Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Անկանի յարեւմուտս հիւսիսոյ Էրզիռումայ. եւ յարեւելս հարաւոյ Դրապզունի: Օդ սորա ցուրտ, երկիրն լեռնային. ունի բազում անտառս գիհի փայտի. բերէ արմտիս, այլ զուրկ է ՚ի պտղոց: Ընդ սա անցանէ գետն Ճորոխ, որ եւ բազում դիւրութիւնս նպաստէ նմա: Ունի բազում աւանս եւ գիւղօրէս, որոց բնակիչք հայք, տաճիկք եւ յոյնք:

Բաբերդ կամ աղաւաղանօք Պայպուրթ: Բերդաքաղաք վայելուչ ընդ մէջ երկուց լերանց ՚ի տափարակի հեռի յԷզիռումայ եւ ՚ի Կիւմիշխանայէ եռօրեայ. ՚ի հիւսիսակողմն իւր ունի բերդ ՚ի բրդաձեւ բլրի: Գետն Ճորոխ անցանէ ընդ մէջ քաղաքին լայն եւ սաստիկ սրընթաց, յարեւելից կուսէ բերդին առ ստորոտով նորա. ձորափոր նորա գոլով աստէն ապառաժուտ, անհնարին խոխջմամբ եւ դղրդմամբ անցանէ, մինչեւ աղաղակաւ լնուլ զլսելիս. ՚ի դէպ իսկ յարմարեալ նմա ի ռամկական երգն բնակչաց անունս յիմար: *Պայպուրթայ վար Տէլի Ճօրուխ, տոլանըր Կիւրճիսթանի||: Ունի ՚ի վերայ գետոյն կամուրջ երկու:

Քաղաքացիք ընդ այս գետ բերեն ՚ի լերանց զփայտ եւ զտախտակ իւրեանց, արկանելով ՚ի գետն իւրաքանչիւր իւրեանց նշանօք, որ ինքնին տանի մինչ ՚ի քաղաքն: Բնակիչք նորա առհասարակ տունք իբր 2000, ընդ մեծի մասին տաճիկք, արուեստաւորք մետաքսեայ եւ ոսկեթել գորգոյ այսինքն` Սետճատէի, որ եւ մեծ վաճառ քաղաքիս: Թաղք հայոց բաժանին ՚ի չորս ընդ չորից եկեղեցեաց` որք կոչին Հրեշտակապետ, Աստուածածին, սուրբ Յոհան, սուրբ Յովհաննէս. ունին եւ առաջնորդս չորս` որք բնակին ՚ի զանազան տեղիս. յորոց թաղն սրբոյն Յովհաննու է ընդ առաջնորդաւն Սպերու. սոյնպէս եւ գիւղօրէք սորա բաժանին ՚ի չորեսին առաջնորդս:

Վարզուհան կամ Վարզըհան: Աւերակ մեծի քաղաքի 2 ժամաւ հեռի ՚ի Բաբերդոյ, ընդ մէջ նորա եւ Բալախօռ գեղջն: Բնակիչք գաւառին որք են ծանօթ տեղեացն` ցուցանեն զսահման առաջին քաղաքին որ է մեծ. այլեւ երեւին ուրեք ուրեք հետք տանց եւ պարսպաց յերկիր սուզեալք. են անդէն երեք եկեղեցիք քարաշէնք կամարակապք. որք կան մնան կանգուն ՚ի մէջ դաշտին ըստ մասին միայն քայքայեալք:

Ուրզան քէօփրիւ: Կամուրջ մեծ եւ քարաշէն երեք կամարօք կառուցել ՚ի վերայ լայն եւ մեծի գետոյ, որ հասեալ ընդ Կիւմիւշխանէ եւ ընդ Դրապզուն, անկանի ՚ի Սեաւ ծով: Տեղին յոր շինել կայ այս կամուրջ, է ընդ մէջ Բաբերդու եւ Բալախոռ գեղջ, վտանգաւոր յոյժ առ ահի աւազակաց. քանզի գոլով շինեալ ընդ բերան չորից ճանապարհաց, յանկարծուստ ՚ի միոյ ՚ի ճանապարհացն անտի յանգէտս ՚ի վերայ յարձակին ՚ի վերայ անցաւորաց անդ գտելոց:

Բալախոռ, կամ Պալախօռ: Գեօղ մեծ կառուցեալ ՚ի դաշտավայրի մօտ ՚ի Բաբերդ, յորում լի են աղբերակունք ջուրց: Բնակիչք նորա խառն ՚ի տաճկաց եւ յազգէս հայոց. յորում է եւ մենաստանն Սուրբ Գէորգ:

Ղավուխ: Լեառն մեծ միով ժամաւ հեռի ՚ի Բալախոռայ յարեւմուտս հիւսիսոյ, ընդ որ հարկ է անցանել ճանապարհորդաց` որք երթեւեկս առնեն ՚ի կողմանս Կիւմիւշխանայի: Սակս սրածայր բարձրութեանն եւ սաստիկ զառ ՚ի թափ գոլոյ կոչեցաւ Ղավուխ, որ վտանգաւոր է յոյժ ՚ի ձմերայնի. քանզի ՚ի պատահիլ բքոյ ձեան որ սաստիկ լինի անդէն, ոչ ունելով խորշ ինչ թագստի, յամենայն կողմանց բաղխելով հեղձամղձուկ կորուսանէ զանցաւորս:

Թօմլա: Գիւղ մեծ ՚ի դաշտավայրի:

Քէստէսիկ: Գեօղ փոքր քան զվերինն ՚ի գլուխ լերին: ՚Ի գերեզմանատան հայոց կայ տապան վիմի` որոյ երկայնութիւն է իբր 21 ոտնաչափ, կարծեն բնակիչքն զսա լինել գերեզման հսկայաձեւ, առն հասակաւ համեմատ վիմին:

Օձտեղ, զոր աղաւաղանօք կոչեն Օստէղ: Գիւղ ՚ի դաշտավայրի յորում լի են աղբիւրք քարաշէն, յորոց բղխէ ջուր քաղցր յորդառատ. անցանէ առ նովաւ եւ գետ ինչ արագահոս: Եկեղեցին եւ մենաստան ազգիս հայոց` Սուրբ Լուսաւորիչ, է ՚ի քարաժայռ տեղւոջ. յորմունս եկեղեցւոյն արտաքուստ նաեւ ՚ի վերայ ապառաժին ուրեք ուրեք ուր շատ եւ ուր սակաւ կան օձք խիտ առ խիտ զմիմեամբք պատատեալք, բայց առհասարակ քարացեալք: Ասեն բնակիչքն թէ յառաջագոյն բազմութիւն օձից կային յայս տեղի, եւ ո'չ սպառէին, յայն սակս կոչեցաւ Օձտեղ. բայց ապա յաղօթից առն սրբոյ ճգնաւորի ուրուք բարձան. եւ ՚ի նշան սքանչելեաց դարձան առհասարակ ՚ի քար:

Խայեկ: Գիւղ փոքր քան զօձտեղ, կառուցեալ առ գետով:

Խըլըճլի: Գեօղ վտանգաւոր յոյժ ճանապարհորդաց. քանզի աստի եւ անդի սկսանի սահմանն Լազկիոյ, որք ՚ի վերայ յարձակել կողոպտեն զանցաւորս. ուստի բազումք գիշերայն անցանեն ընդ այն:

Են եւ այլ բազմութիւն գիւղօրէից ՚ի գաւառին Բաբերդոյ աստ եւ անդ. Մազկակրակ. Բինչիրկէ. Մամ. Բլուր. Լոռի. եւն: