Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Արգասաւորութիւն Հայաստանեայց համբաւել է ընդ ամենայն տեղիս ՚ի սկզբանէ անտի. երկիր նորա ընդ մեծի մասին է հօղ յարմար յոյժ առ երկրագործութիւն. ունի զօրութիւն բերելոյ գրեթէ զամենայն բերս բաց սակաւուց ոմանց: Անբեր տեղիք բնութեամբ սակաւ գտանին յոյժ. զի որք անբեր երեւին` առ ՚ի չգոյէ բնակչաց եւ մշակութեան են մնացել ընդ մեծի մասին. քան թէ յանարգասաւորութենէ հողոյն: Սակաւ գտանին անտառք եւ առհասարակ խօսելով օր ընդ օրէ սակաւանան, զի շրջակայ բնակիչք միշտ հատանեն ՚ի պէտս իւրեանց. եւ չունին ինչ փոյթ ՚ի դարմանել, եւ փոխանակ հատելոյ ՚ի նորոյ անկել. վասնորոյ եւ հարկագրին օր ընդ օրէ ՚ի հեռաւոր տեղեաց բերել զփայտ իւրեանց. ՚ի հիւսիսակողմն Մեծին Հայոց զս ՚ի ստորին Բասեն ՚ի Մուշ` ՚ի Մոկս` եւ ՚ի Խոտորջուր` գտանի անտառ մայրի ծառոց. որոց երեակ են տեսակք. ա Փիճի` որ է հասարակ չամ: բ Կուի, տաճկերէն սագըզ աղաճը, կարծր եւ իւղային յոյժ, յորմէ գործեն մախր. աստ եւ անդ հեղու յիւրմէ հիւթ, յորոց ոմանք են կարծր, եւ ոմանք հեղուկ. կարծր հիւթն է` մաղտաքէ, այն է սագըզ. իսկ հեղուկն է թիրէմէնթի: գ տեսակն կոչի Շոճի, որ բարձրանայ քան զկուի, եւ ունի պնդութիւն իմն ընդ որ անհնար է մխել բեւեռ յառաջք զծակելն շաղափով. ՚ի սմանէ եւս հոսի մազտաքէ եւ թիրէմէնթի, որ առաւել օգտակար է քան զկուի ծառոյն ՚ի բժշկութիւն վիրաց. մինչեւ եւ արջուց իսկ ՚ի սմանէ ՚ի գործ ածել ՚ի դեղ հարուածոց իւրեանց: Տեղի անուանի ուրեք ուրեք եւ այլ տեսակ իմն չամ ծառոյ: Ջուրք որք բղխեն կամ անցանեն ընդ անտառս մայրի ծառոց` լինին բարեհամ: ՚Ի հիւսիսակողմն եւ ՚ի հարաւակողմն Հայաստանեայց ՚ի Սեւէրէկ, ՚ի Հըսնիքիյֆ, ՚ի Պէհէոնի, ՚ի Մուշ, ՚ի Մոկս, գտանին անտառք պէսպէս ծառոց, յորս երեւելի են անփուտ ծառոց, որոց երեք տեսակք են ՚ի Խոտորջուր. եւ ՚ի տաճկաց սեռօրէն կոչին Արտըճ. ա տեսակն է Գիհի, որ քան զամսին բազմաստեղնեան է եւ առաւել բարձրանայ եւ լայնանայ յոյժ. ՚ի ներքուստ ընդ մեծի մասին է դատարկ եւ փորոքաւոր. զփայտ սորա ՚ի գործ ածեն ՚ի պէտս շինուածոց: Երկրորդ տեսակն կոչի Ակրի, որ փոքր է քան զգիհի եւ առաւել ուղղաբերձ. տերեւք սորա չեն սրածայր աւարտել որպէս երկուց տեսակաց, այլ ստուարածայր եւ կարճ քան զնոցին: Երդն կոչի Ցրդի, որ փոքր է քան զերկոսին, եւ անյարմար ՚ի պէտս շինուածոց, ուստի գործեն ցից եւ ածուխ, որ լինի զօրաւոր քան զածուխս այլոց փայտից: Են եւ անտառք կաղնւոյ, տճկ Բալուդ. սորա է տեսակ ինչ կոչեցել Սարկազնի, որ լինի մեծ, եւ բերէ գղթոր ՚ի վերայ տերեւաց. գտանի եւ անտառ հասարակ ուտելի կաղնոյ. զորոյ զծառն ՚ի Խոտորջուր կոչեն Կաղինի: Բարտի որ է Գավագ, ծառ բարձր եւ ուղղաբերձ: Չնար, որ է հաստաբուն լայն, եւ ոստք նորա մեծ եւ տարածել: Կաղամախ որոյ բունն է նուրբ:

Ունի եւ զայլ պէսպէս ծառս որք չեն յանտառաց սակի. Պտղի, տճ կոչեցել Գարա աղաճ. փոքրէ քան զկաղին, լինի ՚ի ծմակ կողմն լերին. փայտ սորա գոլով կարծր` շինեն անտի գործիս: Առաւել յարմար է ՚ի շինութիւն գործեաց ամուր փայտ Հացի ծառոյ, տաճկերէն կոչեցել Տիշ պուտագ, որ նոյնպէս գտանի ՚ի բազում տեղիս: Եւ այլ պէսպէս ծառս: են Ծըպեխի. Տըխկի. Ընկուզենի, Թեղօշ. Նորդենի. Տօսախ մանաւանդ ՚ի լօռի եւ ՚ի պարխալ եւն:

Բեղմնաւորութիւն Հայաստանեայց է առաւել յարմտիս, եւ ՚ի մէջ նոցա առաւել ՚ի բերս ցորենոյ. զորոյ զնմանն սակաւ ուրեք է տեսանել. ուստի եւ երկրագործուեն արուեստ ծաղկեալ է անդէն մանաւանդ ՚ի դարման ցորենոյ. ունին զանազան գործիս եւ զանազան օրինակս վարելոյ զերկիր, զորս չիք տեսանել յԵւրոպիա: Երեք օրինակաւ սերմանեն անդ զցորեան, մի ՚ի գարնան, զոր հնձեն յաշնան: Երկրորդ` յաշնան իւրեանց, այսինքն յօգոստոսի եւ ՚ի սեպտեմբերի, որ դալարի եւ արձակէ ծիլ` յորում արածեն խաշինս. եւ հնձեն գրեթէ ՚ի յուլիսի յետագայ տարւոյն: Երդ` սերմանեն երբեմն նաեւ ՚ի հոկտեմբերի կամ ՚ի նոյեմբերի` որ ոչ դալարի, այլ մնայ իսկ ընդ ձեամբ. զսա հնձեն ՚ի սեպտեմբերի յետագայ տարնւոյն: Այլ յերեսին ՚ի սոսա առաւել պատուականն` է սերմանեալն ՚ի գարնան, որոյ ցորեան լինի առաւել զօրաւոր, եւ խմոր նորա ձկտի յոյժ: Երեք են տեսակք ցորենոյ. զառաջինն կոչեն Կարմրահատ, զի ցորեան նորա է կարմրագոյն. զոր ՚ի կողմանս Մշոյ կոչեն Գարընցան, սակս ՚ի գարնան սերմանելոյ. զերկրորդն կոչեն Աշնցան, սակս յաշնան իւրեանց սերմանելոյ յօգոստոս եւ ՚ի սեպտեմբեր. զերրորդն կոչեն տաճկական անուամբ Գարա գալչըդ. ընդ որում հասկ սորա քիստս այսինքն խալչըխըս սեաւ, այլ գոյն հասկին է կարմրագոյն, եւ ձեւ նորա ոչ բոլորակ` այլ քառակուսի. իսւ ցորեանն ստիպակ. սերմանեն զայս տեսակ ՚ի հոկտեմբեր կամ ՚ի նոյեմբեր: Ընտիր ցորեանք լինին ՚ի Խնուս, ՚ի Դէքման, ՚ի Մալազկերտ, ՚ի Մուշ, եւն. յորս սերմանեն ընդ օրինակին զոր պատմեցաք ՚ի վերոյ. բազում ուրեք ծիղք բարձրանան մինչեւ ՚ի ծածկել նաեւ զձիաւոր անցաւորս:

Այլ բաց յերից տեսակացս` են եւ այլ երկու սքանչելի տեսակ ցորենոյ սեպհական գաւառին Խլաթայ եւ Բադնոցայ. առաջինն կոչի Դիր, որ մեծ է քան զայլ ամենայն տեսակս ցորենոյ իբրեւ ՚ի չափ սիսռան. խմոր նորա ձկտի յոյժ, եւ ճաշակ նորա քաղցր. յօգոստոսի սերմանեն, եւ յօգոստոսի յետագայ ամին հնձեն: Երկրորդ տեսակն է արտաքոյ հասարակ կարգի. ծիղք նորա բազմոստեան իբրեւ զծառ. իւրաքանչիւր ոստոց ունելով զիւրեանց հասկ ՚ի վերայ, որով մի ծիղ սորա բերէ բազմութիւն հասկաց ՚ի զանազան ոստս: Բերէ եւ հաճար, որ է ցորեան երկայնաձեւ նուրբ կեղեւով:

Առատ եւ ազնիւ են ՚ի Հայաստան նաեւ այլ ամենայն արմտիք, այսինքն ընդէղէնք, գարի, սիսեռն, ոլոռն, զոր կոչեն Մաշ, այն է` Պիզի կամ պիզէլեայ, բակլայ, կորեակ, կնճիթ, այսինքն սուսամ. որոյ է եւ տեսակ ինչ վայրի զոր ՚ի Մուշ Սուսամրուկ կոչեն: Անիսոն ՚ի Խնուս. նաեւ որիզ պատուական (բերինճ) յԵրեւան, ՚ի կողմանս Էջմիածնի, ՚ի Մուշ, ՚ի Հազրու, ՚ի Խղու, ՚ի Մոկս, եւն:

Իսկ ՚ի պտուղս նորա ընտիր քան զամենայն է խաղող, խաղցաճաշակ մեծ առատ եւ բազմատեսակ. յորս առաւելու մեծութեամբ խաղող Սասնոյ եւ Պեհեսնոյ. յայն սակս եւ գինի Հայաստանեայց առատ ազնիւ եւ բազմատեսակ, յԵզնկա ՚ի Բալու, ՚ի Ջերմուկ, ՚ի Սեւէրէկ, յԱրզնի, ՚ի Մուշ, ՚ի Սասուն, ՚ի Սալմաստ յորմի, ՚ի Մարանդ, ՚ի կողմանս Մասիս լերին, յԵրեւան, ՚ի Շօռօթ, եւն, ՚ի տեղիս տեղիս Սեաւ, եւ ՚ի տեղիս տեղիս կարմիր: ՚Ի մէջ պէսպէս տեսակաց խաղողոյ նորա ընտիր է որ լինի առանց կորիզոյ ՚ի Մուշ, ՚ի Շատախ, ՚ի Սասուն, եւ ՚ի Հազրու. իսկ ՚ի մէջ չամչաց նորա` չամիչն Պէհէսնոյ, սեաւ չամիչն Ակնայ, եւ գինձն որ ՚ի Մոկս ՚ի Գըռըդան, ՚ի Կիրկան, եւ ՚ի Շիրվան:

Անուանի քան զխաղողն է ծիրան Հայաստանեայց, մի միայն ՚ի մէջ համօրէն ի, որ ՚ի բազում գաւառս գտանի, յԵզնկա, ՚ի Բալու, ՚ի Խլաթ եւն, բայց որ լինի ՚ի Պարսից սահմանին Մեծին Հայոց, ՚ի Վանանդ, ՚ի Մարանդ, ՚ի Շոռոթ, ՚ի Սալմաստ եւն, զանցանէ մեծութեամբ եւ քաղցրութեամբ քան զորս լինին ՚ի սահմանին օսմանեանց, զտեսակս նորա համարէն առաւել քան զ15. եւ զցամաքեալն նորա տանին աստ եւ անդ:

Սոյնպէս պատուական եւ բազմատեսակ սալոր նորա: Տանձն զանազան տեսակաւ որ սքանչելի լինի ՚ի ջերմուկ ՚ի Մալադիա, յԱրաբկեր, յԱկն եւ ՚ի Գայսէրի: Եւ խնձորն որ ՚ի Խլաթ, յԱստապատ, ՚ի Մալադիա, յԱրաբկեր. յԱկն ՚ի Կիւրին, եւ ՚ի Գայսերի: Դեղձ ՚ի Մարանգ եւ յԱստապատ: Սերկեւիլ ՚ի Խզու, ՚ի Մալադիա են: Թուզթ մեծ եւ քաղցր ՚ի Տիարպէքիր, ՚ի Խոտրջուր, յԱրդուին, եւ ՚ի Պէրտէ բազում յոյժ, ՚ի յԱրաբկեր եւ ՚ի յԱկն լինի առանց կորիզոյ սպիտակ եւ սեաւ զոր կոչեն լօռի: Ընկոյզ առատ յոյժ եւ ազնիւ ՚ի Կեղի, ՚ի Մուշ ՚ի Սղերտ, ՚ի Սեւէրէկ ՚ի Մալադիա եւն: Շագանակ եւ կաղին ՚ի Պէրտէ եւ ՚ի Կէնճէ: Բերէ եւ պութուն ՚ի Սէրտ, որ է տեսակ ինչ ֆըստըխի բոլորակաձեւ, եւ տեսակ ինչ վայրի Շամ ֆըսըտխի ՚ի Սեւէրէկ: Նուռն ՚ի Սասուն, ՚ի Շատախ ՚ի Սղերտ, ՚ի Ջերմուկ. այլ առաւել սքանչելի ՚ի յԱրդուին: Թուզ ՚ի Սղերտ, ՚ի Տիարպէքիր, ՚ի Խզու, ՚ի Կէնճէ, յԱրդուին, եւն:

՚Ի տեղիս տեղիս բերէ նաեւ ձէթ այսինքն զէյթին. ՚ի յԱրդուին, ՚ի Սղերտ, ՚ի հարաւային սահմանս գաւառին Բաղիշոյ, եւ ՚ի Մոկս: Մեղրապոպ, այսինքն ձմերուկ զարմանալի յԵզնկա, եւ ՚ի Տիարպէքիր: Սեխ մի միայն ՚ի մէջ ի Տիարպէքիր. զորոյ զսերմն անգղիացիք ՚ի մերում ժամանակի առաքեցին յիւրեանց: Վարունկ ՚ի բազում տեղիս:

Առաւել մրգաւէտ գաւառք ՚ի Մեծ Հայս են Արդուին, Բերդագրակ, Թորդում, Եզնկա, Բալու, Ջերմուկ, Խզու, Աստապատ, Շօռօթ, Կաղզուան. իսկ ՚ի Փոքր Հայս` Մալադիա, Նիկտէ, նաեւ Թոգաթ:

Բերէ Հայաստան նաեւ մոմ եւ մեղր ազնիւ եւ առատ ՚ի Գանկալ, ՚ի Գայսէրի, ՚ի Սասուն, ՚ի Բաղէշ, ՚ի Սղերտ, ՚ի Խզու, ՚ի Մոկս, եւ ՚ի Մուշ, ուր է եւ տեսակ ինչ զոր մեղուք գործեն ընդ երկրաւ, բերէ եւ զգազպէ, զորմէ ստորեւ. եւ րուպ այսինքն պէքմէզ, եւ նառտէնք: Ունի եւ բամբակ յԱխալքէլէք, յԵզնկա, ՚ի Սեւաստ, յԱրաբկեր, ՚ի Տիարպէքիր, ՚ի Մոկս, ՚ի Նախճուան, եւ յայլ տեղիս: Ասր բազում: Մետաքս ՚ի Պարսից սահմանին` յԵրեւան, յՈւրդովար, ՚ի Պէրտէ եւ ՚ի Կէնճէ առատ յոյժ. վուշ ՚ի բազում տեղիս ջերմ գաւառաց. կանեփ այսինքն քէնտիր` որ նրբաթել լինի յոյժ ՚ի Սասուն. կտաւատ` յորմէ հանեն իւղ ՚ի վառումն եւ ՚ի կերակուր: Կէնէկէրչէք, զորոյ նոյնպէս հանեն զիւղն ՚ի վառել:

Ունի նաեւ անբաւ տեսակս գեղեցիկ եւ օգտակար ծաղկանց. ձնծաղիկ, որ վասն զի յետ լուծանելոյ ձեան իսկ եւ իսկ ծաղկի, յայն սակս կոչեցաւ յայս անուն. ՚ի գործ ածեն ՚ի դեղորայս որ փարատիչ է տագնապոյ եւ այլոց ցաւոց: Տերեւք որ խիտ առ խիտ սփռել են զերեսօք գետնի. ծիղ նորա թզաչափ` ունի ՚ի գլուխ իւր ծաղիկ փոքր, ոմանք սպիտակ, եւ ոմանք ՚ի գոյն մանուշակի. տեւէ զաւուրս 4 կամ 5. ունի սոխ փոքր կաղնաչափ: Նարկիզ, Հարսնէմատն այսինքն նունուֆար, բրաբիոն, շուշան բազմագունի, աղբրաց արիւն, զոր ՚ի գործ ածեն նաեւ ՚ի դեղորայս, քեներփիւկ առատ ՚ի Վարագ լեառն. ախլախնծոր ՚ի Բասեն. կակաչ այսինքն լալէ բազմերանգ. մեռոն ծաղիկ ՚ի Խզու, քեաֆիր վարդ ՚ի Մուշ եւ յայլ լերինս, մանաւանդ ՚ի Խալմբերդ լեառն Խնուսայ. բոյս որ է ցածուն. ծաղիկն մեծ քան զվարդ առաւել անուշահօտ, եւ առաւել գեղեցիկ կարմրագոյն, որոյ եւ տերեւ իսկ ունի գոյն զարմանալի: ՚Ի դաշտն Նիկտէի կոչեցեալ Իւչ գափուլու լինին ծաղիկք բազմերանգք, եւ սիւնպիւլ: Սոյնպէս եւ ՚ի Սարուչիչէկ կամ ՚ի դեղնածաղիկ լեառն Արաբկերոյ, ՚ի յԱլա տաղին Տիատինոյ ծաղկած կոչեցեալ ՚ի հնումն, գտանին զանազան տեղակ ծաղկանց մի քան զմի սքանչելի, յորս կարեն զուարճանալ զննութիւնք բնագիտաց այժմու ժամանակիս: Իսկ զազգի ազգի խոտոց եւ զարմատոց Հայաստան ի չէ հնար յայսմ վայրի յիշատակել` բայց եթէ ՚ի հարեւանց, որք են դեղք օգտակարք, եւ ՚ի կերակուրս առողջարարք եւ քաղցրաճաշակք: ՚Ի դեղորայս երեւելի քան զամսին է խաշնդեղն. որ բոյս կոչի Խաւրծիլ` նաեւ Իշխուն. տերեւք կոչին Գապ. իսկ արմատն կոչի Խաշնդեղ, որ այն ինքն է` Ռավէնտ. զխաւրծիլն կամ կեղեւել ուտեն, որ է թթու եւ մարսեցուցիչ. եւ կամ ՚ի սանդ մանրել զջուր նորա մղեն եւ եռացուցեալ պահեն ՚ի պէտս կերակրոց փոխանակ թթու նիւթոց. ՚ի տեղիս տեղիս ընդ ջուր խառնեն ըմպեն յամարայնի, որ է դեղ զովացուցիչ: Բայց զարմատն կամ զխաշնդեղն ոչ ՚ի գործ ածեն անդէն, այլ վրանաբնակ ցեղք քրդաց յորոշեալ ինչ ժամանակի ժողովեալ եւ ընդ թելս անցուցել, արկանեն ՚ի պարանոցս խաշանց իւրեանց. ուր ՚ի գիշերային ցողոյ եւ ՚ի տունջենային ջերմութենէ արեւու եւ յազդեցութենէ խոտոց. թերեւս նաեւ ՚ի շնչոց խաշանց հասունացեալ` լինի այն դեղ ընտիր, ուստի սփռել յ ամ, եւ պատուականագոյն է քան զՉինաց: ՚Ի բազում սահմանս Փոքուն եւ Մեծին Հայոց գտանի սա, բայց յԵւրոպիա խաշնդեղ պարսից անուանի, ընդ որում սորա վաճառ ընդ մեծի մասին լինի ՚ի Պարսկաստան:

Երեւելի է նոյնպէս եւ Մամուտիէ Հըսնիմանսուրայ, այլ առաւել քան զայն Մամուտիէ Բալուայ. լոշթակ ՚ի զանազան տեղիս. եւ այլ զանազան բանջարք: Տոմպալան ՚ի Տիարպէքիր ազնիւ քան զԵէր էլմասին: Գլնտոր զոր ՚ի կողմանս Մշոյ կոչեն Կանտող. արմատ փոքրիկ նւազ տերեւովք, բայց ՚ի խորս երկրի թաղել. ուստի առաւել ՚ի հերկելն զանդաստան գտանի յաճախ, զոր ուտեն առանց եփելոյ. որ քաղցր է` մանաւանդ եթէ ընդ ժամանակս ինչ ցամաքել իցէ յարեւու: Փոխի կամ փոխ, կամ Բող, բանջար եռաշառաւիղ ծանրահոտ. ունի եւ ՚ի միջի բուն կամ ծիղ սերմնաբեր, զոր ՚ի բաց արկեալ` զշառաւիղսն խարշեալ թողուն ՚ի ջուր առ ՚ի բառնալ զհոտն, ապա արկանեն ՚ի ջուր աղի որ տեւէ մինչեւ յաշուն. իսկ զարմատ սորա մինչդեռ է ՚ի գետնի, ընդ մէջ հատել դնեն անօթ առ նովաւ ՚ի հաւաքել զկաթնանման հիւթ նորա, որոյ հօտ զօրաւոր` գոլով սաստիկ, ՚ի գործ ածեն հովիւք ՚ի սատակումն որդանց` որք գոյանան ՚ի վէրս ճարպալիր դմակաց խաշանց, զոր բոխիչ կոչեն:

Սինծ, որոյ տերեւք իբրեւ մանրաթեալք առկախեալք, ծաղիկն դեղնագոյն. զբուն սորա կամ որպէս կոչեն զորձանն ¹ առանց եփելոյ ուտեն. որոյ հիւթ զձեռն մածուցանէ. իսկ զէգ նորա խարշելով. Գռզի զոր աչ լազգիք կոչեն Սքօռչինա նման բողկոյ, տերեւովք նման բողկոյ տերեւովք նման վերնոյն: Աղտոր այսինքն Սումախ. ՚ի Մուշ կոչի Ծոր. թուփ ծառաձեւ բարձրացել եւ փշալից. բերէ նման որթոյ ողկոյզս եւ պտուղս ոսպնաձեւս, յորս են եւ կորիզք. ՚ի գործ ածեն ՚ի կերակուրս փոխանակ թթու նիւթոյ, ուտեն նաեւ թարմ: Քառ, կամ Քառաւ, այն է` Քէպէրէ. բոյս պտղատու. զորոյ աստ զպտուղն եւեթ ուտեն, անդէն զծաղիկսն ՚ի բաց արկել, զբուն նորա մինչդեռ է թարմ` կատարել արկանեն ՚ի ջուր աղի, որ անչափ եւ անհամար բուսանի ՚ի կողմանս Շօռօթոյ: Կառ, բանջար լայնարձակ տերեւովք նման դդմենւոյ. զկանթ տերեւոց սորա եփելով ուտեն. իսկ զբունն զոր կոչեն որձա նաեւ զարմատս իսկ, առանց եփելոյ կեղեւելով: Կանկառ, լայնարձակ այլ փշալից տերեւովք նման տէվէ թիքէնի խոտոյն. զբուն սորա կեղեւել մարթ է ուտել առանց եփելոյ: Բանջար, ՚ի կողմանս Շօռօթոյ (յանուն լերին ուստի ելանէ ՚ի սկիզբն գարնան) կոչեն Ալանկի բանջար. արմատ սորա փոքրիկ տերեւքն նուրբ եւ երկայն նման սիզոյ, զոր չորացուցել նիւթ համեմիչ պատրաստեն ՚ի կերակուրս: Ճակնդեղ, զոր ՚ի Մուշ կոչեն նաեւ Կըլըմպոզ. որ է Տակ, ընդ տաճկաց Բանճար. որոյ տեսակ ինչ լինի ազնիւ ՚ի կողմանս կողմանս. որպէս եւ ՚ի վերոգրել բանջարաց եւ ՚ի խոտոց թէպէտ լինին նաեւ յայլ, այլ ՚ի Հայաստան լինին ընտիր եւ փափուկ, կամ բնակիչք այլով օրինակաւ ՚ի գործ ածեն, յայն սակս ՚ի մասնաւորի յիշատակեցաք. եւ Սունկ խոտն այսինքն Մանթառ, թէպէտ գտանի նաեւ յայլ աշխարհսս, բայց որ լինի ՚ի Հայաստան. ՚ի Շօռօթ, ՚ի Մուշ եւն, լինի առաւել քաղցր եւ առաւել փափուկ մանաւանդ ՚ի սկիզբն գարնան, գունով սպիտակ. մեծութիւն նորա ասպարաչափ. եւ ՚ի տեղիս տեղիս նաեւ կանգնաչափ. թանձրութիւն նորա իբրեւ երից մատանց ստուարութեամբ, որք ՚ի ժամանակս գարնան ընտիր կերակուր են բնակչաց երկրին: Երիժնակ. բանջար փշալից, զսորա բունն կամ զորձանն կեղեւել առանց եփելոյ ուտեն, եւ զարմատ սորա ՚ի գործ ածեն ՚ի դեղ ուռուցից: Տատրակ, յորոյ վերայ պատել կայ նիւթ ինչ նման նուրբ բամբակի, զորոյ զբուն կեղեւեալ ուտեն: Խնճըլոզ, միակարգ տեղեւովք, զոր ՚ի գործ ածեն ՚ի կերակուրս. երեքին սորա առատ լինին նաեւ ՚ի Բասեն: Եւ այլ բանջարք զանազանք որք կոչին Օղին կամ Ըղին, Մանտակ, Փնկա, Ժախ, եւն: Եւ պէսպէս ձութք. ծխախոտ կամ թիւթիւն պատուական ՚ի Մուշ. զորոյ զազնիւ տեսակ ինչ կոչեն անդէն Խսխիլ. այլ որ ելանէ ՚ի Պայգան` ընտիր է քան զամենայն տեղեաց:

՚Ի ներկս Հայաստանեայս երեւելի են Տօրոն, այսինքն Քեօքպօյա ՚ի Կէնճէ, որ գերազանցէ քան զորս գտանին ընդ ամ. խոտ յորոյ ուղղաբերձ բունն կցել կան շուրջանակի մանր մանր տերեւք. զսր արմատ որ է կարմիր գունով` ՚ի գործ ածեն ՚ի ներկս: Ալաժահր, ծառ սորա փոքր եւ ՚ի տեղիս ինչ թուփ. բերէ պտուղ մեծ քան զգինձ, զոր տիրապէս անուանեն ալաժահր, որով ներկեն ՚ի գոյն գեղեցիկ դեղին` զմորթս խաշանց: Ծըպէխի, ծառ որոյ կեղեւ ներկէ ՚ի գոյն մթին կարմիր, եւ սաստիկ պնդացուցանէ եւ անփուտ պահէ իբրեւ ղրուղան կամ զվէռնիչ: Գղթոր. այսինքն մաղը, ՚ի Հըսնիքիյֆ, ՚ի Խզու: Արջասպ ՚ի Կեղի: Այլ երեւելի քան զամսին ՚ի սկզբանէ անտի` է Որդան կարմիր, ՚ի տաճկաց կոչեցել Չիչէկ. եւ ՚ի տեղիս տեղիս Գըրմըզ. որդն է սա փոքրիկ` նման որդան զոր կոչեն Զատիկ պէօճէյի, եւ ՚ի Մուշ Քէռուճամփխիկ. բայց մարմին ունի բոլորակաձեւ, քառոտանի. կարմրութիւն նորա նուազ յոյժ քան զքեռուճամփխիկին, եւ է մանուշակագոյն, կարգաւ ունի գիծս առաւել մանուշակագոյնս քան զիւր մարմին. ընտրանօք ժողովել ապանանեն կամ ՚ի Կիր, եւ կամ ՚ի գինի, որ առաւել թանկագին վաճառի քան զսպանեալսն ՚ի Կիր. եւ այնպէս զչորացեալն տանին աստ եւ անդ, զոր խառնել ընդ տորուն խոտոյ` հնարեն զայն կարմիր գոյն գերագոյն:

՚Ի չորքոտանիս Հայաստանեայց` պատուական եւ առատ քան զամսին են արջառք, եւ խաշինք եւ այծք նորա, դմակ որձոյ խաշանց ՚ի տեղիս տեղիս կշռէ 12 նաեւ 15 օխայ. յայն սակս մինչդեռ կենդանի է` բառնան զդմակն ՚ի վերայ անուաւոր փոքրիկ սայլի, եւ զսայլն կապեն ընդ մարմին նորա ՚ի դիւրութիւն քայլելոյ, առնեն եւ ՚ի տեղիս ինչ Անատօլուի. ՚ի տեղիս տեղիս ՚ի Մուշ` խաշինք ըստ կիսոյն երկուորեակ ծնանին: Առ առատութեան իւրոց արջառոց եւ խաշանց` առատ է ՚ի Հայաստան նաեւ կաթն, սէր, կոգի, պանիր, մածուն, եւն. յորս զթանձր սէրն չորացուցեալ եւ մեղու օծել, ամբարեն ՚ի պաշար կերակրոց իբրեւ զպանիր ՚ի Մուշ, յԱրաբկեր, յԷկին, եւն: Ունի եւ գոմէշ ՚ի զանազան տեղիս` ՚ի Մուշ. եւ վայրի ոչխար եւ այծս, որք շրջին երամովին յամարայնի ՚ի հիւսիսային կողմանս ՚ի խոտաւէտ եւ ՚ի ջրաւէտ տեղիս, ՚ի Բասեն. ՚ի Խալի եազի, ՚ի Պայէզիտ, յԱլաշկերտ, եւն. իսկ ՚ի ձմերայնի ՚ի հարաւակողմանս: Ալոջ, այսինքն Չէփիճ բազում ՚ի Պարխար: Վիթ որ է տեսակ ինչ վայրի այծի: Լի է ՚ի Հայաստան եւ վարազ կամ կինճ, այսինքն խոզ վայրենի, յորս գտանի մեծ մինչեւ ՚ի չափ եզին. գտանի եւ եղջերու, այծեամն եւ նապաստակ:

Իսկ ՚ի կենդանիս որ ՚ի պէտս ծառայութեան` անուանի ընդ ամենայն, է երիվարն Հայաստանեայց. մանաւանդ այն տեսակն` որ ՚ի հնումն կոչէր Նժոյգ, զորմէ տե'ս ՚ի Հին Հայաստան. իսկ այժմ կոչի Քիւհէյլ. ռամկօրէն` Քիւհէյլան. բայց այսպէս կոչեն զայն երիվար` որ ՚ի հօրէ նաեւ ՚ի մօրէ ծնել է ՚ի նոյն քիւհէյլ տեսակէն, զոր բազում խնամովք դարմանեն, եւ թղթով դատաւորաց վաճառեն միմեանց, յորում վկայիւք հաստատի սերունդ նորա. եւ իբրեւ գոհար ինչ անգիւտ, այնպէս մեծ է գին սորա առաջի ցանկացողաց` սակս բազում կատարելուեց ունակ գոլոյ այսր կենդանւոյն, եւ քան զամսին օգտակար մարդկան: Գրիւք մարմնոյ բարեձեւ եւ բարեվայելուչ, ոտիւք նուրբ եւ թեթեւ, շարժմամբ արագաթռիչք սքանչելի. զոր նախնիք մեր արժանապէս օդապարիկ անուամբ բացատրեցին. բնութեամբ տիրապէս եւ զգաստ յոյժ. զգալուստ թշնամւոյն ՚ի հեռաստանէ զգացեալ, ոտամբ ազդ առնէ տն իւրում: Եթէ տէր իւր զօրաւոր է, եւ գիտէ` թէ կարօղ է յաղթօղ լինել, համարձակ յարձակի ՚ի վտանգաւոր տեղիս պատերազմի. իսկ թէ անկարօղ` զփախչիլն ցանկայ. այլ եթէ յարձակեսցի յառաջնորդելոյ անզօր տեառն, ոչ նովին ոգւով խաղայ: ՚Ի հեծանել տն զմէջսն խոնարհեցուցանէ, օտարաց ոչ ամցն թողու հեծանել, այլ որոց վարժ են: ՚Ի մեռանիլ տեառն` նշան ցաւոց ցուցանէ, նաեւ ՚ի հեռաստանէ զգայ ասեն. եւ այլ բազում գործս գուշակողականս տան այսր կենդանւոյ: Լինի այս տեսակ ՚ի յԱլաշկերտ, ՚ի Մալազկերտ ՚ի Բադնոց, ՚ի Վան, ՚ի Բաղէշ, ՚ի Մուշ, ՚ի Կեօք սու, այլ հռչակաւոր քան զամենեսին է որ լինի ՚ի Խնուս մինչեւ յանուն նորա կոչիլ Խնուս կամ Խընըզ աթլարը: Ճարտար են ՚ի դարման սորա հայք եւ քուրդք, բայց երկու ազգք զմիմեանցն գերադասեն, մինչեւ յառակս անցեալ է առ քուրդս` թէ Զսուր եւ զերիվար ՚ի հայոց ընկալեալ. իսկ առ հայս` թէ Զսուր ՚ի հայոց, այլ զերիվար ՚ի քրդաց: Մատակ քիւհէյլանի առաւել ՚ի յարգի է անդէն սակս երից. մի` զի առ ՚ի հոգալ զպէտս իւր` չէ հարկ զկայ առնուլ իբրեւ զարուն, յորում պահու կարէ թշնամին ՚ի վերայ հասանել. երկրորդ` կարէ ծարաւի տոկալ ՚ի պատերազմի մինչեւ զաւուրս երիս. երդ` զի թէ թշնամին ՚ի ձի որձ հեծել գացի, ՚ի հալածիլն ոչ կարէ այնչափ երագել զիւր փախուստ. զի ձին յորում հեծեալ է` յապաղէ յայնժամ զիւր ընթացս առ հոտոյ մատակին. որով հեծելոյն ՚ի մատակ դիւրաւ մարթ է հասանել ՚ի վերայ թշնամւոյն:

Անուանի է ջորին որ լինի ՚ի Պէտրէ, եւ էշն որ լինի ՚ի Սեւէրէկ. գտանի եւ ցիռ: Իսկ ՚ի գազանաց բազում քան զամենեսին են գայլ, եւ արջ հասարակ եւ սպիտակագոյն, որք բազում վնասս տան այգեստանեայց եւ անդաստանաց: Գտանի նաեւ առիւծ յանտառս Հըսնիքիյֆայ, աղուէս ՚ի Բաղէշ, ՚ի Մուշ, եւն. վարշագ յԷրզիռում, ՚ի Մուշ, եւ ՚ի յԷրճիէշ լեառն. կուղ, այսինքն սամսար. կատու վայրի յԷրզիռում, եւ առաւել անուանի ՚ի Վան, շուն եւ ճագար ՚ի բազում տեղիս: Ունի ազգի ազգի որսս թռչնոց, յորս առատ քան զամսին կաքաւ ընտանի եւ վայրի ՚ի Մուշ, ՚ի Բաղէշ, եւ յԵրեւան: Աղաւնի Պօռան կոչեցել ՚ի Տիարպէքիր. Հօփալ որ է վայրի աղաւնի: Լոր կամ Լորամարգի: Թութ գուշի ՚ի Կամախ նման լորոյ: Ճոլոթ փոքր քան զլոր, այլ ընդ գունոյ նման նմա. ունի բնութիւն իմն մասնաւոր, զի ՚ի ձգել քարի ՚ի վերայ նորա նախ կծկի, եւ յետ անկանելոյ քարին ՚ի գետին, ապա թռուցել փախչի: Կիւկիւ, ուրեք ուրեք կոչեն Կիւիւ կամ Կիւ, մեծ քան զլոր, գունով նման նմա. գնայ ՚ի վերայ ջուրց եւ լողայ, եւ առ ջրովք դնէ զիւր բոյն: Տատրակ տարբեր ՚ի հասարակ տատրակաց, գունով խայտախարիւ: Վայրի բադ, եւ վայրի սագ: Արոս. այսպէս անուանել սակս բնակելոյ սորա յարոսս (ա), թռչուն պարարտ, գունով խայտաբղէտ սպիտակ եւ կարմիր. ՚ի տաճկաց կոչի սա Թօյթօգլի որորիկ, այսպէս կոչեցել ՚ի ձայնէ բաղխման թեւոց ՚ի թռչիլն. կոչի եւ Մէզմէնտէկ, թռչուն համեղ ՚ի ձեւ լորոյ, այլ ՚ի չափ բադի. գունով խայտախարիւ, շրջի երամովին: Կռօկռօ, թռչուն խայտաբղէտ: Սարեակ կամ ընդ Հայաստանեայց սարեկ, որ է Սըղըրճըգ: Ճարեկ, որ է մեծ քան զսարեակ, եւ փոքր քան զագռաւ:

Եւ այլ թռչունս. Ձկնկուլ, այսինքն Սախախուշի, որ ընդ կտցաւն ունի դորակ` որով կրէ ջուր: Արագիլ բազում, որ զբոյն իւր դնէ ՚ի վերայ տանեաց, զոր ՚ի բազում տեղիս բնակիչքն խնամով պահպանեն, զի արթուն եւ զգուշաւոր գոլով բնութեամբ, ՚ի գալ գողոց` իւրով աղաղակաւ որոյ ձայն է նման փայտահարի, զարթուցանէ զտանուտէրն: Եւ թռչունս գիշախանձս, արծուի, տճկ գարա գուշ, գայլագռաւ, տճկ` գարթալ. ցին զոր կոչեն ուրուր, բազէ, Պաշոք որ է տեսակ ինչ ցնոյ. անգղ. անծեղ զոր կոչեն նաեւ կաչաղակ, որ է սաղսըզան:

՚Ի ծովակս եւ ՚ի գետս իւր ունի ձկունս, զորս եդաք ՚ի վերոյ ՚ի թիւն դ յորս երեւելի է ապխտել ձուկն տարեխ, համեղ յոյժ եւ պարարտ, որ ելանէ ՚ի Մարմէտ, եւ ՚ի գետակն Բերկրոյ, որք երկոքին եւս հոսին ՚ի ծովն Վանայ. կարմրախէտ, այսինքն ալապալըղ ՚ի Սեւանու ծովակն, յԵրասխ, եւ ՚ի վտակս ինչ Եփրատայ. ունի եւ Գունտուզ ՚ի յԷրզիռում:

Հայաստան ունի եւ բովս ոսկւոյ եւ արծաթոյ. մի' առ եզերբ գետոյն Եփրատայ ՚ի կապանամատէն, որ է առատագոյն քան զամ բովս ընդարձակ տէրութեանն օսմանեանց. եւ երկրորդ` առ եզերբ Տիգրիսի ՚ի յԱրղանա, ուր ելանէ եւ պղինձ. ունի եւ երկաթ ՚ի Պարխար. ՚ի Տիվիրիկ, ՚ի Չնքուշ, ՚ի Կեղի, ՚ի Մուշ, եւ ՚ի Մոկս: Պէսպէս տեսակս ընտիր քարանց, մանաւանդ ՚ի Բաղէշ, եւ մագնեստիս քար ՚ի Տիվիրիկի, եւ երկանաքար յԱլճավազ եւ ՚ի Մուշ. նաւթ եւ ծծումբ բազում ՚ի Բաղէշ, սպիտակ նաւթ ՚ի Սղերտ, կիւհէրչիլէ ՚ի Թորդում եւ յԵզընկա. բորակ զոր ժողովեն ՚ի ջուրց Վանայ ծովուն. պաղլէզ այսինքն շապ, ՚ի Շապին Գարահիսայ. այլ առատ քան զամսին ունի աղէհանքս պատուականս ՚ի Թորդում, յԱշխալա, ՚ի Լէզկի, ՚ի Խնուս, ՚ի Կամախ, ՚ի Կաղզուան, ՚ի Ճանիք գիւղ Վանայ, ՚ի Տիարպէքիր եւ այլն:

Բերէ եւ զանազան տեսակս հողոյ, Հայկաւ այն է Քիլէրմէնի, եւ հող ՚ի շինութիւն պատուական անօթոց ՚ի Մուշ, յԱլաշկերտն եւն: Ասացաւ մեզ եւ յոմանց թէ ՚ի կողմանս կողմանս Հայաստանեայց գտանին եւ ականք պատուականք եթէ յարուեստաւորաց խնամով դիտեսցի. ՚ի կողմանս Բասենոյ ՚ի բրելն զերկիր գտաւ երբեմն յանգէտս էլմաս քար. եւ արդարեւ ՚ի հնումն պէսպէս քարինս Հայաստանեայց գտանեմք յիշատակեալ առ զանազան մատենագիրս, որոց հանք յայտ է թէ առ անհոգութեան խափանել կան այժմ: Ունի եւ ջերմուկս առողջարարս ՚ի բազում տեղիս, եւ բազմորակ ջուրս, յորոց ոմանք քարացուցիչ ունին զօրուի, ոմանք մարսեցուցիչ առաւել քան զամ գինի, եւ ոմանք զերկաթս փոխելոյ ՚ի պղինձ. եւն:

Եւ այսպէս Հայաստանեայց նաեւ յայժմու վիճակիս յորում սակաւ են մշակութիւնք, բերէ զամ ինչ առատութեամբ որ ինչ հարկաւոր է եւ վայելուչ կենաց մարդկան, ինչ ինչ յայս նահանգ, եւ ինչ ինչ յայն, մինչեւ ոչ կարօտիլ բերոց այլոց աց. բայց եթէ սակաւուց: Իսկ եթէ ընդ արժանեաց լինէր մշակեալ, երկիր նորա ընդ իւրում աատաբեր արգասաւորութեան բազմապատիկ առաւել պտղաբէր զայս արդիւնս. այլեւ մարթ էր հնարել ՚ի նմա զայն բերս, յորոց այժմ առ պակասութեան արուեստի զրկել կայ: