Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Դիրք եւ օդ սորա առհասարակ առել առաւել զուարճալի է եւ առաւել արգաւանդ քան զՓոքուն Հայոց: Բնակիչք նորա են զանազան ազգք, բայց բազմագոյն քան զամենեսին եւ գլխաւոր ժողովուրդք` են հայք, եւ քուրդք, մինչեւ այս աշխարհ բնիկ սահման քրդաց կարծի այժմ ՚ի ռամկաց, եւ մեծ մասն Մեծին Հայոց որ ընդ տէրութեամբ Օսմանեաց` յանուն նոցա Քրդստան կոչի. սկսել գրեթէ ՚ի գետոյն Երասխայ մինչեւ ՚ի հարաւային եզր Մեծին Հայոց եւ անդր եւս. յորում են փաշայութիւնն Վանայ` առեալ միանգամայն զԲաղէշ եւ զՄուշ, փաշայութիւն Պայէզիտոյ, Տիարպէքիրոյ. մասն ինչ փաշայութեան Էրզիռումայ, եւ Մալազկերտ եւ Տուժիկ:

Եւ այսպէս յայժմու ժամանակիս յասելն Քիւրտիսթան. Քրդստան, եւ կամ Քիւրդաստան, պարտ է իմանալ զմեծ մասն Մեծին Հայոց: Քեաթիպ չէլէպին զսահման Քիւրտիսթանայ դնէ. *Սկսել ՚ի Հիւրմիւզայ մինչեւ ՚ի սահմանս Մալադիոյ եւ Մարաշոյ… որոյ հիւսիսակողմն է (ասէ) գաւառն Րէվանու. եւ հարաւակողմն եւ Մուսուլ եւ Արէպի Իրագն||: Արդ` անունս Քուրդ կամ Քիւրտ թուի ածանցեալ հին հայկական անուանէս Կորդուք կամ Կորդ, ուստի չէ անուն պարսկական որպէս ոմանք դնեն, առ որս Քիւրդ կամ Կիւրտ նշանակէ կորովի կամ ուժեղ, զի Կորդուաց անուն ՚ի հնումն ոչ ՚ի մի միայն գաւառ, այլք լայնարձակ սահմանս տարածեցաւ, որպէս ունիս տեսանել ՚ի Հին Հայաստան:

Առհասարակ յերկուս բաժանի ազգ քրդաց ՚ի գիւղաբնակ եւ ՚ի վրանաբնակ: Գիւղաբնակք են որք ունին զհաստատ բնակութիւն ՚ի գիւղօրէս եւ ՚ի քաղաքս: Իսկ վրանաբնակք են որք չունին զհաստատ բնակութեան այլ աստ եւ անդ չու առնեն, յայն սակս ի լեզու քրդաց կոչին Ուլուս, որ նշանակէ Չու առնօղ եւ ՚ի տաճկաց Կէօջէր, կամ Կէօջերէվլի որ զնոյն նշանակէ. բնակութիւն սոցա է ընդ վրանօք:

Անուանք գիւղաբնակաց ընդ մեծի մասին առել լինին ՚ի գաւառաց յորս բնակին, զի` Խնուսցի` Մալազկերտցի, մշեցի, Սասունցի, սուսանցի, բաղիշեցի, հաքեարի, ճէզիրէ, եւն: Առել լինին նաեւ յանուանէ նահանգաց ինչ` զորս ինքեանք սահմանել ունին մէջ իւրեանց, եւ ոչ Օսմանեան տէրութիւն, զբ. սահման փաշայութեան Պայէզիտոյ` յորում են Պայէզիտ` Ալաշակերտ` Տիատին` Բադնոց` եւ շրջակայ սահմանք կոչին Սըլիվան, որ չէ գործածական առ օսմանեանս եւ բնակեալ քուրդքն ՚ի նմա միով անուամբ կոչի Սըլիվանցիք. նոյնպէս եւ սահման խանին Բաղիշոյ (առել ընդ առաջին վիճակի), յորում են Բաղէշ, Մուշ, Սասուն, սուսան, զըրըգան եւն, կոչին միով անուանի Ռոշկան, եւ բնակել քուրդք ՚ի նմա Ռոշկացիք, կամ Ռոշկցիք: Զերկոցունց անուանց եւս` որք կացուցեն իբրեւ ցեղ իմն որոշեալ ՚ի մէջ քրդաց, ասացի մեզ սերել գոլ ՚ի հին նախարարազուն ցեղից հայոց զՍըլիվանցիս ՚ի Սըլկունեանց, եւ զՌոշկանցիս Ռշտունեանց, այլ այս չէ' մեզ յայտ. միայն այս ինչ յայտնի է, զի ՚ի տեղիս տեղիս հայք խառնել կան ընդ քուրդս, եւ ընդ նոսա միանգամայն զմի ժղվրդ կացուցանեն. իսկ ՚ի բազում տեղիս խառնել կան ընդ զօրս նոցա, եւ են երեւելի զօրապետք եւ քաջագործք ՚ի մէջ քրդաց Վրանաբնակ քուրդք կոչին սովորաբար ո'չ յանուն տեղեաց, այլ յանուն ցեղից որք են բազումք, զօրինակ Բանճ Ճնարցի, Սինանցի, Բադըքցի, Շարխեանցի, Սիբկցի, Հասնանցի, Բարազկցի, Մըմանցի, Օմըրկցի, Շեխբըզընցի, որք ՚ի գարնան սփռին ՚ի լերինս Մշոյ` եւ այլոց գաւառաց Մեծին Հայոց, Ռիշվանցիք, կամ Րիշվանք ՚ի Փոքուն Հայս որք բաժանել են ՚ի 12 տոհմ: Մըլանցի, կամ Միլլի, որ է ցեղ մեծ` զօրաւոր` եւ ապստամբ, որ սովորաբար օթեւանի ՚ի կողմանս Միլլիսարայի: Է ՚ի նոսա եւ ցեղ ինչ կոչեցել Մանըքցի, զոր ՚ի Մամիկոնեանց ասեն սերել, որպէս եւ Մէնտէքլի ցեղն ՚ի Մանդակունեանց: Լեզու սոցա առհասարակ է կրկին, մին է բնիկ քրդաց. իսկ միւսն կոչի Զազա, որ տարբեր է յոյժ յառաջնոյն, մինչեւ ոչ իմանալ մին զմիւսոյն, այս լեզու ձգի ՚ի Տուժիկ, ՚ի Խնուս, ՚ի Բալու, ՚ի Ճապղջուր, ՚ի Վարդոյ, նաեւ յարեւմտեան գիւղօրէս ինչ Մշոյ: Սոքա գիտեն նաեւ զլեզու քրդաց` զի այն է հասարակաց, որ է խառնել իմն ՚ի զանազան լեզուաց` բայց տիրապէս ածանցեալ ՚ի ռամկական լեզուէ պարսից. այլ սոյն այս լեզու քրդաց` ունի զանազան գաւառական լեզուս. որպէս եւ առ մեզ են լեզու ագուլեցւոց, պելանցւոց. ճիւղայեցւոց եւս: Կրօնիւ են մահմէտական ընդ ծիսին շաֆիի:

Վրանաբնակ քուրդք են ազգ` որք ոչ զգան երբէք զխստութիւն ձմերայնոյ, այլ միշտ վայելեն զքաղցր եղանակ գարնան. զի ՚ի ձմերան սփռին ՚ի ջերմ տեղիս անապատին Պաղտատու առ ջրով` ուրանօր ոչ ձիւնէ, եղեգամբ որմնապատելով զվրանս իւրեանց. իսկ յամարայնի չուեն ընդ արեւու ՚ի հիւսիսակողմս ՚ի մեծ եւ ՚ի Փոքր Հայս. մինչեւ ամենայն զուարճալի եւ արօտաբեր լերինք Հայաստանեայց քաղաքանան յայնժամ վրանօք սոցա, սփռին նաեւ ՚ի կողմանս Փայասայ, եւ Անթաքեայի. ՚ի Փոքր Ասիա: Ճանապարհորդութիւն որ դժուարին իմն է. ոչինչ բերէ սոցա դժուարութիւն, անդստին ՚ի մանկութենէ ուսել գոլով շարժիլ եւ տարուբերիլ ՚ի վերայ գրաստուց. զնորածին որդիս իւրեանց բարձել ՚ի վերայ գրաստուց` տանին յօթեւանէ յօթեւան, ուստի եւ ՚ի զարգանալն զուարճալի իմն լինի նոցա ճանապարհ առնել, բացօթեայ շրջել, եւ փոփոխութեամբ տեղւոյ նաեւ զօդն միշտ փոխել. որով եւ լինին առոյգ, զօրաւորք, հսկայաձեւք, եւ յաղթանդամք: ՚Ի ճանապարհորդելն` երիս կամ չորս ժամս յառաջ վարեալ, դարձել օթեւանին մինչեւ սպառելոյ անասնոց նոցա զճարակս տեղւոյն, անտի փոխին յայլ օթեւան, անտի ՚ի միւսն: Այսպէս ահա վարել համօրէն զընթացս կենաց իւրեանց. ՚ի դէպ իսկ յարմարի զսոցանէ ասացուած ուրումն. Սոքա ՚ի ճանապարհի ծնանին, ՚ի ճանապարհի սնանին, եւ ՚ի ճանապարհի մեռանին:

Կանայք նոցա են որք ՚ի չուելն ժողովեն, եւ յօթեւանիլն կանգնեն արագ արագ զվրանս դիւրին իմն օրինակաւ, խումբ խումբ որոշելով, ուր 30 ուր 40 վրանս. առ որս իւրաքանչիւր այն խումբ վրանաց` կոչին Օպա: Իսկ արք նոցա ոմանք յառաջեն քան զբանակն ՚ի գտանել տեղի ճարակաւոր եւ արօտաբեր, յարմար օթեւանելոյ իւրեանց. իսկ այլք վարեն զբանակս իւրեանց: Իւրաքանչիւր օպա կացուցանեն իբրեւ մի մի գիւղ, որք ոչ երբէք խառն ՚ի միասին բնակին, ունին մի մի պէյ իբրեւ դատաւոր, յորոց վերայ գոն եւ այլ պէյք գլխաւորք, եւ ՚ի վերայ ամենեցուն տիրէ պէյ ոմն գլխաւոր քան զամենեսին իբրեւ ցեղապետ:

Ցեղք որք հպատակ են տէրութեան Օսմանեանց, ուր եւ օթեւանին, տան տուրս փաշայից, եւ պէյից տեարց տեղւոյն յանասնոց եւ ՚ի ձեռագործաց իւրեանց: Բայց են եւ ցեղք` որք գրել են ՚ի զինուորութիւն պէյի ուրուք. սոքա փոխանակ թոշակի յամարայնի ձրի ճարակեն զանասունս իւրեանց ՚ի լերինս սահմանաց նոյն պէյից. իսկ ՚ի ձմերայնի պէյն բաժանէ զնոսա ՚ի գիւղօրէս իւր, ուր 10, ուր 8 տուն, եւն. եւ նոյն գիւղօրէք ձրի կերակրեն զանասունս նոցա, տան նաեւ փայտ ՚ի վառել. այլ ՚ի լինել պատերազմի` պարտական են պատերազմիլ ՚ի կողմանէ պէյին. ըստ այսմ են վրանաբնակ ցեղք բնակեալք ՚ի Պայազիտ, յԱլաշկերտ, ՚ի Խնուս, ՚ի Մալազկերտ, եւ ՚ի Մուշ: Իսկ քուրդք բնակեալք ՚ի Փոքր Հայս յարեւմուտս Եփրատայ, որք կոչին րիշվանք` տան տուրս թագաւորին. վասնորոյ յարքայակոյս կողմանէ ՚ի Ստանպօլէ ոմն պետ կարգեալ որ յանուանէ ցեղին կոչի Րիշվան աղասի. ամի ամի գնայ ՚ի Խարապշար Օվասին. յորում վայրի ժողովին րիշվանք. եւ առնու ՚ի նոցանէ զպայմանեալ տուրս. այլ ոչ անցանէ ընդ արեւելս Եփրատայ առնուլ ինչ ՚ի բազմաթիւ քրդացն որք են յայն կողմն ՚ի Մեծ Հայս: Այս ամենայն քուրդք որք ՚ի սահմանին Օսմանեանց` եւ որք ՚ի սահմանին Պարսից` միայն հնազանդութեամբ եւ հարկատուութեամբ իւրեանց են ընդ տէրութեամբ օսմանեանց եւ պարսից. օճագլըգ եւ իշխանութիւն մականուամբ կոչեցեալք:

Արուեստք գիւղաբնակաց ըստ մեծի մասին է երկրագործութիւն. իսկ վրանաբնակաց` են անասունք իւրեանց, որք բերեն նոցա ՚ի կերակուր` կաթն, կոգի, եւ պանիր, յորոց յաւելորդսն վաճառեալ, հոգան նոքօք զպիտոյս հանդերձից իւրեանց: Յիւրաքանչիւր օպայս գտանին ըստ բաւականի այն ամենայն որ կարեւոր է ՚ի կարիս իւրեանց: Արուեստ մանաւանդ առ կանայս նոցա գտանի, որք գործեն գորգ, սէտճատէ, կարպետ, քուրձ այսինքն չուալեղէն. թեռ ¹, զոր բառնան ՚ի վերայ եզանց. գործեն նաեւ կոգի, պանիր, եւն: Զայս ամենայն վաճառեն յերկիրս յորս գնան. բայց ոչ շատացեալ այսպիսի շահուք, հանապազ պարապին յաւարառութիւնս եւ յաւազակութիւնս. ուստի եւ մեծ արուեստ սոցա է զինաշարժութիւն եւ պատերազմ, մանաւանդ զի հանապազորդեայ ճանապարհորդ գոլով եւ օտարականք առ այլս, հանապազ պէտս ունին այնմ ՚ի զգուշանալ, եւ ՚ի մանկութենէ ՚ի նոյն կրթին:

Եւ զի բազումք ՚ի ցեղից անհաշտ թշնամիք են միմեանց, ստէպ ստէպ պատերազմ տուել ընդ միմեանս, միշտ մնան ՚ի կրթութեան իւրեանց. ոչ միայն արք նոցա` այլ եւ կանայք եւ աղջկունք գտանին յայժմու ժամանակիս առ սոսա` որպէս եւ առ հայս բնակեալս ՚ի Քրդաստան կանայք առնասիրտք, զորոց զքաջագործութիւն եւ զկրթութիւն զինուց` հաւասար պատմեն երեւելի զօրապետաց աշխարհի: Ամենայն կեանք եւ խօսք սոցա ՚ի մրցմունս պատաղի, եւ զմեռանելն ՚ի մարտի համարին փառք եւ պարծանք իւրեանց. յուղարկաւորք այնպիսի մեռելոյն երգեն ներբողեանս, բանան դրօշակ սեաւ ՚ի վերայ նիզակի, եւ առաջի դագաղացն տանելով պատուով մեծաւ թաղեն. իսկ ընդ հակառակն զմեռեալս օրհասաւ ՚ի մահճի աւաղեն յոյժ, եղուկ կարդալով ՚ի վերայ այնպիսւոյն. զի ոչ գտաւ արժանի հաւասարիլ հօր կամ հօրեղբօր իւրոյ եւն, որ մեռաւ յայս ինչ պատերազմի, որ կախեցաւ զփայտէ ՚ի թշնամեաց եւն: Կանայք լալականք զայս օրինակ ողբս երգելով ՚ի վերայ օրհասական մեռելոցն, արկանեն ՚ի սիրտ երիտասարդաց իւրեանց գրգիռ մեծ առ պատերազմ. որով ընտրեն արկանել զանձինս իւրեանց յամենայն վտանգս մարտի, եւ թողուլ զանուն քաջութեան յազգականս իւրեանց, քան թէ մեռանել ՚ի մահճի, որ առ նոսա համարի իբր մահ նախատական: Զէնք վրանաբնակաց է սուր, այլ գլխաւորն է նիզակ երկայն, զոր առաւել քան զամենայն ազգս գիտեն դիւրութեամբ եւ յաջողութեամբ ՚ի կիր առնուլ. մինչեւ ոմանց զերկու նիզակս եւս ՚ի գործ ածել յերկոսին ձեռս իբրեւ եէտէկ. որով ՚ի հալածել անդ զփախստական թշնամին, կարեն զմի նիզակն ՚ի հեռաստանէ ձգել ՚ի նա, եւ զմիւսն առնուլ ՚ի ձեռին փոխանակ առաջնոյն. այլ սոքա չունին այնչափ ինչ գործածութիւն հրազինաց, ուստի եւ փախչին յայնպիսի պատերազմաց: Իսկ սովորական զէնք գիւղաբնակաց է հրազէն այսինքն թիւֆէնկ. յորում վարժ են յոյժ եւ ճարտարք ՚ի մանկութենէ, սասունցիք եւ սուսնցիք: Բայց առհասարակ գիւղաբնակք առաւել քան զամենայն զէնս` հարկաւոր անձանց համարին զերիվարս իւրեանց, որ վրանաբնակաց ընդ մեծի մասին է քիւհէյլան մանաւանդ մատակ նոցա. յորոց զսիրելիսն առաւել դարմանեն քան զանձինս իւրեանց. պահեն ՚ի տեղւոջ յորում եւ ննջեն ՚ի գիշերի, շղթայիւք ընդ գետին կապել ՚ի վերայ շղթային զիւրեանց մահիճ արկանեն յերկիւղէ գողոց: Յորժամ հեծելազօրք սոցա հեծեալք յայսպիսի երիվարս ելանեն ՚ի պատերազմ, չէ մարթ այլով իւիք յաղթել նոցա բայց եթէ յայն տեղիս` յորս առ դժուարութեան վայրաց կասին արշաւանք երիվարաց:

Եւ այսպէս այս ազգ թափառական եւ անգլուխ, առանց թագաւորի, եւ միշտ յաշխարհ օտարաց բնակօղ ՚ի վաղուց ժամանակաց անտի, անխառն եւ անվտանգ պահէ զինքն միշտ յամենայնէ` իւրով կորովութեամբ եւ իւրով զինուք:

Երեւելիք լերինք Մեծին Հայոց` են Մասիս, Արագած, Ալա տաղին Տիատինոյ, մեծ գօտի Պինկէօլ լերին Շողալար, Քէօշմէր, Սիքութ, Գրգուռ, գօտի Ճուտի լերին, Վարագ, եւ սուրբ Սահակ լեառն, յորոց երկոքին եւս են ՚ի Վան, եւն:

Զերեւելի բերս նորա յիշատակեցաք ՚ի վերոյ, եւ ունիմք յիշել նաեւ ՚ի ստորագրութեան նահանգաց եւ գաւառաց յորս լինին. յայսմ վայրի ստորագրեսցուք զիւր գազպէ, որ է բերք` սակաւուց աշխարհաց սեփական: Բնակիչքն որպէս եւ նախնիք կոչեն զսա Մեղր օդոյ եւ Ցօղ երկնային, զի իջանէ յերկնից գիշերայն իբրեւ զցօղ ՚ի վերայ տերեւոց բուսոց. թէպէտ եւ այժմեան բնաբանք համարին զգազպէն հիւթ հոսել ՚ի նոյն իսկ ՚ի բուսոց ընդ տերեւս իւրեանց: Այլ երեւի պատճառիլ եւ յօդոյ եւ ՚ի բուսոց. զիա'րդ եւ իցէ, ոչ իջանէ սա ՚ի վերայ ամենայն բուսոց, եւ ոչ ընդ համօրէն Մեծ Հայս, այլ որոշեալ սահման ինչ նորա: ՚Ի հիւսիսոյ սկսանի ՚ի Կեղի գաւառէն Էրզիռումայ. իսկ ՚ի հարաւոյ` աւարտի ՚ի Զախօ, եւ ՚ի Ճէզիրա, յորում սփռել կան գօտի լերին Պինկէօլի, եւ յորում են գաւառքս Կեղի, Բալու, Ճապըղջուր, Խուլփ, Կինճ, Մուշ, Շատախ, Սասուն, Սուսան, Խութ, Բաղէշ, Զըրըգան, Շիրվան, Խզու, Հըսնիքիյֆ, Զախօ, եւ Ճէզիրա, որ է ՚ի Միջագետս տէրութեան Հայոց: Յայս ամենայն գաւառս լինի այս բերք ընդ երկուս ամիսս միայն` ՚ի յունիսի եւ ՚ի յուլիսի, երբեմն մնայ նաեւ մինչ ՚ի կէսն օգոստոսի: Գոյն նորա է սպիտակ, համ նորա քաղցր ՚ի մէջ մեղու եւ շաքարի, բայց ունի եւ այլ ճաշակ իմն մասնաւոր, որ առաւել ախորժական գործէ. բնութեամբ է լոյծ: Տերեւքն երեւին յայնժամ իբրեւ օծել սպիտակ մեղու, եւ մանր նիշք աստ եւ անդ ՚ի տերեւին պալարաձեւ առ կացեալք իբրեւ զգինձ, որք են առաւել ազնիւ մասունք գազպէին: Յառաջին իջման հիւթ նորա է անօսր, մինչեւ հազիւ երեւիլ փայլելով ՚ի վերայ տերեւաց, ապա հետզհետէ իջանելով թանձրանայ:

Երեք տեսակ բուսոց են միայն որք բերեն զգազպէ այսինքն Գազ, Կաղնի, եւ Մատուտակ: Գազն է փուշ ինչ իբրեւ զթուփ բարձրացեալ, զոր քուրդք կոչեն Կավան, եւ է բազմատեսակ, բայց զգազպէ բերէ միայն այն տեսակ գազին` որ բազմահերձ է նման մատանց ձեռին, զոր եւ վասն այնորիկ կոչեն Մատնէգազ: Զգազպէ սորա ժողովել բնակչաց եւ ընդ մազ անցուցել, զալիւր նորա արկանեն ՚ի պարկ կամ ՚ի տիկ, որ պնդանայ յոյժ մինչ հարկ լինի կացնաւ խորտակել: Յանուն այսր բուսոյ գազի թուի կոչեցել Գազպէ, եւ ՚ի քրդաց Կազօ, կամ Կէզէնկիւ. յոմանց կոչի նաեւ Մէն մանաւանդ թանձրացել մասունքն, ընդ որում նմանի իւիք իրօք մանի կամ մանանայի իսրայէլացւոց:

Կաղնի ՚ի տաճկաց կոչի Բալուտ կամ Պէլիւտ, որ նման է բալամուտի. զգազպէն որ կրկին օրինակաւ ժողովեն. մի` զտերեւսն լուանալով եւ ապա մղելով. յետ մղելոյն եփեն ՚ի վերայ հրոյ, մինչեւ ՚ի թանձրանալ. այս տեսակ լինի հեղուկ թանձր իբրեւ զմեղր: Երկդ հատանելով զոստս ծառոյն, եւ արկանելով յարեգակն զաւուրս երկուս կամ երիս մինչեւ ՚ի չորանալ տերեւոց. յետ այնորիկ զոստսն հարկանեն եւ շփեն ընդ միմեանս ՚ի վերայ կապերտի, մինչեւ թօթափիլ առհասարակ տերեւոց ՚ի նմա, ապա մաղել երկիցս եւ երիցս, զնուրբն եւ զխոշորն ՚ի զանազան պարկս դնեն. այս տեսակ լինի կարծր: Մատուտակն է խոտ ինչ, որոյ արմատ ՚ի տաճկաց կոչի Պիանքէօքիւ. հասկ այսր խոտոյ միայն բերէ գազպէ, եւ յառատանալն ՚ի վերայ. զայն հասկ գործէ միաստանի զանգուած իբրեւ մխել ՚ի կարծր մեղր, եւ զի չէ մարթ ո'չ լուանալով եւ ո'չ թօթափելով զատանել զգազպէն ՚ի հասակէն, բնակիչքն զնոյն հասկս ժողովել յանօթ ինչ, դնեն կա'մ յարեւու կամ ՚ի թոնիր մինչեւ ՚ի հալիլ, ապա զնոյն հեղուկ որ է գազպէն` ամանեն յայլ անօթ: Այս տեսակ լինի հեղուկ, եւ փոքր ինչ բերէ յինքն զլեզուի մատուտակին: Գազպէն է պաշար բնակչաց եւ վաճառ մեծ զոր տանին աստ եւ անդ: Ուստի յայն երկու ամիսս բազմութիւն գաւառականաց ստէպ երեւին սփռել յանտառս եւ ՚ի դաշտորայս ՚ի ժողովել, բայց ՚ի յաճախել անձրեւաց` սակաւ կարեն ժողովել, զի ջուրն բարձել տանի: Զկարծր տեսակս յամարայնի պահեն ՚ի մէջ ալեր, որ ոչ թողու լուծանիլ ՚ի ջերմութենէ: Արդ` Մեծ Հայք որպէս գրեցաք ՚ի վերոյ` բաժանի յերիս մասունս ընդ երից տէրութեանց, զորս մի ընդ միոջէ ստորագրեսցուք յառաջիկայդ ընդ այսմ կարգի: Առաջին մասն ՚ի սահմանին օսմանեանց: Երկրորդ մասն ՚ի սահմանին պարսից: Երրորդ մասն ՚ի սահմանին վրաց կամ ռուսաց: