Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Կոչի նաեւ Գաւառ, որոյ երկիր ձգի ՚ի վերայ բաձրագագաթ լերանց եւ ՚ի հնումն էր մի ՚ի գաւառաց պղնձեաց ին. յորում են ամուր տեղիք սահմանակից Շատախոյ ՚ի հարաւոյ նորա. նոյնպէս եւ ՚ի հարաւկողմն Մշոյ, միօրեայ հեռի ՚ի Մուշ քաղաքէ, յարեւմուտս Բաղիշոյ, յարեւմուտս հիւսիսոյ Տիարպէքիրոյ. ընդ մէջ սորա անցանէ վտակն Սէրի` որ խառնի ՚ի Տիգրիս: Բնակիչք սորա քուրդք եւ հայք, որոց երկոքին եւս զմի եւ զնոյն ազատութիւն ունին, արք յաղթանդամք եւ քաջասիրտք, երեւելիք ՚ի կորովութիս մարմնոյ, ահեղք ՚ի պատերազմի. որոց միայն ստուարութիւն հերաց` մանաւանդ ոմանց ՚ի նոցանէ ահացուցանէ զտեսօղսն, որք ՚ի սկզբանէ անտի միշտ եղեն ինքնագլուխ, ոչ ումեք ծառայելով. եւ ոչ ոք ՚ի փաշայից կամ ՚ի պէյից կարօղ գիաւ զսոսա նուաճել. սակս զօրութեան ուժոյ սց, եւ սակս ամուր վեյրացն, յորս ապաստանել ոչ ումեք թողուն մուտս առնել: Ունին իւրեանց մասնաւոր պէյ ինքնագլուխ: Մերքն խօսին անդէն ՚ի լեզու ինչ` որ մերձաւորութիւն յոյժ ունի ընդ գրաբառին. այս ցուցանէ զոչ խառնակիլ նոցա ընդ զանազան օտար ազգս, ընդ որովք անկան բազմութիւն ազգիս մերոյ, եւ եղծին զառաջին յստակութիւն լեզուին:

Մշեցիք զտաճիկ քուրդս Սասնոյ կոչեն Սասնցիք. իսկ զհայս Սասնոյ կոչեն գաւառցիք:

Օդ Սասնոյ պատուական եւ առողջ, մինչեւ ընդ պատմելոյ բնակչաց անլուր է ՚ի գաւառ նոցա անուն ժանտախտի: Երկիր սորա լերինք բարձրագագաթք եւ ապառաժուտք, որոց գլուխք զամն ողջոյն ձիւնապատեալք. քանզի Շատախ բարձրանայ յոյժ քան զերկիր Մշոյ. իսկ Սասուն բարձրանայ առաւել յոյժ քան զայն: Առ սաստիկ խոժոռութեան առապարացն ո'չ կարէ շրջիլ ՚ի նմ երիվար, այլ միայն ել եւ ջորի. իսկ բնակիչքն առհասարակ ցուպ ՚ի ձեռին. յոտս ագուցեալք տեսակ ինչ կոչկաց, զոր կոչեն Խարուկ. որ ՚ի վերոյ գործել է ՚ի մազոյ այծեաց, իսկ ներքոյ ընդ ոտիւք ՚ի կանեփոյ խիտ առ խիտ զարմանալի իմն հիւսուածով իբրեւ զտախտակ պնդացուցեալ, եւ բեւեռս ՚ի նմ հաստատել առ ՚ի շահիլ. քանզի կօշիկ գործեալ ՚ի մորթոյ չունի տեւել անդէն: Ճանապարհորդեն մանաւանդ ՚ի ժամանակս գարնան յորժամ լինին եղունճ. որով կոչեն նոքա որպէս եւ այլ Հայաստանեայց քան զայն սառն. որ լինի ՚ի հալելոյ ձեան ՚ի ջերմուէ տունջեան, եւ ապա նոյն հալել ձիւնն սառուցել մնայ ՚ի պարզութեան գիշերի. եւ տեւէ այս սառն գերթէ ՚ի կէս գիշերոյ մինչեւ ՚ի կէս օր:

Բերէ Սասուն խաղող, որ գրեթէ հրեշ իմն է ՚ի մէջ տեսակաց խաղողոյ. մեծութիւն նորա ընկուզաչափ, ճաշակն ազնիւ յոյժ. որոյ գինին զարմանալի, որթք նորա բարձրանան ՚ի վերայ ծառոց, զորոց զարմատսն ոռոգեն ջրով: Բերէ եւ այլ ազգս ընտիր պտղոց գերանզանց քան զայլոց տեղեաց, եւ նուռն մրկիթ` որ է պտուղ ոլոռնաձեւ. զոր չորացուցել եւ աղացեալ եւ ջրով զանգել, լինի քաղցր պաշար կերակրոց նոցա. փղինճ նման փշատի, այլ բոլրակաձեւ եւ քաղցր յոյժ. մեղր ազնիւ. կանէփ այսինքն քէնաիր նրբաթել յոյժ: Ունի եւ արմտիս եւ ցորեան պատուական, բայց սակս լեռնային գոլոյ երկրին սակաւ բերէ. ուստի բնակիչքն ՚ի Մշոյ առնուն զցորեանն` փոխանակելով ընդ խաղողոյ իւրեանց եւ ընդ բերոց: Ունի բերդ զօրաւոր նոյնպէս Սասուն կոչեցել ՚ի վերայ բարձր լերին:

Աղմուռատ: Գիւղ Սասնոյ, որունէր ՚ի հնումն բերդ ամուր, այլ այժմ է քայքայեալ:

Խոց: ՚Ի հն Խուլց: Գիւղ Սասնոյ, ուր էր սբ ուխտն Թովմայի առաքելոյն:

Պետրոս առաքելոյ վանք. կամ Վանք ճկութի սրբոյն Պէտրոսի, ռմկ կոչեն Մատին առաքեալ: Մենաստան երեւե, ուր նստի առաջնորդն առհասարակ գաւառին Սասնոյ. յորոյ թեմն անկանի նաեւ Խզու: Մերձ իւր ունի լեառն ըոչեցել յանուն Մարաթոս բարձր եւ միշտ ձիւնապատեալ: