Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Այս գաւառ է դաշտավայր լայնածաւալ կոչեցել Քարփութ օվասի. որ եւ բաժանի յերիս ընդարձակ դաշտս, առ հարաւային գետեզերք Եփրատայ` որ գայ ՚ի Տիատինոյ. եւ ՚ի հարաւակողմն Չար սանճագին: ՚Ի լերինս սորա երեւին հետք շիջեալ հրաբուխից. այլեւ ՚ի տեղիս տեղիս նշանք հանքաց երկաթոյ:

Լինի ՚ի սմա առատութեամբ ամենայն աղգ արմտեաց. ցորեան, գարի, ոսպ, բակլայ, որիզ, բամբակ, շուշմայ` այսինքն սուսամ. կտաւատ բազում յոյժ. եւ կէնէկէրչէք, որ է բոյս ինչ լատիներէն կոչեցեալ Ռիչինուս Գօմմունիս. յորոյ սարմանեացն հանեն իւղ. եւ ՚ի գործ ածեն ՚ի վառումն: Լինի ՚ի սմա նաեւ մրգեղէն եւ խոտեղէն:

Խարբերդ: Կոչի եւս Հոնիզիյատ. զոր ոմանք վրիպանօք կոչեն Հասանզատէ: Գլխաւոր քաղաք գաւառին պարսպապատ մերձ ՚ի յԵփրատ, երկօրեայ հեռի ՚ի Մալագիոյ. ունի բերդ ՚ի վերայ լերին ուր նստի տիղտար այսինքն բերդակալ կամ օրէն մովտուվաք. հրամանաւ Մատէն Էմինիին: Բնակիչք Խարբերդ քաղաքին` տաճիկք եւ հայք, առհասարակ տունք իբր 3000:

Ունի ՚ի դաշտավայրին բազմութիւն գիւղօրէից, որոց բնակիչք տաճիկք, եւ ընդ մեծի մասին հայք, որք են ա. Քիարտէմինիկ: բ. Սարբուլու. գ. Գեղուանք: դ. Մօնլա քէօքիւ: ե. Քէհլի կամ Քահլու: զ. Հողի: է. Վարդադիլ կամ Վէրդէդի: ը. Բառջանճ կամ Բէռջէնջ: թ. Խէռխէկ: ժ. Կտորիկ կամ Քէսրիկ: ժա. Երդմնիկ: ժբ. Հիւսնիկ: ժգ. Մորենիկ: ժգ. Ասորի կամ Սիարսիա: ժե. Սարխըլի: ժզ. Խարասաս: ժէ. Գամք կամ Գէօմք: ժը. Շէամալի: ժթ. Ազիզեամ: ի. Հաճարի: իա. Աղընձիկ: իբ. Ապուսի: իգ. Իջմէ իդ. Զարդարիլ կամ Զերդերիլ. ունի մենաստան կոչեցել Սուրբ Ապտլմսեհ: իե. Կէէնէֆիք: իզ. Կէօկլէ գալէ: իէ. Շէյխ. ճաճի: իը. Ահոռ. գիւղ առ Եփրատաւ: իթ. Էտրէմիտ: լ. Թէքէճիք: լա. Չէօբէլի: լը. Խոլ բնակիչք որ էմիրք լդ. Մուզի կամ Մղէ. բնակիչք որ նոյնպէս էմիրք: լդ. Խոզէքտէք: լե. Թլանզիտ կամ Թիլէնզիտ: լզ Շինդիլ: լէ. Խայլու: լը Դատիմ է անդ մենաստան կոչեցել Սուրբ Աստուածածին: լթ: Պալըճա: խ. Սախը Էագուպ: խա. Խողմէ: խբ. Քնատառիճ կամ Քինէտէռիճ: խդ. Ճինազ խդ. Քիարք: խե. Կիանէ: խզ. Հավթասար: խէ. Կարմրի: խը. Տաշտէք կամ Տալտիք: խթ. Տատահիճ: ծ. Խուզօվս կամ Խօալա. յայսմ վայրի ՚ի մուտս անդ դաշտավայրին է մենաստան կոչեցեալ Սուրբ Գէորգ, որ եւ կոչի Խուլա կամ Խուլէ վանք. տաճար սորա փոքրիկ, բայց նման է ձեւով տաճարի սրբոյն Յակոբայ որ յԵրուսաղէմ. յանուն Խուզովայի կոչի ընդ ընդարձակ դաշտավայր նորա. յորում բաց ՚ի յայլոց գիւղօրէից` են նաեւ հետեւեալքս. ծա. Պզմզէն: ծբ. Քէօռփէ: ծգ. Ձորագէղ: ծգ. Արփավուտ: ծե. Ճիխ: ծզ. Փօյրազ: ծէ. Իաշ աղաճ:

Կապան Մատէն, եւ կամ աղաւաղանօք Քէպան Մատէն: Աւան կառուցեալ յարեւելեան ափն մեծին Եփրատայ, ՚ի վեր կոյս նորա ՚ի հիւսիսակողմն միանան երկու վտակք Եփրատայ, յորոց մին գայ ՚ի Պինկէօլայ, եւ միւսն ՚ի Տիատինոյ: Այս աւան միով աւուրբ հեռի է ՚ի Խարբերդէ յարեւմուտս նորա. բնակեալ ՚ի տաճկաց. ՚ի հայոց, եւ ՚ի յունաց որք պարապին հանել հանքս: Մի միայն եկեղեցի է հայոց կոչեցել Սուրբ Աստուածածնի: Պաշարք կերակրոց աւանիս գան ՚ի Խարբերդէ. իսկ միրգ ՚ի յԱրաբկերոյ, զի երկիր սորա լեռնային է եւ անպտուղ. փոխանակ պողոց բերէ հանքս երկաթոյ եւ արծաթոյ, այլ ոսկի չունի:

Ճանապարհ կարաւանաց եւ անցաւորաց է կապան անձուկ եւ զառ ՚ի թափ ՚ի մէջ լերանց. յայն սակս եւ աւան կոչեցաւ Կապան: Բզմ անգամ յաւելուն ՚ի վերայ եւ զանունս Մատէն որ նշանակէ Հանք` Կապան Մատէն կոչելով, սակս հանքացն որ ՚ի վերայ լերանց նորա. ուստի աստ եւ անդ ՚ի վերայ լերանց յերկուց կողմանց եւս Եփրատայ տեսանին այրք եւ գուբք` զորս բրեալ ունին հանքահանք ՚ի հանել արծաթ, եւ օր ընդ օրէ բրեն բազմութիւն գործավարաց: Հազիւ ելեալ արծաթոյն ՚ի կապանէն չէ միշտ միօրինակ, այլ է ընդ առատութեան կամ նուազութեան վարձուց աշխատաւորաց. ուստի կախեալ կայ զկառավարութենէ Մատէն Էմինիին հասարակաց հաշուի բերէ յաւուրն 500 կամ 600 տիրհէմ արծաթ. յառաջին ժամանակս բազմօք առաւել բերէր քան զայս, զորմէ տե'ս ՚ի վերոյ:

Ձորոփոր գետոյն Եփրատայ յայսմ վայրի է անձուկ եւ խոր յոյժ, գետեզերք նորա աստի եւ անտի են լերինք բարձրաբերձք, որք ՚ի հնումն կոչէին Անտիտաւրոս եւ յերկոսին կողմանս եւս գտանին հանք: ՚Ի վերայ միոյ ՚ի լերանց ընդ զառ ՚ի վայրն որ հայի յԵփրատ` է աւանն Կապան. ուստի ՚ի գետոյն մինչեւ ՚ի յաւանն պա'րտ է ելանել ընդ ճանապարհ զառ ՚ի թափ: Անցանեն ընդ Եփրատ մեծամեծ նաւակօք` որք են տափակայատակք եւ ունին ղեկս երկայնելս յեզերտս կոյս, յարգելումն յորձանաց գետոյն. իւրաքանչիւր ոք վճարէ մի մի փարայ. իսկ իւրաքանչիւր բեռինք եւ իւրաքանչիւր անասունք 5 փարայ. ազատ են ՚ի տրոց աստի բեռինք եւ կարաւանք ածխոյ, իբր հարկաւորք առ հանքս:

Գըշըլայ: Գիւղ միօրեայ հեռի ՚ի Կապանէն:

Ուլուպատ: Վիճակ ՚ի սահմանին Խարբերդոյ որ յառաջագոյն էր արտաքոյ:

Ապտուհէր: Վիճակ ինչ հեռի ՚ի կապանէն 11 ժամաւ: Երկիր որ բերէ արմտիս, ցորեան, գարի, եւն. եւ պէսպէս պտուղս, յորս առատագոյն քան զամ բերէ չամիչ, զոր տանին մինչ ՚ի յարաբկրէ եւ ՚ի յակն: Ունի ընդ իւրեւ պէսպէս գիւղօրէս. որոց բնակիչք են տաճիկք. արուեստիւ ընդ մեծի մասին բրուտք:

Սարը մէշէ: Վիճակ որոյ երկիր անբեր. բնակիչք նորա առհասարակ քուրդք աւազակք: Է անդ բարձր լեառն, յորոյ կատարն է վանք մեծակառոյց յանուն սուրբ Աստուածածնի. գմբէթ եկեղեցւոյ որ երեւի ՚ի հեռաստանէ մինչեւ աւուր եւ կիսոյ ճանապարհաւ որ է ՚ի ձեռս քրդաց, եւ ոչ թողուն հայոց մտանել անդր: ՚Ի ստորոտ սոյն այս լերին է գիւղն կոչեցեալ Իզօլի, որ է Մէնզիլխանէ, առաջի սորա ՚ի յԵփրատ գետն անդ են նաւակք իբր մակունայք, սակս անցանելոյ կողմանէ ՚ի կողմն: