Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Փաշայութիւն էռդուզէան:

Անունս Տիարպէքիր թարգմանի Երկիր պէքրի, կոչեցաւ այսպէս, զի ըստ որում գրէ Քեաթիպ չէլէպին ՚ի ճիհաննիւմային, ՚ի տոհմիցն արաբաց` պէքիր որդի վալիյի, որդւոց գասիդի ՚ի կողմանցն պարսից սմին նահանգին տիրապետել, յայնմանէ անուն ընկալաւ համօրէն երկրին, եւ կոչեցաւ Տիարպէքիր: Բայց ոմանք ստուգաբանեն, թէ վասն զի յետ անցանելոյ ՚ի ձեռս օսմանեանց` կոյս մնաց քաղաքս, եւ ոչ նուաճեցաւ երբէք յօտարաց յայն սակս կոչեցաւ Տիարպէքիր, այսինքն Երկիր կուսի: Այլ կոյս յարաբացւոց Պիքր կոչի. իսկ Պէքր առ արաբացիս: Նախածին կամ Անդրանիկ թարգմանի ՚ի մեզ, որ եւ մականունութեամբ լինի առ նոսա յատուկ անուն. էպուպէքր կոչի առաջին յաջորդ մահմէտին: Սովին Տիարպէքիր անուամբ սովորաբար կոչի միայն նահանգն, այսինքն սահմանն վալիին կամ փաշային. իսկ մայրաքաղաքն կոչի Ամիթ. մանաւանդ ՚ի գիրս օսմանեանց, որ է ռամկաց բազում անգամ նաեւ մայրաքաղաքն կոչի Տիարպէքիր:

Նահանգ Տիարպէքիրի ձգի ՚ի վերին կողմն միջագետաց, այսինքն ՚ի մէջ Եփրատայ, եւ Տիգրիսի. ձգի եւս յարեւելեան կողմն Տիգրիսի արտաքոյ միջագետաց. յարեւելից` ունի իւր սահմանակից զպէյութին Մշոյ, եւ զՍասուն. ՚ի հիւսիսոյ` զփաշայութին Էրզիռումայ. յարեւմտից` զԵփրատ գետ, եւ ՚ի հարաւոյ` զփաշայութին Ուռհայու եւ զՄուսուլայ: Եւ այսպէս ընդ մեծի մասին անկանի ՚ի յաղձնիս եւ ՚ի չրդ հայս, որք են հին նահանգք Մեծին Հայոց:

Մարդաշատ է այս նահանգ բնակել ՚ի զանազան ազգաց, որք են հայլ, քէլտանի, նաստուրի, եագուպի, որք եւ կոչին սուրիան. եէզիտի, չայ իւսլի: Գտանին նաեւ գաղթականք ինչ արաբացւոց. բայց ըստ մեծի մասին բնակել է ՚ի քրդաց: Քէլտանիք եւ Նաստուրիք` ազգաւ են մի եւ նոյն, որք են հին Քաղդէացիք, կամ Ասորէստանեայք, եւ կրօնիւ միայն բաժանին, նաստուրիք այն ինքն է` Նեստորականք ընդունին զհերեսիովտուին նեստորի, յայն սակս կոչին յայս անուն: Իսկ քելտանիք այն ինքն է` քաղդէացիք, են ուղղափառք, յայն սակս թողել զանուն հերեսիովտապետին, կոչին յանուն ազգին: Երկոքին եւս ունին մի մի պատրիարգ նաստուրեանց կամ նեստորականաց նստի ՚ի յալգօշ քաղաք մուսլայ. իսկ պատրիարգ քէլտանեանց նստի ՚ի յամիթ կամ ՚ի Տիարպէքիր. սոցա բնիկ քաղաք` քանզի է Պաղտատ մայրաքաղաք քաղդէացւոց ազգին, յայն սակս եւ յարքունի հրովարտակս քէլտանի պատրիարգք կոչին պատրիարգ Պաղտատի: Նաստուրիք թէ որպէս ՚ի նորումս ընդ գլխաւոր մասին դարձան յուղղափառութիւն, գրեսցուք ՚ի նահանգն Մուսուլայ: Հին քաղդէացիք են եւ եէզիտի ազգն. զորմէ ստորեւ ՚ի բնիկ սահմանս իւրեանց:

Եագուպիք: Ազգաւ են նախնի ասորիք, այլ կոչին սոքա եագուպիք, այսինքն Յակոբեանք, սակս կրօնին. զի ընդունին զհերեսիովտուին յակովբայ. որք եւ յայն սակս բազում անգամ կոչին ՚ի Տիարպէքիրցոց հորդուխի, որ թարգմանի հերետիկոս: Բզմ անգամ եւս յանուն ազգին կոչին Սուրիան, որ թարգմանի Ասորիք: Պատրիարգ սոցա նստի ՚ի Մէրտին, զորմէ տե'ս անդ:

Չայ իւսլի: Այսպէս կոչին սոքա ՚ի Տիարպէքիրցոց, սակս բնակելոյ առ գետով, զի ՚ի սահմանս նահանգին Տիարպէքիրոյ գտանին ՚ի սոցանէ գիւղօրէք իբրեւ 12, առհասարակ առ գետով, կոչին եւս Չրաղքիւղ, Չրաղփիւֆ, եւ ՚ի ռամկաց Չրաղսէօնտիւրէն, Մոմսէօնտիւրէն, որ առ հասարակ թարգմանի Ճրագաշիջոյցք: Ցրուել կան ՚ի սցէ եւ յայլ տեղիս. կրօնիւ մահմէտական են. ունին թլփատութի. առնեն նամազ եւն. բայց ունին աղանդ պիղծ եւ գարշելի, զի չորիցս յամին, այսինքն ՚ի չորս եղանակս տարւոյն ՚ի միում որոշեալ աւուր ժողովին գիշերայն ՚ի միում տան, աստ եւ անդ ՚ի մէջ քաղաքին կամ գեղջ իւրեանց, արք եւ կանայք, ազատք եւ արամբք, օրիորդք եւ պատանիք, եւ անդ ժողով կազմել խնջոյս յարդարել մեծաւ հանդիսիւ, զոր նոքա կոչեն Տէրնէք, յետ խնջոյիցն շիջուցել զամ ճրագունս, շաղաշարին արուք ընդ իգաց ում եւ պատահիցին. հետեւելով յայսմ հին աղանդոյն ադամեանց: Ոչ թողուն ոք օտար ազգաց կամ կրօնից բնակիլ ՚ի մէջ իւրեանց: Գտանէին ՚ի սցէ երբեմն եւ ՚ի Կոստանդնուպօլիս, եւ ՚ի քաղաքս ինչ անատօլուի, բայց թագաւորք օսմանեանց բարձին զնոսա ՚ի Կոստանդնուպօլսոյ եւ ՚ի մերձակայ տեղեաց. իսկ հեռաւորքն մնացին մինչեւ ցայժմ: Տե'ս եւ զնէսսէրեանս ՚ի նահանգին շամայ:

Օդ Տիարպէքիրոյ առողջ եւ պատուական. այլ ոմն 3756 է թուական մեծամեծ փոփոխութեանց օդոյ եւ հիւանդութեանց, որ մինչեւ ցայժմ յիշատակի առ նոսա. զի ՚ի նոյեմբերի առ սաստիկ ցրտութեան հիւսիսային հողմոյ սառեաւ շադ գետ. յորոյ վերայ կարաւանք եւ ճանապարհորդք` զաւուրս 40 երթեւեկս առնէին աղտուք եւ բեռնակիր գրաստուք. ամենայն հեղուկք` մինչեւ գինի` սառեցան. իսկ ջուր ՚ի բերելն անդ յաղբերէն ՚ի ճանապարհի սառէր. երբեմն երբեմն իջանէին յօդոյ անտի գոլորշիք սառուցեալք նման գղաթի, ահարկու տեսողաց. ամենայն արուեստք եւ գործք խափանեցան. ճանապարհք արգելան առ ահի գայլոց` որք յարձակէին մինչեւ ՚ի շէնս ՚ի վերայ կենդանի մարդոյ. տունկք գօսացան. բազումք յաղքատաց առ ՚ի չգոյէ պատսպարանաց հրոյ եւ զգեստուց` մեռան:

Իսկ ՚ի 1757 յամարայնի յաջորդեաց ահնարին երաշտութիւն, մինչեւ բազումք յաղբերաց ցամաքեցան. ապա յաւելաւ մալախ եկել ՚ի կողմանց մուսլայ ՚ի դաշտն Մէրտինու, եւ անտի ՚ի Տիարպէքիր. որոց բազմութիւն ծածկէին զերկիր աւելի քան զթզաչափ, իսկ ՚ի վերանալ ընդ օդս` արգելուին զշառաւիղս արեգական. յետ այնորիկ եկն թռչունն մընինա եւ դալունկ կոչեցեալ ՚ի նոցունց. որք ՚ի միում հասակի 100 եւ 200 ժողովէին եւ ծծէին զամ հիւթ ցորենոյ եւ գարւոյ, մինչեւ չմնալ ինչ` բայց եթէ սոսկ յարդ: Այնուհետեւ տիրեաց սովն կորստական ՚ի մուսլայ մինչ ՚ի սեւ աստ, եւ ՚ի Հայպայ մինչ յԷրզիռում. մի քիլէ ցորենոյ որ յառաջագոյն վաճառէր 7 ղուռուշի, վաճառեցաւ 15, 25 ղուռուշի. յետ սակաւուց 30, 40, նաեւ 60 ղուռուշի. աղքատք յետ վաճառելոյ զկահ եւ զկարասիս իւրեանց նուաստ գնով ՚ի գտանել հաց, վաճառեցին ապա նաեւ զորդիս իւրեանց դիւրագին քան զյաւանակս: Ո'չ գոյր թիւ մուրացիկ կարօտելոյ, որք երամ երամ շրջէին տանէ ՚ի տուն, եւ առ ՚ի չգոյէ կերակրոց` ձեռնարկին ուտել զլուն եւ զկատու, նաեւ ոմանք մարդ կենդանի, ՚ի հազրու աւան երեք քուրդք 40 ոգիս զենել կերան. եւ երեք կանայք քրդաց զբազմութիւն տղայոց. զորս եւ կալել դատաւորաց սպանին. բազումք ելել յերկրէն ՚ի փախչիլ յերեսաց սովոյն` իբրեւ գնային միօրեայ կամ երօրեայ ճանապարհ նուազեալք ՚ի քաղցրու մեռանէին: Ամենայն ճանապարհք լցան դիակամբք. գիւղօրէք մնացին առանց բնակչաց զորոց զշինուածս քակել վաճառէին ՚ի յայրել. իսկ ՚ի քաղաքին բազմութիւն դիակաց շեղջել երկուստեք յանցս փողոցաց, մնային այնպէս զաւուրս երիս եւ չորս զորս եւ բարձեալ յուսս բեռնակրաց ՚ի վիհս լնուին բազմութիւն ՚ի միասին. եւ առ ժամահոտուէ այնչափ դիակաց ապականել օդոյն, յաճախեաց հիւանդուի. որով մեռան նաեւ մեծատունք յարգեալք հացիւ, երկու մասն քաղաքին Տիարպէքիրոյ տունք կրպակք դարձաւ յաւերակ. իսկ թիւ մեռելոց նորա ՚ի սովոյ` գրով ՚ի համար կալեալ, գտան 80 հազարք:

Նաեւ ՚ի հնումն տիրեաց սով ՚ի Տիարպէքիր ՚ի 858 էն մինչ ՚ի 866. որպէս պատմէ Յովհաննէս եպիսկոպոս առ Ասսեմ, հատ բ. թղթ. 86: Երբեմն երբեմն տիրէ եւ ժանտախտ զ եղեւ ՚ի 855էն մինչեւ ՚ի 858. եւ ՚ի 869 ըստ նորին Յոհաննու. եւ յառաջիկայ դարուս ՚ի 1701. եւ ՚ի 1771:

Անուանի լերինք նահանգին Տիարպէքիրոյ են Գարաճա. կամ Գարատազ, որք են լերինք Տօրօսի: Սինճար. Ճուտի, Քէարէ, եւն զորս յիւրեանց գաւառս ստորագրեսցուք:

Նահանգն Տիարպէքիրոյ բաց ՚ի գետակացն` որք են վտակ կամ Տիգրիսի եւ կամ Եփրատայ, ունի զմեծ եւ զհռչակաւոր գետն Տիգրիս, յարտաքնոց կոչեցեալ Շադ կամ Դկլաթ, որ անցանէ ընդ մէջ իւր. ՚ի հիւսիսոյ կողմանէ ունի զմի առաջն Եփրատայ` որ գայ ՚ի Տիատինոյ եւ յարեւելից կողմանէ զԵփրատ գետն մեծ զմիացեալն յերկուց առաջից, զորոց տե'ս ՚ի ներածութեան Հայաստանեայց: Ջուր գետոյն Տիգրիսի պատուական եւ ցանկալի ամենայն բնակչացն վասնորոյ գիւղօրէք բնակչաց առ նովաւ` առ հասարակ ըմպեն ՚ի ջրոյ նորա. Կէս ժամաւ հեռի ՚ի յԱմիդ քաղաքէն` է կամուրջ քարաշէն ՚ի վերայ Տիգրիսի 10 կամարօք ընդ մէջ երկուց լերանց: Ունի եւ լճակ ՚ի յԱրզնի գաւառ իւր` Ծովք կոչեցել, եւ ՚ի տաճկաց Կէօլլիաք, զորմէ ստորեւ. եւ Տեշճի էր զէն. որոյ շրջապատ 3 փարսխաչափ, ջուրն վճիտ, եւ ձուկն առատ:

Բերք Տիարպէքիրոյ են գրեթէ ամենայն տեսակք արմտեաց. յորս ընտիր եւ առատ է ցորեանն, 5 կամ 3 ղռշ մի քիլէն. երբեմն նաեւ 6 ղուռուշ ¹. իսկ դարւոյն մի քիլէն 2 1\2. կամ 3 ղուռուշ. սուսամ 15 կամ 20 ղուռուշ. բամբակ առատ, 1 ղռշ պաթմանն (որ է 6 օգգա). բերէ զանազան տեսակս խաղողոյ ՚ի յամիթ գաւառին. որոց երկուքն են կարմիր. որք կոչին տաղ իւզիւմի, եւ խաթուն պարմաղի. այլ զգինին յորինեն միայն ՚ի սեաւ խաղողոյ, որոյ պատուական լինի ՚ի յարզնի գաւառ Տիարպէքիրոյ: Ունի պատուական խաղող նաեւ ՚ի Սղերտ եւ ՚ի սեւերէկ գաւառս իւր, բերէ նաեւ խնձոր. տանձ, դեղձ, նուռն, թուզ, վարունգ, մեղրապոպ այսինքն ձմերուկ քաղցրաճաշակ եւ սքանչելի մեծութեամբ որոյ մին կշռէ երբեմն 30 նաեւ 35 օգգա, ուստի մասն մասն հատեալ, կշռով վաճառեն անդէն:

Այլ ընտիր եւ հռչակաւոր ՚ի մէջ բերոց Տիարպէքիրոյ` է սախ իւր, մի միայն ՚ի մէջ համօրէն ի. զոր եւ մասնաւոր իմն խնամով դարմանն, զի իւրաքանչիւրոք որք ունին պարտէզ առ Տիգրիս իբրեւ գետն յետ գարնանային առատութեան իւրոյ նուազի եւ թողու ցամաք տեղի առ ափամբք իւրովք, անդ ՚ի ցամաքել տեղի ձորագետոյն ածուատեն զանդաստանս սեխենեաց, որպէս եւ մեղրապօպին եւ վարնգոյն, իւրաքանչիւրոց առաջի պարտիզի իւրոյ. եւ կարգաւ իմն նախ առ ցամաքաւ անկեն զսեխենիս. անտի անդր ՚ի գետն կոյս` զմեղրապոպ. իսկ անմիջապէս առ ջրով գետոյն զվարունգ: Յատակ ձորագետոյն քանզի է խիճ եւ լախըլ քար, պեղեն զքարինս, եւ ՚ի հողն որ ընդ նովաւ` բանան փոսս մեծամեծս խորինս եւ երկայնաձեւս իբրեւ մի մի գերեզման, ուր եւ մղի ջուր ՚ի գետոյն. եւ ՚ի նմ անկեն զսերմն սեխին զբազումս ՚ի միասին. յետ բուսանելոյն զպարարտսն ՚ի նոցունց թողեալ, եւ զայլս քանցել, ընդ աճել բուսոյն փոքր ինչ, լնուն առ նովաւ հետ զհետէ աղբ հասարակ առ ՚ի զատել ՚ի միմեանց զզանազան ընձիւղս. ապա ՚ի յաճել սեխին` արկանեն նաեւ փոքր ինչ աղբ աղանւոյ. այս պարարտութիւն աղաւնոյ եւ ջուր Տիգրիսի հասուցանեն սեխ գերագոյն ՚ի մէջ ի, որոց այնչափ է քաղցրութիւն, մինչեւ մատանց մուծանել ընդ միմեանս, իսկ մեծութիւն նոցա ընդ մեծի մասին 20 կամ 22 օգգա. եւ ոմանք նաեւ 35 եւ մինչեւ 40 օգգա: Երեք տեսակք են սեխին ՚ի Տիարպէքիր, որք բուսանին զկնի միմեանց. ա. Եազը գավունու. որ հասունանայ նախ քան զվարունգն, եւ լինի դեղին, ոմանք ՚ի նոսա կանաչ, ձեւով փոքր եւ բոլորակ: բ. Պէգթաշի գավուն, անուշահոտ որ հասանի զկնի առաջնոյն, ձեւով արտուղաւոր բոլորակ, գունով կարմրագոյն դեղին: գ. Չայ գավունու. մեծ եւ քաղցր քան զառաջինսն, բոլորակաձեւ եւ սպիտակագոյն. յորոցզերկայնաձեւսն` քանզի գունով լինին սեւագոյն կանաչ, յայն սակս կոչեն գարտ օղլանը: Այսպիսի սեխ ազնիւ միայն այս սահման Տիգրիսի բերէ, որ ձգի 12 ժամ ՚ի վերոյ քան զամիթ, եւ 12 ժամ ստոր քան զնա:

Բերէ Տիարպէքիր եւ զանազան տեսակս խոտոց. բայց զկաղամբ բերեն ՚ի յԱմիթ քաղաք յերկորեայ եւ յեռօրեայ հեռի սահմանաց իւրոց. յայն սակս մին վաճառի ՚ի յԱմիդ 10 եւ 12 փարայ. ոչ անկեն քաղաքցիք ՚ի բարեբեր պարտէզս իւրեանց. զի մի որպէս ասեն պարտաւորեսցին տալ զօրաց եւ փաշային: Ո'չ բերէ ընկոյզ եւ ո'չ վուշ, այլ բերեն արտաքուստ Թիաթիան սերէ, այլ ՚ի գործ ածեն զբերեալսն ՚ի պուճախէն. որ սակս զօրաւոր գոլոյն կոչի ՚ի Կոստանդինուպօլիս սագալ տէօքէն թիւթիւնի:

՚Ի մէջ բուսոց Ամթայ անուանի է բոյսն կոչեցեալ Տօմպալան, որ որպէս ասեն գտանի նաեւ ՚ի Պաղտատ եւ ՚ի զարսուս. սա նման եէր էլամասին չունի ո'չ արմատ, եւ ո'չ ընձիւղ կամ տերեւ արտաքոյ հողոյ. բայց քաղցր եւ թեթեւ եւ օգտակար քան զայն, գունով արտաքուստ եսաւ. եւ գտանեն զայն ՚ի յուռիլ հողոյն ընդ որով գտանի, այլ որ զարմանալին է` ՚ի ժամանակս որոտալոյ երկնից կամ ՚ի յանձրեւելն` յայնմ վայրի ուր ոչինչ երեւիր ՚ի բուսաց աստի` ծածկել գոլով բոլորովին ընդ երկրաւ, անդանոր հարիւրաւորք ՚ի սցէ արտաքս ցցեալ երեւին, եւ բանան եւ լայնեն զգլուխս իւրեանց առ ՚ի յընդունիլ զխոնաւուի. որք յայլ ժամանակս փակ են բոլորովին եւ բոլորակաձեւ: Լինի սա պաշար բնակչաց մանաւանդ յաղուհացսն. գտանի եւս ՚ի բուսոց աստի առ արմատովք խոռոչացելծառոց ՚ի ներքոյ կողմանէ. զորս որպէս եէր էլմասին` յաճախ գտանէ խողնպեղելով ցռկաւ իւրով զհողն: Ունի Տիարպէքիր ՚ի Սղերտ գաւառի իւրում նաեւ ձէթ, մեղր, եւ մեղրամոմ, պթուն, որ է պտուղ բեւեկնոյ եւ է չէթլեմպիչ. եւ նաւթ սպիտակ: Հռդակաւոր ընդ ամենայն Մամուտիէ Տիարպէքիրոյ, որ բուսանի ՚ի Բալու գաւառ նորա: Ունի եւ հարուստ աղէհանքս ՚ի զանազան գաւառս իւր. բայց առհասարակ են ՚ի ձեռս եէզիտի ազգին. յայն սակս ՚ի տիարպէքիրցոց նոյն աղէհանք կոչին Եէզիտխանէ:

՚Ի մէջ թռչնոց սորա անուանի է այն տեսակ աղաւնոյ` որ կոչի ՚ի նոցունց Պօռան. գունով կամ առհասարակ սեաւ եւ կամ սպիտակախառն. մի բեռն իշոյ աւելորդաց սորա վաճառի 6 ղռշ. ուստի իւրաքանչիւր աղաւնոց կամ որպէս նոքա ասեն պառան խանէ, որք ամի ամի բերեն գրեթէ 100 բեռինս, շահին ամի ամի 600 ղուռուշ. յայն սակս ՚ի զանազան գիւղօրէս բազմացուցանեն, որպէս գրեսցուք զկնի. զի աւելորդօք կամ աղբովք սոցին պարարտացուցանեն զբոյսս սեխենեաց:

՚Ի մէջ վնասակար կենդանեաց կարիճ նահանգիս դժնդակ, որոյ ցաւ խայթուածոց տեւէ ժամս 14. այլ բնակիչք հանել ունին գիւղ կարճի, եւ նովին իւղով օծել զվէրսն փարատեն զցաւսն, զնոյն իւղ ՚ի գործ ածեն եւ ՚ի դեղ միզարգելութեան ախտի օծելով արտաքուստ:

Վաճառականութիւն որ ծաղկել է ընդ այլոց մեծամեծ քաղաքաց Անատօլուի. ՚ի սմա երթեւեկս առնեն կարաւանք Պաղտատու, Շամայ, Հալպայ, Մուսլայ, Ատանայ, Գայսերիոյ, Էրզիռումայ, Դրապիզունայ, եւ Դէվրիզոյ յերկրէն Պարսից. առաքէ ընդ ամենայն զչիթ իւր գրեթէ հազարաւոր քիւրի ². ՚ի Ռումէլի, ՚ի շրջակայս Սեաւ ծովու, եւ ՚ի պէսպէս նահանգս Անատօլուի: Առաքէ եւ զպէեազլը. որոյ դօփ է 16 կանգուն. եւ վաճառի անդ 8 եւ 10 ղուռուշ. իսկ ՚ի Կոստանդնուպօլիս 14 կամ յաւէտ եւ նուազ ընդ ժամանակին: Առաքէ նաեւ ալաճայ աստ եւ անդ, զոր յառաջ բերէր ՚ի Հալապայ. առաքէ զիւր գերազանց Մամուտիէ Բալուայ ՚ի յԻզմիր վասն Եւրոպիոյ, ամի ամի գրեթէ 100 օգգա, որոյ մի օգգա վաճառի ՚ի Տիարպէքիր 10 ղուռուշ. բերել տայ զՄամուտիէ նաեւ արտաքուստ. այսինքն ՚ի Հըսնիմանսուրայ իբրեւ 400 օգգա. եւ ՚ի յԱտանոյ իբրեւ 800 օգգա, եւ առաքէ նոյնպէս յԻզմիր եւ այլուր: Նաեւ զգղթոր այսինքն մաղը բազում յոյժ, զոր բերել տայ ամի ամի իբրեւ 5000 գանգար ՚ի լերանց Քիւրտիսթանայ, եւ ՚ի յԱմէտիոյ` որ պատուականգոյն է քան զառաջինն, մի գանգարն վաճառի ՚ի Տիարպէքիր` իբրեւ 62 ղուռուշ ³: Առաքէ նաեւ պղինձ ՚ի յԱրզանայ գաւառէն իւրմէ զորմէ ստորեւ. եւ զներկեալ մորթ ոչխարի եւ եզին, որ գտանի ՚ի յԱմիթ գաւառի, նաեւ բերել տայ ՚ի Հազրուէ մորթս անհարթս, զորս անդէն ՚ի յԱմիթ հարթել եւ ներկել առաքէ աստ եւ անդ:

Առնու արտաքուստ զտորոն, այն է քէ'օք պօյասի ՚ի Կէնճէէ, որ պատուականագոյն է քան զայլ ամենայն տեղեաց. որոյ մի Գանգար վաճառի ՚ի Տիարպէքիր 229 ղուռուշ. առնու եւ ՚ի Կիպրոսէ` որ ստորին է քան զառաջինն. մի Գանգար նորա 220 ղռշ. եւ ՚ի Գարամանիոյ ստորին քան զերկուս առաջինս, 130 ղռշի: Ամի ամի առել ներկն իւր առհասարակ` է իբրեւ 300 գանգար: Յառաջ ժամանակաւ ամի ամի կրէին ՚ի յԱմիդ 10 եւ 12 հազար ուղտք պէսպէս վաճառս հնդկաց. զորս ըստ մասին ինքն առնոյր, եւ ընդ մեծի մասին սփռէր յայլ եւ այլ տեղիս. բայց յետ որոյ բացան գործարանք իւր ձեռագործաց, եւ նոյն վաճառք հնդկաց այլով ճանապարհաւ սկսան սփռիլ աստ եւ անդ, խափանեցաւ այն մեծ կարաւանաց բազմութիւն:

Սահման իշխանութեան Տիարպէքիրոյ վալիին ընդարձակ ձգի յոյժ, եւ սանճագք նորա բազում. բայց ութ ՚ի սանճագաց իւրոց ՚ի վաղուց հետէ են օճագլըգ քուրդ ազգին, որք եւ ոչ անսան հրամանի տէրութեան յելանել եւ յիջանել նոցա յիշխանուե. իսկ հինգքն են հիւքիումէթ, յորս ընդ ժառանգութեան զարմի յորդւոց յորդի իշխեն պէյք քրդաց. իսկ մնացել բնիկ սանճագք Օսմանեան տէրութեան բնակել գոլով մանաւանդ ՚ի քրդաց, ընդ մեծն մասին ապստամբք են ՚ի նմանէ. որպէս եւ նոյն իսկ օճագլըգ եւ հիւքիումէթ սանճագքն գրեթէ առհասարակ. յորոց բազումք ծանր վիշտս եւ խռովութիւնս հասուցանեն փաշային, յայտնի պատերազմ մղելով ընդ նմա, ուստի սահման հնազանդել ընդ իշխանութեամբ փաշային է փոքր, առ սահմանօքն` որք ընդ արքունի հրովարտակին անկանին նմա. եւ ունի գիւղօրէս հնազանդեալս 360: Կարէ հանել զօրս 20 կամ 30 հազար. իսկ թէ ամենայն սանճագք իւր հպատակ լինէին, կարէր յայնժամ հանել զօրս իբրեւ զբանակ թագաւորի. Հարկ քրիստոէից Ամթայ ամի ամի է ղուռուշ 5 1\2. իսկ բնակիչք գիւղօրէից բաց ՚ի հարկաց տան մի մի ղուռուշ Քէօյ աղային, իբրեւ ՚ի վարձ ծախուց եւ աշխատանաց հարկապահանջին` որ գնայ ՚ի գիւղօրէս: Զայլոց ծախուց քաղաքին Ամթայ` գրեսցուք ՚ի ստորագրութեան նորա: Գաւառք Տիարպէքիրոյ ընդ արքունի դիւանագրին են հետեւեալքս:

ա. Ամիթ. լիվա: բ. Թերճիզ. հիւքիումէթ. ընդ Քեաթիպ չէլէպիին` օճագլըգ: գ. Բալու. հիւքիումէթ: դ. Քիւնճ. հիւքիումէթ: ե. Հանի. լիվա. ՚ի հն Հենի: զ. Սավուր: է. Միաֆարզին. լիվա: ը. Միհրանի. ընդ Քեաթիպ չէլ օճագլըգ: թ. Խապուր. զոր դնէ նաեւ ՚ի նահանգն Ուրֆա: ժ. Խարբութ. լիվա. որ է Խարբերդ: ժա. Սիերտ. որ է Սղերտ. լիվա: ժբ. Ճերմիք. այն է Ջերմուկ. լիվա. ընդ Քեաթիպ չէլ օճագլըգ: ժգ. Սիվէրէք. լիվա. որ է Մռաւերակ: ժդ. Արզնի. լիվա: ժե. Չիւնքէզ: ժզ. Գուլէպ. լիվա. ընդ Քեաթիպ չէլ օճագլըգ: ժէ. Աթագ. ընդ քեաթ, չէլ օճագլըգ: ժը. Չապագջուր. այն է` Ճապղջուր, լիվա. ըստ Քեաթիպ չէլ օճագլըգ: ժթ. Հըսնիքիյֆ. լիվա: ի. Էկիլ. հիւքիումէթ: իա. Փերքէք. այսինքն Բերդեկ. ընդ քեաթ չէլ, օճագլըգ: իբ. Սաղման. լիվա. ըստ քեաթ. չէլ. օճագլըգ: իգ. Մազկիրտ. լիվա: իդ. Չիմիզկեղէք. լիվա: իե. Փէրթէքրէք: իզ. Մարտին: իէ. Սինճար: իը. Ճիղրէ. հիւքիումէթ: իթ. Կիւրէլի քէպիր. այսինքն մեծ: լ. Կիւրէլի սաղիր. այսինքն փոքր: լա. Հըզու. հիւքիումէթ: լբ. Աքճագալէ. լիվա, լգ. Կիւրկիլ. լիվա: լդ. Իքիս: լե. Կերաքար:

Այլ մեք ընդ այժմեան վիճակի այսպէս ունիմք կարգել զգաւառս Տիարպէքիրոյ:

ա. Ամիթ. բ. Թերճիլ. գ. Միաֆարզին. դ. Միհրանի. ե. Աթախ. զ. Էկիլ. է. Ճապղջուր. ը. Բալու. թ. Չար սանճագ, յորում են ա. Մեծկերտ. բ. Սաղման. գ. Փէրի. գ. Բերդակ: Ժ. Չմշկէձէկ. ժա. Սեւերեկ. ժբ. Սավուր. ժգ. Սղերտ. ժդ. Խզու. ժե. Հըսնիքիյֆ. ժզ. Սահման մատէն էմինիին. յորում են ա. Խարբերդ. բ. Ջերմուկ, եւ ընդ նովաւ Շնքուշ. դ. Արզնի:

Յաւելցուք ապա եւ զԻսքէան եւ զԱշիտի, եւ զԱմէտիէ. ՚ի բաց թողել զմնացել գաւառս Տիարպէքիրոյ, ՚ի բաց թողել եւ զՄարտին, որ անկանի ՚ի Միջագետս տէրութեան Հայոց. եւ է այժմ ընդ իշխանութեամբ փաշային Պաղտատի: