէ Սդր. եւ որպէս ակնարկէ Դիոդորոս Սիկիլիացի, նաեւ Պլինիոս, զկնի Սագաց զՄազքութս իսկ եւ իսկ յիշելով. յիշեն զնոսա եւ Գուրդիոս եւ Պտղոմէոս: Արդ` Սագք ասէ Սդր. գիր ժա. թղթ. 511. եւ 512 ըստ աւանդելոյ ոմանց` արշաւելով ՚ի մերձակայս եւ ՚ի հեռակայս առին զԲակտրիանա. * Եւ զամենաբարի երկիրն Հայաստանեայց, զոր յիւրեանց անուն կոչեցին Սագասինի:

Պատմէ ապա` թէ յառաջ խաղացին մինչեւ առ կապադովկացիս եւ առ պոնտացիս բնակեալս առ Սեաւ ծովու. այլ մինդեռ կատարէին տօն ուրախութեան վասն աւարացն յափշտակելոյ նախարարք պարսից գիշերայն ՚ի վերայ յարձակեալ` առ հասարակ կոտորեցին: Իսկ այլք պատմեն ասէ, թէ Կիւրոս պատերազմեալ ընդ սագս` փախեաւ պարտեալ ՚ի նոցանէ եւ ընդ կրունկն ՚ի տեղի բանակին դարձեալ ՚ի զսիրտս զօրաց կերակրով կազդուրեալ, ել անտի ընդ երեկո զփախուստ կեղծաւորեալ սակայն հետամուտ լինելով` այն ինչ հասեալ գտին զտեղի բանակին առանց ինչ զօրաց` լի կերակրովք եւ գինւով ՚ի խնճոյս զեղխեցան. անդ ՚ի վերայ խաղացեալ Կիւրոսի, զոմանս ՚ի քուն զայլս ՚ի կաքաւ անզէնս գտեալ` առ հասարակ գրեթէ ՚ի սուր մաշեաց, եւ տօն վասն այսր յաղթութեան կարգեաց` կոչեալ Սագէա:

Իսիդորոս Քարագենոս` որ զՍագաստան դնէ գաւառ Սագաց Սկիւթացոց, ՚ի մէջ այլոց աւանաց նոցա յիշէ եւ զՎարտա աւան, կամ լտ. հնչմամբ Պարտա, մերձ առ հնչումն անուանս Պարտաւ, որ է քաղաք յՈւտի յորմէ մարթ է կասկածիլ թէ գուցէ Իսիդորոս զերկոսին Սագս ՚ի մի շփոթեաց գէթ իւիք իրօք, զի որպէս եւ ծանուցանէ Ֆապրիչիոս, նաեւ գաւառն Սագասդինի, ՚ի ձեռ գրի Սագասանի. եւ զտեղի նորա դնէ անդ, ուր ոչ ոք դնէ ՚ի նախնեաց: Տե'ս ՚ի Չէլլարիոս եւ ՚ի Մառդինիէ, յաւել եւ զայն, զի պտղ. վասն Սագաց սկիւթացւոց գրէ լինել անտառաբնակս եւ սորամուտս եւ չունել ինչ աւանս: