Ստորագրութիւն հին Հայաստանեայց

Այս անուն ածանցի առ մեզ ՚ի Ուսթամ բառէն պարսից, որ բաց յայլ նշանակութեանց նշանակէ առ նոսա նաեւ Սեամ դրուն. յայսմանէ Դուռն կամ Դատաստանարանն արքունական, եւ կամ նոյն իսկ Արքունիք կոչեցաւ Ոստան: Յայտ է այս ՚ի բանից աստի Ղազարայ. թղթ. 268. * Այլ եկայք փութասցուք երթալ յՈստանին հայոց ՚ի տեղիս, եւ ճեպաւ դեսպանօք զգացուսցուք արքայից արքայի. վասն զի եւ նորա թէ աստուածոց օգնութեամբն վճարեալ է զիւր գործն, ժամ է յՈստանն դառնալոյ: Յայս բան յիշատակին Ոստան (այսինքն դրունք, կամ արքունիք եւ պալատք) երկուց ազգաց. նախ Ոստան հայոց` առ ՚ի առաքել անտի դեսպան առ Պերոզ արքայից արքայ, եւ երկրորդ Ոստանն պարսից, ուր ունէր դառնալ Պերոզ, զի յայտ է թէ Պերոզ` յետ պատերազմին Եփթաղեայ Քուշանաց արքայի` չէր դառնալոյ յայս Ոստան գաւառ Այրարատու ՚ի Հայս, այլ յիւր արքունիս որ էր ՚ի Պարսս:

Յայսմանէ ճահ եղեւ Ոստան կոչել զԵրուանդաշատ զնախագահ քաղաք Կամսարականաց, (առ Խորեն. գ. 31) որպէս եւ զՀադամակերտ` Ոստան Արծրունեաց, եւ զՆախճաւան Ոստան Վասպուրականի, եւ զԴարոյնս` Ոստան Բագրատունեաց. վասն ՚ի նոսա լինելոյ արքունեացն եւ դատաստանարանի գլխաւոր նախարարաց նոյն ցեղից, որպս եւ կարի իմն առաւելութեամբ գրի առ Ղազարայ թղթ. 22. վասն Վաղարշապատ քաղաքի: Թողոյր ասէ Արշակ գ. *Եւ զբնիկ սեփհական կալուածի ազգին Արշակունեաց զքաղաքն Վաղարշապատ, զնշանակութիւն Ոստանին Արշակունի թագաւորացն:

Որով յայտնի իմանամք թէ Ոստան անուն յիշատակեալ ՚ի գիրս նախնեաց` պատասխանէ Արքունեաց, կամ Արքունական անուան: Յայտ է այս նաեւ ՚ի բանից աստի Խորենացւոյն. բ. 7: *Յարուցեալ գունդս եւ Ոստան անուանեալ… զայլս ՚ի տեղիս նոցա յարուցին գունդս` անուամբ Արքունի: Զայն գունդս` զոր նախ կոչեաց Ոստան, զկնի` իբր մեկնելով կոչէ Արքունի, մի եւ նոյն անուն համարելով զոստանն եւ զարքունի: Ըստ այսմ եւ առ Բուզանդայ դ. 19. գտանեմք վասն բ. Արշակայ ասացեալ, թէ զգաւառն Արշարունեաց Ունէր յՈստան, փոխանակ ասելոյ ունէր կամ գրաւէր յԱրքունիս:

Նաեւ պատճառ կոչելոյ զարմին Տիգրանուհւոյ Ոստան անուամբ առ Խորենացւոյն. ա. 29. է վասն լինելոյ Արքայական զարմ յոյր սակս Ոստան կոչեցաւ փոխանակ կոչելոյ Արքայական, * Զոստանն անուանեալ կողմանցն այնոցիկ ազատութիւն, ՚ի զարմից սորա ասէ լեալս, իբր թագաւորական զարմս: Այսինքն է` Մարիբաս ասէ, թէ Ոստան անուանեալ Ազատութիւն` այն է` Ազատաց կամ Ազնուականաց սերունդն` որ բնակի ՚ի կողմանս Տիգրանակերտի, է ՚ի զարմից Տիգրանուհւոյ: Զայն Ազատութիւն կամ Ազնուազարմութիւն` զոր ՚ի վերոյ Ոստան անուանեաց, ստորեւ թագաւորական կոչեաց:

Եւ այսպէս յասացելոցս աստի իմաստասիրիմք վասն գաւառիս` ընկալեալ զիւր անուն սակս ՚ի նմա գոլոյ Արքունի դրան հայոց, կամ ընդ բազում եւ կամ ընդ սակաւ ժամանակս:

՚Ի տպագրեալ աշխարհագրութեան Խորենացւոյն եւ ՚ի միում ձեռագրի սուրբ բազում ուրեք համաձայնի ընդ տպագրելոյն, այս անուն յարակից գրի Ոստանն Դվնայ (կամ Դըւնայ) իբր մի գաւառ. իսկ յայլ յերկուս ձեռ. ուրոյն գրի Ոստանն, եւ ուրոյն Դվնայ քաղաքն, իբր այլ եւ այլ գաւառ: Զայս ուղղագոյն լինել ցուցանէ համաձայնութիւնն անուանց գաւառաց ընդ թուոյն` զոր Խորենացին նշանակէ ՚ի վերոյ. քանզի զթիւ գաւառաց Այրարատու դնէ լինել 20. արդ` զՈստան եւ զԴուին մի գաւառ առեալ ո'չ լինին քսան, այլ` իննեւտասն:

Զնոյն հաստատէ եւ այն բան պատմագրաց` որք վասն ա. Ստեփաննոսի Կաթուղիկոսի գրեն լինել ՚ի Դվին քաղաքէ, որպէս դնէ Յովհաննէս կաթ. եւ Ասողիկ: Իսկ վասն յաջորդի նորա Յովաբայ` դնեն լինել` յՈստանէն ՚ի Կուրապաղատին ապարանից: Այսպէս դնէ Յովհաննէս կաթ. նովին բառիւք եւ Ասողիկ: Իսկ Կիրակոս ՚ի յՈստանէն ՚ի Կաւրապաշտէն: Սամուէլ` միայն ՚ի Կուրապաղատէն: Արդ` եթէ Դուին եւ Ոստան նոյն լինէին, կամ թէ Դուին լինէր քաղաք ՚ի յՈստան գաւառին, ո'չ այսպէս զանազան անուամբ յայտ առնէին զտեղիս երկոցունց նոցա` միմեանց զկնի յաջորդելոց:

Այլ թէ ընդէր պատմագիրք մեր զԴուին կոչեն Ոստան, տե'ս ստորեւ ՚ի ստորագրութեան Դվնայ:

Եպիսկոպոսունք Ոստան, կամ Ոստանի յիշատակին ուրեք ՚ի կանոնագիրս ՚ի ստորագրութիւնս եպիսկոպոսաց որպէս ՚ի ժողովն Դվնայ Յովհաննէս անուն. այլ քանզի յուղղագոյն օրինակի կանոնագրոց Յովհաննէսդ այդ կոչի Եպիսկոպոս Ոստան եւ Մարդպետական. որ եւ էր երեւելի աթոռ եպիսկոպոսական` հաստատեալ նախ ՚ի Նախճաւան քաղաքի. եւ ապա փոխադրեալ այլուր, որպէս ցուցեալ եղեւ յառաջագոյն. վասն որոյ եւ որք յիշատակինն ՚ի ժողովն Մանազկերտի. եւ ՚ի ժողովն պարտաւոյ ՚ի Սիոնէ կաթուղիկոսէ` եպիսկոպոսք Ոստան, կամ Ոստանի, անորոշ մնան` արդեօք այսր գաւառի, եթէ մարդպետականն Ոստանի իցեն եպիսկոպոսք: Տե'ս եւ ՚ի Նախճաւան: