Աշխարհագրութիւն չորից մասանց աշխարհի. Ասիա

Յարեւմտից` սահմանակից է մասին Օսմանեանց, ՚ի հիւսիսոյ` մասին Վրաց. յարեւելից` Ատրպէճանի եւ ծովուն Կասպից: Օդ սորա ընդհանրապէս առեալ ջերմագոյն է քան զօդ մասին օսմանեանց: Յայսմ մասին պարունակին ՚ի հին նահանգաց Մեծին Հայոց` Կորճայք, Պարսկահայք, Փայտակարան` զոր ընդ Ատրպէճանի շփոթեն. Սիւնիք, յարեւելեան մասն Վասպուրականի. մեծ մասն Այրարատայ, եւ Արցախայ:

Իւմիցէ. ռամկօրէն` Ուռումի, ՚ի հնումն` Որմի: Քաղաք յարեւմուտս հարաւոյ ծովակին, որ բազում անգամ յանուն. որ կոչի. անկանի ՚ի հարաւակողմն Սալամասայ. յարեւմուտս հարաւոյ Վանայ իբր չորէքօրեայ հեռի ՚ի նմանէ. առ գետակաւ որ խառնի ՚ի ծովակն: Բնակիչք սորա քուրդք որք բազում են քան զայլ ազգս. պարսիկք, քէլտանիք, եւ հայք. առհասարակ իբր 1500: Ունի բազում այգեստանեայս եւ պարտէզս. ՚ի մէջ պտղոց նոցա երեւելի է խաղողն, տանձն, եւ պարկուկն այն է զէրտալի. բերէ նաեւ արմտիս առատ:

Ծովակ Իւրմիոյ. ռմկ. Ուռումիոյ, կամ Ռումի. տճկ

Թէպրիզ կէօլի. յորոց գիրս կոչի Պուհէյրէի թելա, այսինքն Ծովակ թէլայ (կղզւոյն). զի Պուհէյր է նուազականն բառիս Պահր, որ է ծով. ձգի յարեւմտից հիւսիսոյ յարեւելս հարաւոյ առ երի Սալմասայ, տարակայել ՚ի Մէրաղէ քաղաքէն, 3 փարսախաւ. երկայնութիւն նորա իբր 130 մղոն, զոր ընդ ծով ՚ի միում աւուր մարթ է կատարել իսկ ընդ ցամաք յերիս աւուրս. լայնութիւն նորա գրեթէ 65 մղոն, շրջապատ նորա վեցօրեայ ճանապարհ: Ջուր նորա սեւագոյն եւ դառն. յորում ամենայն ձկունք` որք մատնեն ՚ի նմա ընդ գետս կուրանան ասեն, եւ յետ քանի ինչ աւուրց գտանեն զդիակունս նոցա առ եզերք. թէպէտ այլք պատմեն` թէ գտանի ՚ի նմա սէկի ապիոր է ջրշուն զսոյն մահացուցիչ զօրութիւն թերեւս զգենու ՚ի ջուրց գետակին` որ եկել ՚ի Թէպրիզոյ. զեզու յայս ծովակ. որ սակս դառնութեանն կոչի Աճի սոս. յորում ոչ գտանի ասեն ձուկն ինչ:

Բազում են գետակք որք հոսեն ՚ի սմա, այլ ինքն պատեալ է յամենայն կողմանց ցամաքաւ, ունի երիս անշէն կղզեակս: Քէլլու ատա. Էզէք ատասի. եւ Գօյուն ատասի, որ է մեծ, յառաջագոյն կոչէր Թէլա. յորում է աւերակ բերդ վիմափոր ՚ի վերայ լերին, ուր երբեմն պահեցան գանձք Հէլակիւ խանին որդւոյ Թուլի խանին, որդւոյ Ճինկիզի, ուր եւ թաղեցաւ ՚ի հիճ 663. (1264): Իպնի սաիտ զայս բերդ դնէ ՚ի 72 աստիճան երկ եւ ՚ի 39 կէս լայն, որ ոչ յարմարի արդեաց: Իւրմէ ունի ընդ իւրեւ Գիւղս իբր 100: Էլնուպէ: Աւան ՚ի լեռնաստանի յարեւմուտս հարաւոյ Իւրմեայ` միով օթեւանաւ հեռի ՚ի նմանէ օդ սորա լաւագոյն քան զԻւրմեայ. ջուրն պատուական խաղողն եւ արմտիք ընտիր: Ունի ընդ իբրեւ ընդ Քեաթիպ չէլէպիին գիւղօրէս իբր 60:

Սալամաս, կամ Սէլէմաս ՚ի գիրս Սաղամաս: Քաղաք ՚ի տափարակի յարեւմտեայ կողմն Որմեայ ծովակին. սահմանագլուխ Ատըրպէճան նահանգին Պարսից. եռօրեայ հեռի ՚ի Թէվրիզոյ, կառուցեալ առ բազմաձուկն գետակաւ, որ խառնի ՚ի ծովակն Որմի: Բնակիչք սորա են իբր 1200 տունք, որք են քէլտանիք. քուրդք եւ հայք. որոց 3 են եկեղեցիք կոչեցեալք Սուրբ Յովհաննէս: Սուրբ Թովմաս. եւ Սուրբ Գէորգ: Արմտիք որ մանաւանդ ցորեան եւ դարի առատ. իսկ խաղողն եւ գինին ընտիր: Յարեւմտից կուսէ Սալմասայ են լերինք զառ ՚ի թափք` որք կոչին Գուսգուն գրան Էօգուզլար. եւ են սահմանավերջք ընդ պարսիկս եւ ընդ օսմանեանս:

Թացու: Քաղաք, որոց բնակիչք առհասարակ տաճիկք:

Հագուառն: Գիւղ հայոց իբրեւ 500 տունք. յորում են եկեղեցիք չորք: Սուրբ Յովհաննէս. Սուրբ Սարգիս: Ախթամար Աստուածածին. եւ Սուրբ Գէորգ:

Խոսրովա, Գէօղ հայոց յորում են կրկին եկեղեցիք Սուրբ Գէորգ. եւ Սուրբ Աննա որ է փոքր:

Սաւուռա: Գեօղ հայոց իբրեւ 500 տունք. յորում են երեք եկեղեցիք. երկուքն յանուն սրբոյ Աստուածածնին, իսկ երրորդն` յանուն սրբոյն Յոհաննու:

Բէկէճիւկ: Գիւղ հայոց իբրեւ 100 տուն. եկեղեցի սորա մեծ յանուն սրբոյն Սարգսի:

Տիլիման: Գիւղ որոյ բնակիչք ընդ մեծի մասին տաճիկք. իսկ յազգէս հայոց սակաւք. որք ունին երկու եկեղեցիս, Սուրբ Աստուածածին եւ Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ:

Թէսույ: Աւանաշէն մերձ ՚ի Սէլմաս. որոյ ջուր հոսեալ ՚ի լերանց հոսի ՚ի լիճն Իւրմեայ. արդիւնք սորա են արմտիք, եւ միրգ սակաւ:

Խոյ: Քաղաք ՚ի հարթարդակ վայրի. ՚ի հիւսիսակողմն Որմեայ կամ Դէվրիզոյ ծովակին. մերձ ՚ի վտակն որ երբեմն կոչի յանուն իւր, եւ երբեմն յանուն Կօտօշայ. զի գայ ՚ի լերանց Կօտօշ գեղջ քրդաց, եւ գնաց անկանի ՚ի յԵրասխ: Այս քաղաք յառաջագոյն էր ՚ի նահանգին Դէվրիզու ՚ի յԱտրպէճան, այլ այժմ ՚ի բազմաց հետէ նստի ՚ի Խոյ մասնաւոր խան պարսից ՚ի հողաշէն մարտկոցին. ՚ի նախնումն անկանէր ՚ի Պարսկահայս կամ ՚ի Հեր եւ Զարեւանդ գաւառի` Պարսկահայոց: Բնակիչք սորա տունք իբրեւ 4000, որք ընդ մեծի մասին են պարսիկք, եւ իբր 200 տունք ՚ի նոցանէ են յազգէս հայոց. որոց են երկու եկեղեցիք, եւ անկանին ընդ առաջնորդաւ սրբոյն Թադէոսի վանաց: Ճիհաննիւմայն զբնակիչս սորա սպիտակատեսիլս կոչէ եւ գեղեցկադէմս:

Այգեստանք սորա ապա եւ պարտէզք բազումք, որք բերեն պէսպէս պտուղս. յորս երեւելի է տանձ ընտիր քան զայլ ամենայն տեղեաց: Օդ սորա առաւել ջերմ քան թէ ցուրտ: ՚Ի ձմերային ժամանակի լի են ՚ի Կօտօլա ձորն վայրի այծք եւ ոչխարք մեծեղջիւրք, այծեամն, եւ այլ էրէք. ընդ որում եւ խոր դնէ ՚ի Պարսկահայս զայծեամն: Ունի ընդ իւրեւ գիւղօրէս իբր 60: Մի օգգան Խոյայ ՚ի Կոստանդնուպօլիս կշռէ 700 տիրհէմ: Վարդան աշխարհագիր դնէ զԽոյ ՚ի Հեր եւ ՚ի Զարաւանդ գաւառի, որ այն ինքն է Պարսկահայք նահանգ Մեծին Հայոց:

Սէկմանապատ: Գաւառ մերձ ՚ի Խոյ, ուրանօր բնակին տոհմն քրդաց կոչեցել Տընպըլի. սոքա յառաջագոյն եէզիտիք էին ասէ Քեաթիպ չէլէպին. յորոց ապա իշխանք ոմանք տաճկացան: ՚Ի 1045 հիճրէթին (ասէ) ՚ի տասներդումն Րէպիիլ էվվէլին. յորժմ դ սուլդան Միւրատ առել զՐէվան, դէմ եդել էր խաղալ ՚ի Դէվրիզ, յիջեւանիլն յեզր գետոյն Երասխայ, տոհմն տընպըլի կոչեցել իբրեւ 500 տամբք, բնակիչք Չէրվէր գաւառին իբրեւ 300 տամբք, եւ ժողովուրդն բէսեանոյ առ նա ինքն եկել, հայցէին ՚ի նմանէ տեղի բնակութեանն. որոյ հրաման տայր ելանել յերկրէն իւրեանց, եւ բնակել ՚ի սահմանս տէրութեան իւրոյ, յոյր սակս տոհմն տընպըլի կոչեցեալ յուղարկեցան ՚ի կողմանս Էրզինկեանու, բնակիչք Շէրվերու ՚ի սահմանս Դերջանայ. իսկ ժողովուրդքն Բէսեանոյ ՚ի Բասեն. եւ անտանօր բնակութիւն տուել եղեւ նոցա արքունի հրամանագրով:

Մակու: Գիւղ ընդ հարաւակողմն Պայէզիտոյ, առ վտակաւ որ խառնի յԵրասխ. յորում են տունք իբր 100, պարսիկք եւ հայք:

Վանք Թադէոսի Առաքելոյն: Հռչակաւոր է հին մենաստան. հանգստարան սրբոյ առաքելոյն Թադէոսի միոյ ՚ի ՀԲ աշակերտացն Քրիստոսի. հեռի ՚ի Պայէզիտ քաղաքէ իբրեւ 16 ժամաւ, բնակել ՚ի միաբանից. եկեղեցի նորա քարաշէն կոփածոյ հանդերձ կաթուղիկէիւ: Թեմ մենաստանիս ձգի մինչեւ ՚ի Խոյ, ՚ի Չորս, ՚ի Սալմաստ, եւ ՚ի Դէվրիզ: Առ մենաստանաւ է գիւղն Արտաղ, զոր ոմանց շփոթել նոյն դնեն ընդ Պայէզիտոյ: Իսկ իբրեւ միով քառորդաւ հեռի ՚ի մենաստանէն` է մատուռն քարաշէն, տեղի նահատակութեան սրբուհւոյն Սանդխտոյ, ուր եւ է տապան նորա:

Չորս: ՚Ի բարբառ պարսից կոչի Չար, որ զնոյն նշանակէ, եւ ՚ի ռամկաց Չարսու, որ նշանակէ չորեքկուսի: Գիւղաքաղաք առ վտակաւ որ խառնի ՚ի Կօտօլա վտակ. ունի շուրջանակի պարիսպ ՚ի հողոյ, եւ զբերդ զօրաւոր չորեքկուսի, յոյր սակս անուանեցաւ Չորս. բնակիչք նորա տունք իբր 200. ընդ մեծի մասին պարսիկք, եւ սակաւք ՚ի հայոց: Ունի ՚ի շրջակայս գիւղօրէս իբր 12:

Մարանդ. ՚ի գիրս տճ Մէրէնտ. ՚ի հնումն էր մի ՚ի գաւառացն Վասպուրականի նահանգին: Գիւղաքաղաք ՚ի ձախմէ Երասխ գետոյ, հանդէպ հին Ջուղայի, ՚ի հիւսիսակողմն Խոյայ եւ Դէվրիզու, 14 փարսախաւ հեռի ՚ի նմանէ. կառուցեալ առ ստորոտով բլրոյ ՚ի ծայր գեղեցկագիր եւ յուռթի դաշտավայրի երկայնեալ իբրեւ 15 մղոն, եւ լայնել իբրեւ 3: Ընդ մէջ նորա անցանէ վտակ, եկել ՚ի լերանց յարեւմտից հարաւոյ. որոյ ՚ի մերձենալն ՚ի քաղաքն փարսախս իբր 4, սուզել ՚ի գետին` անյայտ լինի ընդ գրելոյ Քեաթիպ չէլէպիին. եւ յետ այնր կրկին ելեալ եւ անցել ընդ Մարանդ, ոռոգելով զպարտէզս նորա ընդ զանազան ջրանցս, յանգի ապա ՚ի Կօտօլա վտակ Երասխայ: Բնակիչք Մարանդայ ՚ի ժամանակս Շարտինայ էին տունք 2500. իսկ այժմ են իբր 200, ընդ մեծի մասին պարսիկք, իսկ ՚ի հայոց սակաւք: Շրջակայ սահման սորա բերէ արմտիս առատ, եւ ազգս ազգս պտղոց. յորս ընտիր է դեղձն, ծիրանն, եւ խաղողն, եւ ըստ ոմանց գտանի նաեւ որդան կարմիր: Նոյն Քեաթիպ չէլէպի դնէ ՚ի սահմանի սորա գիւղօրէս իբր 100. այլ այժմ հազիւ գտանին 15, բնակեալք ՚ի պարսից:

Քերքէր: Աւան մօտ ՚ի գետն Երասխ, յորոյ վերայ Զիյաիւլմիւլք նախջուանցին ունի շինել կամուրջ, գործ արժանի յիշատակի. լինին աստէն արմտիք, բամբակ, եւ միրգ:

Վէրսան: Քաղաք փոքր հեռի յԵրասխայ 2 փարսախաւ. իսկ ՚ի Կէնճէէ 7 փարսախաւ:

Երեւան տաճկերէն կոչի Րէվան: Բերդաքաղաք գլխաւոր ուր նստի խանն համօրէն նահանգին. հեռի յԵրասխ գետոյ իբր 5 ժամաւ ընդ արեւելս նորա. կառուցեալ ՚ի տափարակ դաշտավայրի պատել լերամբք. դիրք նորա թէպէտ մեծ է եւ ընդարձակ, այլ գրեթէ կիսով չափ աւերակ է այժմ եւ անբնակ: Բերդ քաղաքիս հեռի է ՚ի նմանէ ՚ի հարաւակողմն նորա, կառուցել առ արեւելեան գետեզերբ Զէնկի կամ Զանկու վտակին. պարիսպ բերդին է հողաշէն, եւ ՚ի տեղիս տեղիս է քարաշէն, որպէս եւ այլ բուրդք ինչ նորա. ունի դրունս Տէրվազէ ՚ի Դէվրիզ որ է ՚ի հիւսիսակողմն. եւ Պապի Շիրվան որ է ՚ի հիւսիսակողմն. եւ այլ Գազտան դուռն կամ Օղրուն գաբու առ Զէնկի վտակաւ յարեւմտեան կողմն բերդին. շրջանակ պարսպի բերդին կէս ժամ. թանձրութիւն պարսպին իբր 8 կանգուն. հիւսիսային արեւելեան կողմն բերդին ձգի ՚ի վերայ ահագին բարձրաբերձ դարու, առ որով անցանէ եւ գետակն:

՚Ի մէջ բերդին են բազմութիւնք տանց պարսից, մինչեւ երեւել քաղաք ինչ. իսկ ՚ի հայոց չի'ք ՚ի բերդին բնակութիւն, այլ միայն ՚ի ցերեկի գնան անդ ՚ի կրպակս իւրեանց տուրեւառութեան աղագաւ: Ապարանք խանին որ է շինուած վայելուչ, է ՚ի բերդին առ Զէնկու վտակաւ ՚ի զուարճալի գիրս: ՚Ի մէջ քաղաքին եւ բերդին անջատել յերկոցունց` են կրպակք, վաճառանաց, եւ շուկայք. ուստի հոգան քաղաքացիք եւ բերդականք զկարեւոր պէտս իւրեանց, եւ քէրվանսէրայ մեծ: Քաղաքն է անպարիսպ. բնակիչք նորա յառաջին ժամանակս նախ քան զպատերազմունս պարսից եւ օսմանեանց էին տունք առաւել քան զ25000. այլ այժմ են տունք իբր 2000. որք ընդ մեծի մասին ունին մեծամեծ պարտէզս եւ այգիս. յորոց իբր 150 տուն հայոց են. իսկ մնացեալքն գրեթէ առհասարակ պարսիկք:

Առաջնորդ քաղաքիս է նա ինքն կաթուղիկոսն. բայց նստի իբրեւ փոխանորդ ա'յլ առաջնորդ ՚ի մենաստանն կամ յանապատն սրբոյն Անանիայ, որ իբր կէս մղոնաւ արտաքոյ է քաղաքին յարեւելից հիւսիսոյ. շինել ՚ի դժուարին ինչ առապարի. եկեղեցի նորա վայելուչ գմբեթաւոր. շինուած հին հանդերձ զանգակատամբ. ՚ի սմա է գերեզման գետնափոր յանուն սրբոյն 9 աստիճանաւ ՚ի վայր: Իսկ յաստիճանս անդ սեղանոյ եկեղեցւոյն` պահի հին աւետարան հրաշագործ, զոր ՚ի Սեւանայ ասեն բերել անդր. քանզի ՚ի կողոպտելն երբեմն թշնամեաց զգանձս վանաց Սեւան կղզւոյն` այս աւետարան զերծեալ ՚ի ձեռաց նոցա անկանի ՚ի ծով. եւ անդուստ ընդ Զէնկի չային հասանէ առաջի Երեւանայ. անդ ՚ի յայտնելոյ բարեպաշտ կնոջ ուրուք բարձել, տարել պահեն յայս վանս Անանիայ Առաքելոյն: Կոչի այս մենաստան առ նոսա եւ Զօրաւորի վանք, սակս զօրաւոր սքանչելեաց աւետարանին: Է եւ այլ մենաստան արտաքոյ քաղաքին յարեւմուտս հարաւոյ կոչեցեալ Ձորագեղի անապատ առ Զանկու վտակաւ, ուր երբեմն ամրանայ կաթուղիկոսն. կամ օթեւանի ՚ի գալն իւրում յԵրեւան յայցելութիւն խանին երկիցս ՚ի տարւոջ: Կոչեցաւ Ձորագեղի անապատ: վասն զի կայ թաղ ինչ Երեւանայ անմիջապէս առ ձորով Զանկու վտակին, եւ այս կաթուղիկոսարանս է ՚ի վերոյ նորա ՚ի բարձրաւանդակի. զայս կաթուղիկոսարան շքեղագոյն շինութեամբ նորոգեաց եւ Յակոբ կաթուղիկոսն Շամախեցի: Բաց ՚ի փոքր մզկթաց` են անդ երկու ճամիք, որոց մինարէք են յախճապակեայք, այսինքն չինիով յօրինեալք: Ունի այս քաղաք եւ հրապարակս եւ իջեւանս, ՚ի վերայ Զէնկի չային ունի կամուրջ եռակամար: Է եւ այլ վտակ ՚ի սահմանին Երեւանայ Գրգըբուլագ կոչեցեալ, որ անցանէ յարեւմտից հարաւոյ Երեւանայ:

Շարտին որ ճանապարհորդեաց յայսոսիկ կողմանս ՚ի 1671էն մինչ ՚ի 1673, մերձ ՚ի յառաջնորդարանն Երեւանայ դնէ աշտարակ, եւ այլ հին շինուած, ասելով: Մերձ յեպիկոպոսարանն (Երեւանայ) է հին աշտարակի ինչ ՚ի քառակուսի քարանց, զորոյ զօրինակն եդի աստանօր. ո'չ կարացի բնաւ գտանել ո'չ զժամանակն` յորում շինեցաւ, եւ ո'չ զշինողն, եւ ո'չ թէ յի'նչ պէտս է շինել. արտաքուստ երեւին մակագրութիք, որոց սառք նման են հայոց, եւ սակայն նոյն իսկ հայք ո'չ կարեն ընթեռնուլ: Այս աշտարակ է գործ ինչ վաղնջական, եւ ճարտարապետութիւն բոլորովին տարբեր, մարթ է տեսանել յառաջիկայդ. ՚ի ներքուստ է դատարկ եւ մերկ, արտաքուստ եւ շուրջանակի երեւին աւերակք բազումք կարգաւ իմն, որք ցուցանեն թէ էր անդ շրջապատ շինուած ինչ. յորում կանգնեալ կայր այս աշտարակ: Այս շինուած եթէ է գործ նախնի թագաւորաց մերոց, գուցէ էր մասն ինչ շինուածոց հին Գառնոյ. զի ՚ի գիրս նախնեաց զոր ունիմք ՚ի ձեռին, ո'չ գտանեմք յայսոսիկ կողմանս Երեւանու հին շինուած ինչ բաց ՚ի Գառնոյ. զոր Տրդատ շինեաց վասն Խոսրովիդխտոյ. եւ հելլենացի գրով զյիշատակս իւր գրեաց ՚ի նմա. ընդ խոր բ. 87. զորմէ տե'ս ՚ի Հին Հայաստան:

՚Ի հիճրէթին 991, յամի տն 1583, եւ ընդ ոմանց 1582. էառ զԵրեւան Ֆէրհատ փաշայ դ Մմիւրատին. յայնմ ժամանակի շինեցաւ ասեն բերդն ՚ի տաճկաց: ՚Ի հիճ 1014. յամի 1605, ընդ այլոց 1604 Շահապպաս Պարսից արքայ զամիսս եօթն պաշարել էառ եւ ամրացոյց առ ՚ի կալ ընդդէմ հարման ՌՄՃԱ ձգուեց. յամին 1615 Էօքիւղ Մէհէմմէտ փաշայն պաշարեալ զԵրեւան ո'չ կարաց առնուլ: Իսկ ՚ի հիճ 1045 (1635) սուլդան Միւրատն Դ առ զայս քաղաք. այլ զկնի դարձի սուլդան Միւրատին` շահ Սաֆին դարձեալ գրաւեաց ՚ի Պարսս կոտորել 22000 տաճիկս` որք էին ՚ի նմա. որոյ փոխարէն եւ սուլդան Միւրատ յառնուլն զՊաղտատ կոտորեաց զամենայն պարսիկս` զոր եգիտ ՚ի նմա: ՚Ի թուին ՌՃԻԸ (1679) եղեւ սաստիկ երկրաշարժութիւն յԵրեւան. յորմէ մեռան ոգիք 8 հազար. որպէս դնէ ընդարձակօղ Սամուէլի:

Շրջակայ սահման Երեւանայ արգաւանդ. որ բերէ առատութեամբ արմտիս, որիզ, բամբակ, նաեւ մետաքս. ունի շուրջանակի բազմութիւն այգեաց եւ պարտիզաց. ՚ի մէջ պտղոց սորա խաղողն նոյնպէս եւ գինին առատ եւ պատուական: Ունի եւ կաքաւ առատ:

՚Ի շրջակայ ոլորտ Երեւանայ են գիւղօրէք 12 բնակել ՚ի հայոց, եւ այլ քանի մի գիւղօրէք բնակել ՚ի պարսից: Իսկ ընդ իշխանութեամբ խանին` որոյ սահման ընդ մեծի մասին կոչի Սահաթափոս, եւ յայլազգեաց Չուգուր սաատ, են եւ այլ պէսպէս աւանք, յորոց զոմանս կարեսցուք ստորեւ: Շարտին ՚ի սահմանին Երեւանու` զոր յամենայն կողմանց տարածեալ դնէ մղոնս 60, ասէ լինել ՚ի ժամանակս իւր 23 մենաստան միանձանց. եւ 5 կուսանաց:

Բայց այս ամենայն սահման խանին Երեւանայ, նաեւ այլ շրջակայ իշխանութիւնք Պարսից հանդերձ ամենայն գիւղօրէք եւ վանորէիւք, յաւուրց անտի սուլդան Համիտին անկան առհասարակ ընդ տէրութեամբ Վրաց. մանաւանդ յետ որոյ Էրէկլին կապեցաւ խնամութեամբ եւ բարեկամութեամբ ընդ իշխանին Լէզկիից, առել զդուստր նորա ՚ի կնութիւն որդւոյ իւրում: Յայն սակս տէրութիւն Վրաց յայն կողմն ձգեցաւ յայնժամ գրեթէ մինչ ՚ի գետն Երասխ. եւ ուրեք ուրեք նաեւ ՚ի հարաւակողմն Երասխայ, մինչ ՚ի զԷջմիածին, եւն: Եւ ամենայն իշխանք այնր կողման թէպէտ ընդ առաջնոյ կարգի են պարսիկք, սակայն տային տուրս մեծի խանին Վրաց, եւ հրամանաւ նորա նստէին, յետ այնորիկ դարձել յարձակեցաւ պարսիկն մինչ ՚ի Թիֆլիս. իսկ այժմ յետ բառնալոյ տէրութեան Վրաց` ամենայն ինչ անկաւ ընդ տէրութեամբ Ռուսաց:

Կարբի: Գիւղ մերձ ՚ի Զէնկի վտակ ՚ի հիւսիսակողմն Երեւանայ, հեռի ՚ի նմանէ քանի մի ժամաւ. բնակիչք նորա խառն հայք եւ պարսիկք իբր 50 տունք: Արմտիք եւ միրգ սորա առատ: Ունի առընթեր մենաստան անուանի Յոհաննավանք ձայնել. ուր եւ է մենաստան Սուրբ Կարապետի վանք անուանել:

Բջնի: Գիւղ հայոց առ Զէնկի կամ Զանկու վտակաւ. յարեւելակողմն Եղվարդոյ` իբր 5 մղոնաւ հեռի ՚ի նմանէ:

Քանաքէռ: Գիւղ հայոց յարեւելս հարաւոյ Երեւանայ:

Գարաքէշիշ: Աւան մեծ առ ափն, Զանկու վտակին. բնակիչք նորա տունք իբր 200, հայք եւ պարսիկք:

Ունի ընդ իւրեւ քանի մի գիւղօրէս:

Գեղարքունի. Անուն հին` զորմէ տե'ս ՚ի Հին Հայաստան: Գիւղ հայոց մօտ ՚ի ծովն Սեւանայ. իբրեւ 6 կամ 8 ժամաւ հեռի յԷջմիածնէ. ուստի բերեն բազում ձկունս մեծամեծս հանել յիւր ծովէն. որոց մին կշռէ 2 եւ 3 օգգա. եւ յանուն սորա կոչեն Գեղարքուոյ ձուկն Սեւանու ծով. կամ Գեղաքունոյ ծով. տճկ Կէօքճէ տէրեա. որ թարգմանի Կապուտակ ծով. ճանապարհորդք եւրոպեանց կոչեն զայս լիճ յանուն Երեւանայ, ՚ի հնումն կոչէր Ծով Գէղամայ, կամ Գեղարքունոյ, յորոց անուն եւ պարսիկք ընդ վկայելոյ Շարտինի կոչէն Տէրէան շիրին, այսինքն Ծով գեղեցիկ. որ է թարգմանութիւն Գեղամայ, ելեալ ՚ի Բառէս գեղ, կամ գեղեցիկ զորմէ տե'ս ՚ի Հին Հայաստան, ուստի սխալի Շարտին որ զՇիրինն եւ զԳեղաքունին Քաղցր Թարգմանէ: Անկանի այս լիճ յարեւելս հիւսիսոյ, Երեւանայ եռօրեայ հեռի անտի, ջուր սորա քաղցր. եւ է երեւելի լիճ ՚ի մէջ ՚ի յայն կարգ կարգ լճից` որք բղխեն գետ:

Երկայնութիւն որ յարեւելից յարեւմուտս իբր 50 մղոն իսկ լայնութիւնն ՚ի հիւսիսոյ ՚ի հարաւ 13. Շարտին, որ ետես զայս ծով, զշրջապատ սորա դնէ 25 փարսախ որ առնէ 75 մղոն. խորութիւն սորա սաստիկ: Բերէ զանազան ազգս ընտիր ձկանց. մինչեւ ասել թէ ՚ի ԺԲ ամիսս բերէ ԺԲ ազգս ձկանց, եւ կարմրախէտ այսինքն ալապալըղը բազում, զոր տանին ՚ի շրջակայ գաւառս: Բղխէ զԶէնկի կամ զԶանկու գետակն, որ անցել առ Երեւանաւ մօտ ՚ի նա թափի յԵրասխ եւ առատացուցանէ զջուր նորա. ուստի սխալի Շարտին` որ զխառնումն Զէնկի վտակին յԵրասխ` դնէ մօտ ՚ի ծովն Կասպից: Ունի մի միայն կղզի կոչեցեալ Մասն. յորոյ անուն կոչի եւ այս լիճ. եւ ՚ի նոյն կղզի է մենաստան մեծ եւ հին. ուր ընդ ժամանակս ժամանակս ծաղկեցան բազում երեւելի վարդապետք ազգիս մերոյ, զորոց տես ՚ի Հին Հայաստան: Յայս մենաստան բնակեցաւ զաւուրս ինչ եւ երանաշնորհ հայրն մեր Մխիթար աբբայն, ուր եւ յեկեղեցւոջ մենաստանիս երեւեցաւ նմա ՚ի տեսլեան ամենօրհնել կոյսն, եւ քաջալերեաց զնա` խոստացել նմա յամի զիւր հզօր պաշտապնութիւնն, յամի տեառն 1692: Այժմ անշքացեալ է մենաստանս, եւ հազիւ գտանին յառաջագոյն շինութիւն, այլ այժմ իսպառ եղծան յարշաւանաց լէզկիից, որք քանդեցին զայն ամենայն տեղիս ՚ի վերջին ամս սուլդան Համիտին:

Գառնի: Գիւղ իբր 4 ժամաւ հեռի յԵրեւանայ ընդ արեւելս նորա: Ընդ ձորակ սորա անցանէ ջուր, որ յանուն նորա` Գառնոյ ջուր կոչի, ՚ի շրջակայս սորա լի են ահաւոր քարանձաւք եւ փարպարք: Կոչի սա եւ Թաղտ Տրդատայ (զորմէ տե'ս ՚ի հին Հայաստան) ուրանօր պատմէ Շարտին ճանապարհորդ լուեալ ՚ի շրջակայ բնակչաց լինել ՚ի մէջ աւերակաց ճակատ կիսաւէր պալատան. եւ չորս կարգ սեաւ կճեայ սեանց. որոց թանձրութիւն առաւել քան 3 գրկաչափ. պատեալ շուրջանակի զշինուածով ինչ քանդակագործ մարմարիոնեայց: Խոր վիրապ: Աւերակ հռչակաւոր մեծի հին քաղաքի կոչեցել Արտաշատ. հեռի յԵրեւանայ իբրեւ միօրեայ ընդ հարաւկողմն նորա. հեռի յԷջմիածնէ 8 ժամաւ. առ հիւսիսային զետեղերք Երասխայ կամ ՚ի ձախմէ նորա. հանդէպ Ակոռի ՚ի գեղջ: Չէք ՚ի սմա բնակութիւն ինչ, այլ միայն ՚ի տեղիս տեղիս երեւին հատուածք պարսպաց նախնի քաղաքին, պէսպէս բուրդք, եւ գաղտնի ճանապարհք, եւն: Անդ եւ քարաշէն եկեղեցի գմբեթաւոր յանուն սրբոյ Լուսաւորչի յորում է Խոր վիրապն. ուր եկաց սբ Լուսաւորիչն մեր հնգետասանամեայ ժամանակ, որոյ այժմեան խորութիւն է իբրեւ 5 գրկաչափ իջանեն ՚ի նմա իբրեւ ընդ 25 աստիճանս, ուր կայ սեղան, եւ անդ յամին երկիցս եւ երիցս մատուցանեն պատարագ. յաջմէ այսր սեղանոյ որ կայ ՚ի Խոր վիրապի անդ, է գերեզման վարդապետի ուրուք, նոյնպէս ՚ի վերայ ՚ի բերան Խոր վիրապի է սեղան, ուր մատուցանեն պատարագ:

Առ Խորվիրապաւ ՚ի հիւսիսակողմն է վանք քարաշէն, որ երեւի իբր ամրոց ինչ կառուցեալ ՚ի բլրի, ուստի երեւին ամենայն շրջակայ դաշտավայրք, այլ ՚ի սմա հազիւ երբեք լինի բնակութիւն առ ահի աւազակաց, միայն երբեմն երբեմն, ՚ի տարւոջ գնան անդ բազմութեամբք ուխատորաց եւ յետ կատարելոյ զաստուածային պաշտամունս դառնան ՚ի տեղիս իւրեանց: Վիճակ սորին տիրապէս կոչի ՚ի ժողովրդնէ Սահաթափոս:

Մասիս լեառն. ՚ի տաճկաց կոչի Աղրի տաղի. ժամանակ.

Ահըռ տաղը. թերեւս յանուանէ Ակոռի գեղջն. ՚ի հնումն կոչէր նաեւ Այրարատէան լեառն: Լեռան գերահռչակ ՚ի սուրբ գիրս եւ յարտաքին պատմութիւնս, զորմէ տե'ս ՚ի Հին Հայաստան միօրեայ հեռի յԵրեւանայ յարեւմուտս հարաւոյ նորա, եւ յԷջմիածնէ իբրեւ աւուրբ եւ կիսով ՚ի հարաւկողմն նորա. յԵրասխայ իբրեւ 12 մղոնաւ նոյնպէս ՚ի հարաւկողմն նորա. ամբարձել ՚ի մէջ լայնածաւալ դաշտի` որ պատել է շուրջանակի լերամբք. ո'չ ուղղաձիգ բոլորակ գծիւ, այլ ուրեք ուրեք մօտ նմա, եւ ուրեք ուրեք հեռի ՚ի նմանէ. յարեւմտեան կողմանէ կցորդել կայ ընդ նոյն լերանց, որոց գօտի գնայ մինչեւ ՚ի Խալի է աղի, եւ անտի մինչեւ ՚ի Պինկէօլ:

Նոյնպէս կցորդեալ կայ ՚ի հարաւոյ կողմանէ ընդ լերանց Պայէզիտոյ, որոց գօտի գնայ մինչեւ ՚ի Ծաղկաց լեառն. որ է Ալա տաղի, եւ այն կցի ընդ գաւառոյն, որ գնայ ՚ի Բադնոց, ՚ի Խլաթայ. ՚ի Բաղէշ. ՚ի Մուշ որք ՚ի հնումն կոչէին Կորդուաց լերինք. եւ անտի ՚ի հարաւկողմանէ Հայաստանեայց անցանելով գայ միանայ ՚ի Պինկէօլն: Այս դաշտ ՚ի կողմանէ Պայէզիտոյք բարձր եւ ընդ զառ ՚ի վեր. իսկ ՚ի կողմանէ Էջմիածնիուր է Սահաթափոսն` խոնարհ. յայսմ դաշտի ՚ի 920 հիճրէթին, սուլդան Սէլիմ եհար զզօրս շահ Իսմայէլի արքային Պարսից:

Շրջապատ լերինս առ ստորոտով է իբր հնգօրեայ ճանապարհ առ ձիաւորի: Մարմին լերինս յարեւելեից հիւսիսոյ հերձեալ կայ յերկուս. գրեթէ յԱկոռի գեղջէն որ է մերձ ՚ի ստորոտ նորա մինչեւ ՚ի գագաթն` ուստի յայնմ կողմանէ` այսինքն կալով ՚ի Խոր վիրապի գագաթն նորա եր երեւի ՚ի հեռաստանէ. մին խոնարհ այլ առաւել որածայր, յորում ոչ տեսանին ձիւնք յամարայնի. իսկ միւսն բարձր. անդ անօր ձեւանայ վիհ իմն զարհուրելի սեւապատ առապարիւք անհնարին խորանգունդ. ուր անհետ եղեւ Արտաւազդ արքայ Հայոց, զորմէ տե'ս ՚ի հին Հայաստան, այսպիսի վիհ ահագին ո'չ ուրեք յիս գտանի ասէ Պիշինկ հատ. իը. յետ Դուռնըֆօրայ: Երկու մասն բարձրութեան լերինս երեւի ՚ի հեռաստանէ սեւագոյն եւ երդ մասն սպիտակ. սակս ծածկել գոլոյ գլխոյ նորա հանապազօրդեան թանձր ձեամբք զամն ողջոյն: Առ անհնարին բարձրութեան իւրոյ երեւի ՚ի հեռաստանէ տասնօրեայ եւ երկոտասանօրեայ ճանապարհաւ, մինչեւ նաւք ՚ի Կասպից ծովու տեսանեն զգագաթն սորա: Ճանապարհորդք եւրոպացւոց վկայեն վասն Մասիս լերինս լինել անհամեմատ բարձր քան զբարձրագագաթս լերինս Կովկասու եւ Տորոսի այլ չէ չափել մինչեւ ցայժմ: Հող լերինս առհասարակ է առապար խիճ եւ աւազ, որպէս եւ հող ամենայն բարձրաբերձ լերանց. ո'չ գտանի ինչ ՚ի նմ, ո'չ ծառատունկ եւ ո'չ բոյս ինչ, այլ խոտ եւ փուշ. եւ այն սակաւ ՚ի տեղիս տեղիս. յոր հովիւք արածեն զարջառս եւ զոչխարս. մանաւանդ ՚ի կողմանէ Երեւանայ, որք եւ ելանեն ՚ի վեր ՚ի լեառն գրեթէ մինչեւ ցորվայր սկսանի ձիւնն. բայց անտի եւ անդր տիրէ ցրտութիւն անհնարին. եւ մանաւանդ թանձրամած յորդութիւն ձեան. որոց վերին երեօք` յամառնամիջի անդ յետ հասարակ աւուր սկսանին լուծանիլ. եւ յամենայն կողմանց ահագին լերին հասուցանեն ուղխս յորդախաղացս վերուստ ՚ի վայր մինչեւ ցմէջ գիշերոյ. որոց եւ միացել գործեն գետակ` որ դարձուցանէ զջրաղացս եւ գնայ անկանի ՚ի գետն Երասխ. յայսմանէ վրիպել ոմանց եւրոպացւոց զակն Երասխայ եդին առ Մասիս լերամբ: Ընդ ուղխից ջուրցն հոսին ՚ի վերուստ անտի նաեւ մեծամեծ հատորք սառուցել ձեանց` որդնուկ անուանել. եւ տաճկերէն` զիւլալ, զոր խորտակեալ գտանեն ՚ի միջի որդն եւ ջուր պատուական ցուրտ առողջարար եւ զովացուցիչ: Առ գահավէժ հոսման ուղխիցն ՚ի վերուստ անտի, ընդ ամենայն կողմն լերին բացել կան ձորք եւ ծործորք:

Չիք ինչ ՚ի վերայ լերինս աղբիւր ինքնաբուխ բաց ՚ի միոյ աղբերէ, որ է իբրեւ ՚ի կէսն անդ լերինն անուանել Աղբիւր սրբոյն Յակոբայ, զոր նա ինքն սուրբն Յակոբ Մծբնայ հայրապետ աղօթիւք բղխեցոյց անդանոր: ՚Ի ստորոտ այսր լերինս` մանաւանդ յարեւմուտ հիւսիսոյ են բազմապատիկ հատուածք առապարաց. եւ մեծամեծ քարաժայռք ՚ի վերայ միմեանց բլրաձեւ բարձրացեալք. քանզի այն ուղխք սաստիկք ՚ի հոսիլն ՚ի սկզբան անդ յայտ է թէ ընդ նմին հոսեցուցին ՚ի վայր եւ զհողս լերին, եւ անցմամբ ժամանակաց նաեւ զառապարս, որով գործեցան եւ բացան այն ձորք եւ ծործորք ՚ի վերայ նորա. եւ ստորոտ նորա ՚ի տեղիս տեղիս լցաւ առապարիւք. նաեւ այժմ եւս երբեմն հատեալ գլորին ՚ի լեռնէ անտի մեծամեծ առապարք աստ եւ անդ` այլ եւ ՚ի վիհն կոյս` ահագին շառաչմամբ: Այս առապարք անկել երեւին նաեւ ՚ի հնումն ՚ի ժամանակս մեծի գետնաշարժութեան, զոր յիշատակէ Խոր. ա. 29: Առ ստորոտով յարեւմուտս հիւսիսոյ լերինն երեւին աւերակք եւ հետք տանց, եւ այլոց մեծամեծ շինուածոց հարուստ տարածութեամբ, ուր գուցէ էր քաղաքն բնակութեան Անոյշ տիկնոջ Աժդահակայ եւ այլոց Մարաց, զորոյ զտեղին Խորենացին դնէ ՚Ի սպառուածի փլածի, մեծի լերինն այսինքն Մասիսոյ ոմանք ՚ի բնակչաց համարին աւերակ Արշակաւանին զոր Խոր գ. 27 դնէ ՚ի թիկանց կուսէ լերինն Մասեաց: Յարեւելեան կողմն իւր առ ոտամբն ունի Մասիս ոստ ինչ լերին, այսինքն փոքր լեառն կցեալ ընդ իւր, զոր կոչեն Փոքր Մասիս:

Ճանապարհորդք եւրոպացւոց մանաւանդ ԺԷ դարուն, Ադամ Օլէտրիոս, եւ առաւել Յոհաննէս Ստրուվիոս, բազում առասպելս յօդեցին վասն այսր լերին, թէ գագաթն նորա ՚ի վեր է քան զամպս. ուր ոչ հողմ եւ ո'չ անձրեւ ինչ լինի. եւն այսպիսի ինչ եւ Ճիհաննիւմայն գրէ ՚ի ստորագրութեան Կաղզուանու: Որպէս եւ վասն անուանի սորա աւանդեցին եւրոպեան ճանապարհորդք թէ ՚ի հայոց կոչի Մէոսինա, ոմանք թէ` Մալիս, եւ այլք թէ` Մէսէսուար, փոխանակ ասելոյ` Մասիսու սար. եւ թէ նշանակէ այս անուն Լեառն տապանի եւն: Զորս չէ մեզ կամք յառաջ բերել եւ մերժել զայն ամենայն` որ ինչ օտար է ՚ի ճշմարտութենէ:

Առ ստորոտով Մասիս լերինս են առհասարակ անդաստանք եւ պատէզք, յորս լինին պատուական մեղապոպք. սեխք եւ վարունկք. եւ այլ ազգի ազգին ազնիւ բանջարք, եւ արմտիք. զի ոռոգին ՚ի յորդահոս ուղխից իջելոյ ՚ի Մասիս լեռնէ. որք պարարտացուցիչ են յոյժ: ՚Ի լերինս որք են շուրջ զդաշտավայրիւ Մասիս լերին. երեւին աւերակք եւ հետք քաղաքի մեծի. յորում են եւ երկու մեծամեծ քարաշէն եկեղեցիք ՚ի նախնի ժամանակաց շինեալք, որպէս եւ շինուածք ից ցուցանեն, լքեալք եւ ամայիք:

Ակոռի: Գիւղ կառուցել ընդ զառ ՚ի վայր Մասիս լերին յարեւելեան կողմն նորա. բնակիչք նորա յազգին հայոց տունք իբր 200, եկեղեցի գեղջս յանուն սրբոյն Յակոբայ Մծբնայ հայրապետի: Խաղող տեղւոյս պատուական է յոյժ է քաղցր, ուստի եւ գինին ազնիւ եւ սքանչելի, որ եւ վկայ է աւանդութեան բնակչացն յայսմ վայրի լինելոյ ազգւոյն նոյի. զորմէ տե'ս ՚ի հին Հայաստան: Դուռնըֆօր կոչէ զայս Գիւղ Աքառլու առ որով դնէ եւ մենաստան յանուն առաքելոց :

Սիարմէլի: Գիւղ անշուք առ եզերք գետոյն Երասխայ, որ ՚ի հնումն էր արքայանիստ քաղաք Արմատիր կարդացեալ:

Էջմիածին: ՚Ի տաճկաց կոչի տիրապէս Իաշ Քէլիսա, սակս երից եկեղեցեացն` որք են ա. Էջմիածին սբ Հռիփսիմէ. գ. Գայիանէ. զի եկեղեցի Շողակաթին որ է չորրորդ, զկնի շինեցաւ այսպէս փառաւոր ՚ի ժամանակս Նահապետ կաթուղիկոսին, ուստի մենաստանն Շէհրատիլու որ ՚ի Տիատին, գրեթէ պիտակաբար եւեթ կոչի Իւչ Քէլիսա: Է մենաստան աթոռ կաթուղիկոսին հայոց. կառուցել ՚ի դաշտավայրի` որ ընդ մէջ երկուց լերանց Արագածին եւ Մասիս լերին, զԱրագած ՚ի հիւսիսոյ ունելով, իսկ զՄասիս ՚ի հարաւոյ: Երկայնութիւն դաշտավայրին է հնգօրեայ ճանապարհ. իսկ լայնութին իբրեւ երօրեայ, հեռի յԵրեւանայ իբր 3 ժամաւ ընդ արեւմուտս նորա. մենաստանն պատել է շուրջանակի պարսպաւ, որոյ են դրուք 4 եւ միւս եւս փոքր, զայն պարիսպ նորոգեաց յաւուրս մեր Սիմէոն կաթուղիկոսն:

Շինուած Էջմիածնի բաց ՚ի յայլոց փոքունց` բովանդակի յերիս: Առաջինն է քառանկիւնի շինուած. եւ է բնիկ մենաստանն, յորոյ յարեւմտեան կողմն է կաթուղիկոսարանն. ՚ի հարաւային կողմն սեղանատունն հնդձ անտեստամբ. իսկ յայլ յերկուս կողմանս բնակարանք վարդապետաց: Երկու են սեղանատունք. մի մեծ վասն ամարային ժամանակի. որոյ սեղանք եւ նստարանք են առհասարակ ՚ի կոփածոյ վիմէ. եւ ՚ի գլուխ սեղանատան փոքրիկ կաթուղիկէ. տեղի բազմելոյ կաթուղիկոսին. յորժամ երբեմն երբեմն ճաշէ անդէն ընդ հասարակաց. իսկ երկրորդ սեղանատունն վասն ձմերային ժամանակի, որ է փոքր, եւ անկանի ՚ի մի կողմն մեծի սեղանատան, զոր նորոգեաց մշեցի Աբրահամ կաթուղիկոս: Հինգ գրունք են այսք քառանկեան. յորոց մին կոչի Տրդատայ դուռն, որ հանէ ՚ի Քէրվան սէրայն, եւ երկրորդն կոչի Նէրսի Տարվազի դուռն: ՚ի տարբերութիւն Դրսի Տարվազի դրան, որ է դուռն պարսպի: Երկրորդ շինուածն նոյնպէս է քառանկիւնի, ՚ի միւս կողմանէ ընդ պարսպի Էջմիածին. եւ է հիւրանոց կամ բնակարան ուխտաւորաց. կոչի այս շինուած Ղազարապատ. քանզի Ղազար կաթուղիկոսին ջահկեցւոց է շինել զերիս կողմանս նորա, ՚ի մէջ այսր քառանկեան է աւազան. որոյ ջուրն կոչեցել: Քանքանի ջուր, մտանէ նախ ՚ի պարտէզ կաթուղիկոսարանին անտի մի բաժինն անցանէ յայս աւազան եւ երթել արտաքոյ պարսպին դարձուցանէ զջրաղաց մենաստանին. իսկ միւս փոքր բաինն անցանղ շուրջ զքառանկեամբ առաջի սենեկաց վարդապետաց զճանապարհ ջրոյս շինեաց գ. Յակոբ կաթուղիկոս, զորմէ գրէ ընդ արձակօղ Սամուէլի. Եբեր զքահրէզն բազում ծախիւք: Երգ շինուածն կոչի Քէրվան սէրայ. ո'չ սակս ՚ի նմա օթեւանելոյ կարաւանաց. այլ զի է իբր շուկայ եւ վաճառանոց առեւտրութեան Էջմիածնի. զի աստանօր վաճառէն զպէտս կարեւորս կերակրոց եւ ագանելեաց. եւ բնակիչք Էջմիածնի ՚ի լինել հարկի` աստի դնեն դրամովք իւրեանց. բայց յայնցանէ զոր տայ մենաստանն օր ընդ օրէ որոշել չափով զբաժին իւրաքանչիւրոց: Յետ կոյս առաջին քառանկեան ՚ի հիւսիսային կողմն նորա է եւ մոմխանէ. ուր գործեն մոմ սպիտակ. իսկ յարեւելեան կողմն ախոռք եւ մարագ այսինքն յարդանոց եւն:

Եկեղեցին Էջմիածնի է ՚ի մէջ առաջին քառանկեան մենաստանիս, կոչեցել յանուն Շողակաթ Աստուածածնի. ձեւ նորա կատարել խաչաձեւ. երկայնուին ընդ առաքել պատմագրին` 50 Հալէպի որ է գազ. լայնութիւնն 48. իսկ բարձրութիւնն ՚ի ներքուստ ՚ի ծայրէ կաթուղիկէին 35: Տանիք նորա որմունք եւ յստակ առհասարակ են քարաշէն: Դրունք նորա 3. աւագ դուռն հայի յարեւմուտս. իսկ երկուքն ՚ի հարաւ եւ ՚ի հիւսիս. այս հիւսիսային դուռն կոչի Լուսաւորչի դուռն, յորոյ վերայ արտաքուստ է պատկեր սրբոյն: Վեց խորանք են ՚ի նմա ՚ի կարմրագոյն անփայլ քարանց. աւագ խորանն որ է յարեւելեան կողմն անուանի Շողակաթ Աստուածածին. ՚ի հարաւային կողմն որ` է խորան յանուն սրբոյ Լուսաւորչին. իսկ ՚ի հիւսիսային կողմն` սրբոյն Յակոբայ Տեառն եղբօր եւ Դաւթի մարգարէին. զայսոսիկ կրկին խորանս շինեաց մշեցի ընդ Աբրահամ կաթուղիկոս: ՚Ի հարաւային թեւ եկեղեցւոյն` է խորան սրբոյն Յովհաննու Կարապետին. առաջի նորա զգեստաւորի նորընծայ եպիսկոպոսն որ հանդերձել է ձեռնադրիլ: ՚Ի հիւսիսային թեւն` խորան սրբոյն Ստեփաննոսի, առ որով ձեռնադրի նորընծայ եպիսկոպոսն. բայց առընթեր սոցա են մի մի փոքրիկ սեղանք ընդ արեւելս, յորս միայն մատչի պատարագ:

Իսկ ընդ մէջ եկեղեցւոյն է վեցերորդ խորան եւ տեղի անուանել Էջմիածին կամ Իջման տեղի. յորոյ անուն կոչի առհասարակ այս մենաստան, եւ յանուն մենաստանին նաեւ շրջակայ վիճակն. սակաւ ինչ բարձրացել ՚ի յատակաց եկեղեցւոյն շուրջանակի պղնձի վանդակաւ պատել. յորոյ վերայ է փոքրիկ կաթուղիկէ վայելուչ կանգնեալ ՚ի վերայ սպիտակ թափանցիկ մարմարիոնեայ չորից սեանց. բարձրութիւն նոցա աւելի քան զմի գրկաչափ. իսկ ստուարութիւն շրջապատի իբրեւ 3 թզաչափ. նոյնպէս եւ յստակ տեղւոյս Էջմիածնի շինել է ՚ի նոյն մարմարիոնեայց եւ ՚ի սեաւ քարանց. զայսոսիկ մարմարիոոնեայս ետ բերել ՚ի Թէվրիզոյ ածատուր կաթուղիկոս. եւ նա ինքն պատեաց զտեղին վանդակաւ. եւ բարձել զառաջին քարինս յատակին, եդ արտաքոյ եկեղեցւոյն` որք էին քանդուածոյք, այլ ո'չ մարմարիոնեայք: Այս իջման տեղին է ՚ի շինամէջսն հին քաղաքին Վաղարշապատու. յորում ետես սորա հայրն մեր Գրիգոր Լուսաւորիչ զիջանել ահաւոր առն. զորմէ տե'ս յԱգաթ. թղթ. յիթ. եւ անկանի ՚ի ներքոյ մեծի կաթուղիկէի եկեղեցւոյն: Պատկերք ամենայն խորանացս են գործ նկարչին` որ մականունեալ կոչի Նաղաշ Յովնաթան յազգէս հայոց, ճարտար նկարիչ, եւ յաջող բանաստեղծ ՚ի ռամկաց լեզու ՚ի ժամանակս Դահմաս գուլի խանին: ՚Ի մէջ եկեղեցւոյս է ջրահոր. զի ՚ի ներքուստ բղխէ ջուր սեւագոյն անյարմար յարբումն, որ ընդերկրեայ ճանապարհաւ հոսել գնայ անկանի ՚ի գետն:

Քառեակ զանգակատունք են որ, երեքն շինեալք ՚ի յԵղիազար եւ ՚ի Նահապետ կաթուղիկոսաց` յերիս անկիւնս տանեաց եկեղեցւոյն, իբրեւ 2 գրկաչափ բարձր քան զեկեղեցին, իսկ չորրորդն բարձր է քան զերիս առաջինսն, որոյ շինուած սկսանի ո'չ ՚ի տանեաց եկեղեցւոյն որպէս այլքն, այլ ՚ի գետոյն ՚ի վեր. կառուցեալ առաջի աւագ դրան եկեղեցւոյն կից յորմն նորա. այնպէս զի ՚ի մատնելն յեկեղեցին. հարկ է ըզանգակատամբս անցանել. եւ է կրկնայարկ. իւրաքանչիւր յարկ կանգնել ՚ի վերայ չորից սեանց. յերկրորդում յարկի ունի խորան յանուն Միքայէլի հրեշտակապետի, ուր երկնիցս ՚ի տարւոջ մատուցանեն պատարագ ՚ի տօնի հրեշտակապետին, եւ ՚ի համբարձման. զանգակք որ մեծ են քան զառաջնոցն զշինութիւն սորա սկսաւ Փիլիպպօս կաթուղիկոս, եւ կատարեաց Յակոբ կաթուղիկոս: Յառաջմէ եւ յահեկէ զանգակատանս է գերեզման երկուց Աղեքսանդր կաթուղիկոսաց. Ջուղայեցւոյն եւ Կոստանդնուպօլսեցւոյն, որ ՚ի ցեղէ Գարագաշեան:

Իսկ ՚ի մէջն անդ եկեղեցւոյն` ուր միանան թէք խաչաձեւ շինուածոյն` է կաթուղիկէ սրածայր բարձրացել իբրեւ երկու գրկաչափ ՚ի վեր քան զզանգակատունս. շուրջանակի ունելով պատուհանս. իսկ ՚ի ներքուստ պատշգամբ վանդակապատ. ուր հնար է ելանել աստիճանօք ՚ի պահարանէ զգեստաւորելոյ: Առընթեր պատշգամբին են երկու զանգակք. զորս ՚ի ժամերգութեան եւ ՚ի պատարագի հարկանեն եզանակաւ: Այս կաթուղիկէ հաստատել կայ ՚ի վերայ շորից մեծամեծ սեանց. որք են ՚ի մէջ եկեղեցւոյն. Ղուկաս կաթուղիկոս նորոգեաց ՚ի ներքուստ զծեփս որմոյ եկեղեցւոյն, եւ յաւել այլեւս ինչ ինչ նորոգութեանս:

Յաւանդատունն որ է յարեւելս հարաւոյ` միայն լուսարարն կարէ մտանել. զի աստ պահին անօթք եկեղեցւոյն, եւ նշխարք սրբոց. յորս ընդ այլ նշխարս պահի եւ աջ սրբոյ Լուսաւորչին. մասն սկաւառակի սրբոյն Հռիփսիմեայ. ձեռք Աթանագինեայ հայրապետին. եւ գերահռչակ գետարգել սուրբ Նշանն, որ է արծաթի խաչ ոսկեզօծ, Պետրոսի կաթուղիկոսի Գետադարձ անուանելոց. յորում են պէսպէս նշխարք սրբոց: Զայս խաչ որպէս եւ զաջ սրբոյ Լուսաւորչին միշտ ընդ իւրեանս շրջեցուցանէին կաթուղիկոսք. սոյն սուրբ Խաչս թուի լինել եւ յիշատակեալն ՚ի Շնորհալւոյն յամենայն օրհնութենէ թուղթս իւր` նախ քան զաջ սրբոյ Լուսաւորչին, զոր կոչէ Աստուածընկալ սուրբ Նշան: Սրբոյն Սեղբեստրոսի տուեալ ասեն Թումաս Մեծոփեցին եւ այլք զայս խաչ ՚ի պարգեւ Լուսաւորչի. թէպէտ նոյն Թումաս կորուսել համարի զնոյն ՚ի ժամանակս Լէնկթէմիւրի: ՚Ի միւս կողմն եկեղեցւոյն է եւ այլ պահարան տեղի ըզգեստաւորելոյ, զոր յիշեցաք ՚ի վերայ:

Արտաքոյ պարսպի Էջմիածնի ՚ի հիւսիսային կողմն է մեծ գիւղ հայոց, կոչեցել նոյնպէս Էջմիածին. իբր ՚ի տեղւոջ նախնի Վաղարշապատ արքայանիստ քաղաքին: Այս գիւղ յառաջագոյն կից էր ընդ պարիսպն մենաստանին ՚ի հիւսիսակողմանէ նորա. այլ ՚ի ժամանակս նորոգութեան պարսպին ՚ի Սիմէոն կաթուղիկոսէ փոքր ինչ հեռացուցին: Արտաքոյ պարսպին առաջի դրանց նորա որք կոչին Ղազարապատ է Տէրվազ. ՚ի տեղւոջ` ուր է ջրաղացն ասեն լինել զապարանս Տրդատայ թագաւորին. ուր եւ երբեմն ՚ի բրեալն գտաւ ընդ երկրաւ մարմարիոնեայ քար. զայս աւանդութիւն վասն Ապարանից սրբոյն Տրդատայ` յիշէ եւ Մօնիէռ քարոզիչ յիսուսեան, որ եկաց աստէն ընդ ժամանակս ինչ. այլ ՚ի տեղւոջ Էջմիածնի ասէ լինել զապարանս, զոր արքայն Տրդատ շնորհեաց սրբոյն Գրիգորի: Յարեւելս հարաւոյ Էջմիածնի փոքր ինչ հեռի` է գերեզմանատուն հասարակ միաբանից, որ է տեղի ՚ի բացի շուրջանակի պարսպապատ, առընթեր զազարատնկոյն. որ է այգի միայն պտղատու ծառոց` մանաւանդ ծիրանոյ անկեալ ՚ի ղազար կաթուղիկոսէ: Իսկ գերեզմանք կաթուղիկոսաց են ՚ի գաւիթս երից եկեղեցեացն Գայիանեայ, Հռիփսիմեայ, եւ Շողակաթի:

Էջմիածին ուն ընդ իւրեւ գիւղօրէս ՚ի կալուած իւր բնակել ընդ մեծի մասին ՚ի հայոց, ունի նաեւ այգիս մեծամեծս, յորս երեւելի է եւ մեծ կոչեցեալն խըռիէգի, գինի նորա ընտիր յոյժ: Յետ սորա է Աղամալենց էգի. եւ Մկրտումենց էգի. յանուն տուողացն ՚ի պարգեւ:

Հանկած կամ Հանգեալ եկեղեցի: Է աւերել եկեղեցի. իբրեւ միով ժամաւ հեռի յԷջմիածնէ. զայս եկեղեցի շինեալ ասեն ներսէսի ուրումն. իբր հակառակ աթոռ կամելով սահմանել. եւ անդ փոխել զկաթուղիկոսարանն յԷջմիածնէ:

Վանք սրբուհւոյն Գայիանեայ: Անկանի ՚ի հարաւակողմն Էջմիածնի սակաւ ինչ հեռի ՚ի նմանէ, ուր նստի առաջնորդ եւ միաբանք. եկեղեցի սորա գմբեթայարէ հանդերձ զանգակամբ: Աստ է տեղի նահատակութեան սրբուհւոյն եւ քարաշէն դամբարան պատուական նշխարաց նորա, ՚ի ներքոյ աւագ խորանին իբրեւ 15 աստիճանօք ՚ի վայր իջեալ. որ պատուի մշտավառ կանթեղաւ: Աստ է գերեզման Եզրի կաթուղիկոսի:

Վանք սրբուհւոյն Հռիփսիմեանց: Է յարեւելս հիւսիսոյ Էջմիածնի իբրեւ կէս ժամաւ ՚ի նմանէ, նստի աստ առաջնորդ եւ միաբանք, յորոց գմբեթաւոր եկեղեցւոջ է դամբարան կուսին. գրեթէ ամիւ նման սրբուհւոյն գայիանեայ. բայց միայն սորայս եկեղեցի սուղ ինչ մեծէ քան զնորայն. ունի եւ զանգակատուն ընդ նորա: Յեկեղեցւոջ սորա թաղել կայ Փիլիպպոս կաթուղիկոս: Իսկ ՚ի մէջ տաճարի առաջի աւագ խորանին տեսանի գերեզման Կոմիտասայ կաթուղիկոսի` այլ անդիր:

Շողակաթ, կամ Շողակաթի վանք: Յարեւելս հիւսիսոյ Էջմիածնի` իբրեւ քառորդաւ հեռի անտի ընդ մէջ Էջմիածնի եւ Հռիփսիմեայ. փոքր է սա քան զվերոգրել երկու վանորայս եւ եկեղեցիսն. բայց փոխանակ գմբեթի ունի կաթուղիկէ ընդ եկեղեցւոյն Էջմիածնի: Նստի նաեւ առաջնորդ եւ միաբանք: Նորոգ շինեցաւ այս եկեղեցի ՚ի ժամանակս Նահապետ կաթուղիկոսի ծախիւք Աղամալի Շոռոթեցւոյ: Առընթեր որ է տեղի հնձանին, որ է տեղի փոքրիկ պատեալ շուրջանակի քարամբք, յորում բնակեցան ՚ի հնումն սուրբ Հռիփսիմեանք: ՚Ի Շողակաթի աստ է գերեզման հիւանդ կուսին յընկերացն Հռիփսիմեանց, զորոյ զանուն աւանդութեամբ կոչեն Մարիանէ:

Առ Էջմիածնաւ քառորդաւ ժամու հեռի անտի ընդ արեւմտեան կողմն նորա անցանէ վտակ. որ բղխէ ՚ի լերանց Արագածի. ընդ ոմանց այս է որ Քասաղ կոչի ՚ի հնումն ջուր գետակիս ոռոգէ զայգիս, զպարտէզս, եւ զանդաստանս որիզոյ. եւ ապա խառնի յԵրասխ:

Սեւ ջուր: Վտակ իբրեւ 3 ժամաւ հեռի յԷջմիածնէ յարեւմուտս հարաւոյ նորա, ՚ի ճանապարհին որ գնաց ՚ի Պայէզիտ: Ակն վտակիս է շամբ եղեգանց, յորում բղխեն պէսպէս ակունք ջուրց, որոց ջուր գոլով դառն եւ սեւագոյն, կոչի Սեւ ջուր. եւ ՚ի տաճկաց Գարա սու. որ կազմել վտակ արագընթաց` գնայ անկանի յԵրասխ: Յայս շամբ ասեն անկել Տրդատայ արքայի ՚ի փոխելն իւրում ՚ի կերպարանս վարազի. ընդ պատմելոյ Ագաթանգեղոս: Աստ գոյանան բազմուիք մժեխաց` տառապեցուցիչ յոյժ բնակչաց Էջմիածին:

Օշական: Գիւղ առ ստորոտով բարձր լերին յոտս ինչ նորա. ՚ի հիւսիսակողմն Էջմիածնի` 3 ժամաւ հեռի ՚ի նմանէ եւ ՚ի Կարբի գեղջէ: Բնակիչք նորա տունք իբրեւ 40. անդ է գերեզման սրբոյն Մեսրոպայ փայլեալ բազում սքանչելեօք:

Եղվարդ, ՚ի հնումն Եղիվարդ տճ Եաղվերտ: Գիւղ հայոց յարեւելակողմն Քարբի գեղջ. 5 ժամաւ հեռի ՚ի նմանէ: Առընթեր է մենաստան աւերակ, ուր էր ասեն ՚Ի հնումն սուրբ Գեղարդն Քրիստոսի, որ ապա տարաւ ՚ի Վիրս. եւ յանուն նորա կոչեցաւ ասեն Գեղարդ. ապա աղաւաղանօք Եղվարդ:

Արագած: Լեառն բարձրագլուխ. անկանի ՚ի հիւսիսակողմն Էջմիածնի. իբրեւ 2 ժամաւ հեռի ՚ի նմանէ: ՚Ի շրջակայս ստորոտի նորա են վանք, որք անուանին Սաղմոսավանք` մերձ ՚ի գիւղն Քարբի: Մուղնի, կամ Մուղլու սուրբ Գէորգ. յորս բնակեցուցանեն զուրուկս եւ զբորոտս շրջակայ սահմանաց:

Նախջուան կամ Նախջուան. ՚ի գիրս տաճկաց Նէխճէվան. զոր արապացուցեալ` ասէ Քեաթիպ չէլէպին կոչեն Նագշի ճիհան, այսինքն Նկար ի. տե'ս վասն այսք ՚ի Հին Հայաստան: Քաղաք պարսպապատ կառուցել ՚ի դաշտի ՚ի հիւսիսակողմն Երասխ գետոյ. հեռի ՚ի նմանէ իբր 3 ժամաւ. իսկ ՚ի Մասիս լեռնէ երկու աւուրբք. ունի առ իւրեւ իբր մղոնաւ եւ կիսով հեռի վտակ համանուն, որ գայ ՚ի լերանց Խափանու, եւ անցեալ ընդ Ջուլհակ ընդ Նախջուան եւ ընդ Աստապատ, խառնի յԵրասխ գետ: Յառաջին ժամանակս էր սա մի ՚ի մեծամեծ եւ ՚ի բազմաբերդ քաղաքաց, այլ այժմ անշքացեալ կայ յառաջին բարեզարդութեան իւրմէ ՚ի պատճառս պէսպէս առմանց եւ աւերմանց ՚ի յԱղուանից ՚ի ժամանակս եւ զկնի մահուան Դահմաս գուլի խանին Պարսից. յորում ժամանակի անհնարին զրկանս եւ աղէտս կրեցին բնակիչքն որպէս լուաք յականատես ծերունեաց` որք գտան անդէն:

Յառաջագոյն պատմեն լինել անդէն տունս իբր 30000. բայց այժմ չիք ՚ի նմա 7000, որք ընդ մեծի մասին պարսկիք են, եւ մնացեալքն յազգէս հայոց. լի են ՚ի նմա աւերակք պէսպէս շինուածոց եւ մզկթաց. յորոց զմին որ է երեւելի` ասեն լինել կառուցել ՚ի յիշատակ գերեզմանին Նոյի: Է անդ եկեղեցի մեծ, այլ առաջնորդ քաղաքիս նստի ՚ի վանքն սրբոյն Ստեփաննոսի. որ է մի ՚ի վանաց Աստապատայ իբր 3 ժամաւ հեռի ՚ի Նախջուանայ: Արտաքոյ քաղաքին առ վտակաւ է աշտարակ գեղեցկաշէն, կառուցեալ ընդ ոմանց ՚ի Լէնկթիմուրայ: Երկիր Նախջուանաց ՚ի տեղիս տեղիս ապառաժուտ, այլ ՚ի տեղիս տեղիս բարեբեր. ունի գրեթէ զամենայն ազգ արմտեաց եւ մրգաց, այլ մանաւանդ բամբակ եւ խաղող: Յայս քաղաք նստի խան, ընդ որոյ իշխանութեամբ են Երնջակ, Շոռոթ Կապանն Խափանու եւն:

Ջահուկ: Աւան ՚ի հիւսիսակողմն Նախջուանայ. իբր 3 ժամաւ հեռի ՚ի նմանէ` առ նովին վտակաւ, առ որով է Նախջուան. ՚ի հնումն էր մի գաւառաց Սիւնեաց աշխարհին: ՚Ի սկիզբն անցել դարու էին ՚ի սմա տունք իբր 400 առհասարակ ազգէս հայոց. որոց կէօք էին լատինացեալք նաեւ արտաքին ծիսիւ, բայց այժմ ցանեալ ցրուեցան աստ եւ անդ. ուստի բնակիչք սորա նուազ են յոյժ քան զառաջինն: Են անդ երկու եկեղեցիք գմբեթաւորք. եւ Շողակաթ. Անցանէ առ սովաւ փոքրիկ վտակ:

՚Ի վիճակի սորա են եւ այլ գիւղօրէք հայոց, որոց բնակիչք ՚ի ԺԳ դարուն գրեթէ առհասարակ լատինացն ծիսիւ, եւ ոմանք նաեւ զգեստուք. որոց սկզբնապատճառ եղեւ յամին 1330 Յովհաննէս ոմն քռնեցի ՚ի Քռնի գեղջէն Ջահկայ. եւ յայսմ դարու առ սակաւ սակաւ գրեթէ իսպառ դատարկեցան բազումք ՚ի սոյն գիւղօրէից, եւ ՚ի տեղիսն ուրանոր ցրուեցան ուրանոր ցրուեցան բազումք մեռան՚ի տիս երիտասարդութեան սակս օդոյն փոփոխութեան:

Խոշկաշէն: Գէօղ հայոց փոքր ինչ հեռի ՚ի Ջահուկ աւանէ առ ստորոտով բարձր լերին, որ կոչի Եըշան տաղը: Բնակիչք սորա ընդ մեծի մասին ցրուեցան յԻզմիր: Այս գիւղ թերեւս է նոյն ընդ Խոշակունի աւանին` զոր յիշէ Խոր. ա 29:

Ապրակունի: Գիւղ հայոց մերձ ՚ի գետակն Երնջակայ ՚ի հիւսիսոյ կողմանէ, ՚ի հնումն անկանէր յԵրնջակ գաւառի Սիւնեաց: Մերձ յայս գիւղ է մենաստան մեծ Սուրբ Կարապետ կոչեցել. յորում են երկու եկեղեցիք. մինն մեծ եւ քարաշէն հանդերձ կաթուղիկէիւ. եւ առ նովաւ զանգակատուն քարաշէն. իսկ միւսն փոքր, յոր ՚ի ձմերային ժամանակի կատարեն զժամերգութիւնն: Երեք ինքնաբուղխ աղբիւրք են ՚ի մենաստանին պատուական ջուրց: Աստ նստի երբեմն առաջնորդն Նախջուանայ:

Ապարանէր կամ Ապարնէր: Գիւղ հայոց ՚ի հիւսիսակողմն վտակին Երնջակայ. իբր 15 մղոնաւ հեռի ՚ի Նախջուանայ. է անդէն մենաստան Ամենայն սրբոց: Աստի էր Մխիթար Ապարանցի:

Աստապատ տաճկերէն կոչի Էրտիւպատ. եւ յոմանց Էղտըվար: Աւան առ հիւսիսային գետեզերբ Երասխայ իբրեւ 2 ժամաւ հեռի ՚ի Նախջուանայ, մերձ ՚ի խառնումն վտակին Նախջուանայ յԵրասխ գետ: Բնակիչք սորա այժմ տունք իբր 300 ընդ մեծի մասին հայք: իսկ ՚ի պարսից սակաւք: Շինուածք տանց իւրոց քարաշէն մեծակառոյց եւ բազմածախ. քանզի սէր մեծ գոյ առ աստապատցիս մեծագործ շինուածոց. յայն սակս համբաւել են սոքա ՚ի պարսկական առաձին. Էրտիւպատ էհլի` խանէփէրէսթ: վէ դէպրիզիեան զէնփէրէսթ. վէ սիւքքեանի նէխճէվան զէրփերէսթ տիր. այսինքն Բնակիչք Աստապատայ անապատաշէն. եւ դէվրիզցիք` կնապաշտ. իսկ բնակիչք Նախջուանայ` ոսկիապաշտ: Գրեթէ իւրաքանչիւր տան հոսի ջուր ՚ի մեծ դիւրութիւն բնակչաց:

Եկեղեցի Աստապատայ մեծաշէն. ունի արտաքոյ գեղջն նաեւ զերկու վանորայս գմբեթաւոր եկեղեցեօք. մին կոչի Կարմիր վանք կամ յանուն եկեղեցւոյն Սուրբ Ստեփաննոս, հեռի յԱստապատայ 1 ժամաւ ընդ արեւելս` եւ առափն Երասխայ, պատեալ շուրջանակի քարակերտ ամուր պարսպաւ. եւ միւսն Սուրբ Յոհաննէս հեռի յԱստապատայ քառորդաւ ժամու: Երկիր սորա սքանչելի. լի է այգեստանեօք անդաստանօք եւ պարտիզիւք. ոռոգեալք ՚ի պատուական վտակէն. յորս առատ լինին գրեթէ ամենայն ազգ արմտեաց եւ մրգաց. երեւելին ՚ի նոսա խնձոր, կոչեցեալ շահ էլմասի կամ սիպի սուլդան. այսինքն Խնձոր արքայական, որ առ պատուականութեան աստ եւ անդ յընծայ առաքի. սոյնպէս ընտիր է եւ տանձ սորա, ծիրանն, եւ մանաւանդ դեղձն բազմատեսակ եւ բազմագունի. զի ոմանց գոյն հարկանի ՚ի սպիտակ, ոմանց ՚ի կարմիր այլոց ՚ի մանուշակագոյն, եւ այլ ոմանց ՚ի դեղին:

Ալինճա գալէսի ՚ի հնումն Երնջակ բերդ. որ էր յԵրնջակ գաւառին Սիւնեաց: Է բերդ ՚ի վերայ բարձր լերին ամբարձեալ ՚ի հարթարդակ դաշտավայրի. յարեւմտից կողմանէ Շոռոթու մերձ ՚ի նա. եւ յարեւելից կողմանէ Նախջուանայ: Մօտ ՚ի լեառն անցանէ եւ վտակ Երասխայ կոչեցել յանուն գաւառին` Երնջակու` գետ. որ քանզի ՚ի ժամանակս գարնան առատանայ յոյժ, շինել կայ յԱղամալէն Շոռոթեցւոյ յազգէս հայոց քարաշէն կամուրջ եռակամար, հանդերձ քարաշէն սենեկօք ՚ի դիւրութիւն ճանապարհորդաց, մանաւանդ ՚ի ժամանակս գարնան: Յերկուց կողմանց վտակին են անդաստանք Շոռոթեցւոց եւ այլ գիւղօրէից:

Հին Ջուղա, կամ սոսկ Ջուղա: Գիւղ հայոց առ հիւսիսային գետեզերբ Երասխայ, յորում են իբրեւ 30 տուն, կառուցեալ ընդ զառ ՚ի վայր ապառաժուտ անբեր լերին. երեւին անդէն մինչեւ ցայսօր աւերակք առաջին քաղաքին. զի զառաջն էր քաղաք մեծ եւ բազմահարուստ. ունէր տունս 4000 որպէս ասեն, զորոյ զբնակիչս որք էին առհասարակ յազգէս հայոց` յամին 1605 առաջին Շահաբաս արքայ Պարսից վարեաց տարաւ անհնարին չարչարանօք յերկիրն Պարսից, որք առ Սպահանաւ շինեցին քաղաք նոր, եւ անուանեցին զնա Նոր Ջուղայ յանուն բնիկ քաղաքի իւրեանց. զորմէ ընդարձակ գրէ Առաքել պատմագիր. եւ յայնմանէ սա անուանեցաւ Հին Ջուղա: Առաջի սորա գտանին նաւակք ՚ի վերայ Երասխ գետոյ առ ՚ի անցանել կողմանէ ՚ի կողմն: ՚Ի հնումն երեւի անկանիլ ՚ի Գողթն գաւառ:

Տարաշամբ: ՚ի հայոց սովորաբար համառօտութեամբ կոչի Շամբ. ՚ի հնումն կոչէր Խրամ, յորոյ իբր թարգմանութիւն կոչեցին այլազգիք Տարա կամ Տէրէ. որ է Խրամ, Ձոր: Գիւղ ընդ մեծի մասին բնակեալ ՚ի հայոց առ Երասխաւ ՚ի հարաւակողմն Նախջուանայ: Գոյ աստէն մենաստան երեւելի յանուն սրբոյն Ստեփաննոսի, զոր կոչեն Վանք Նախավկայի կամ Տարաշամբի:

Շոռոթ: Աւան յարեւելս հիւսիսոյ Հին Ջուղայի, ո'չ այնչափ ինչ հեռի յԵրասխ գետոյ ՚ի հիւսիսակողմն նորա: Բնակիչք նորա գրեթէ առ հասարակ յազգէս հայոց, երկու եկեղեցիք են ՚ի սմա, մին փոքր. իսկ միւսն մեծ քարաշէն յանուն սրբոյն Յակոբայ Մծբնայ հայրապետի, երիւք խորանօք. որոյ աւագ խորանն է յանուն Աստուածամօրն. աջակողմեանն սրբոյ Լուսաւորչին. իսկ ձախակողմեանն սրբոյն Յակոբայ. ունի եւ 3 գրունս: Այս աւան գրեթէ եղծել քանդեալ կայ այժմ ՚ի հարստահարութեանց եւ ՚ի կեղեքանաց` որ ՚ի ժամանակս Դահմասին եւ զկնի մահուան նորա. որպէս եւ ամենայն շրջակայ սահմանն. եւ մեծ մասն բնակչաց ցանել ցրուել կան յայլ եւ այլ կողմանս ի` ՚ի Կոստանդնուպօլիս, մինչեւ ՚ի Վարատին, եւն. զի յառաջն կային իբր 800 տունք, իսկ այժմ իբր 30: Երկու մենաստանք են առ Շոռոթիւ. մինն արանց իբր կէս ժամաւ հեռի ՚ի Շոռոթայ. եկեղեցի նորա քարաշէն յանուն Լուսաւորչի: Իսկ միւսն մեծ վասն կանանց կուսանաց. որ է ՚ի մի ծայր աւանին. յորում յառաջագոյն ՚ի ժամանակս խաղաղութեան բնակէին մինչեւ 50 եւ 60 կուսանք ՚ի Շոռոթայ եւ ՚ի շրջակայ գիւղօրէից. այլ այժմ գրեթէ թափուր է ՚ի բնակչաց:

Ձորք մատուռք են ուխտատեղիք ՚ի չորեսին կողմանս Շոռոթայ. ա. Սուրբ Ստեփաննոս ՚ի հարաւակողմն աւանին, ՚ի գլուխ վերաբարձ սրածայր լերին. ուր յառաջագոյն լինել ասեն բագին ինչ կռոց. զոր ՚ի ժամանակս քրիստոնէութեան կործանել փոխանակ այնր կանգնեցին զայս մատուռն: բ. Սուրբ Յոհաննէս ՚ի հիւսիսակողմն: գ. Սուրբ Սարգիս ՚ի յարեւելեան կողմն: դ. Սուրբ Եղիա մարգարէ յարեւմտեան կողմն: Շրջակայ սահման Շոռոթայ արգաւանդ, բերէ ցորեան եւ այլ ազգս ազգս արմտեաց եւ մրգաց. յորս երեւելի է ծիրանն մեծ քաղցր եւ բազմատեսակ առաւել քան զժե տեսակս. համբաւել է եւ գինի սորա ՚ի կողմանսն յայնոսիկ. մանաւանդ այն` որ լինի ՚ի Սիզուտ անուանել վայրի: Շոռոթ թուի անկանել ՚ի ծայր Գողթան գաւառին Վասպուրականի. ուրանօր անմիջապէս սկսանէր Երնջակ գաւառն Սիւնեաց:

Վանանդ: Գիւղ հայոց ընդ մէջ Շոռոթայ եւ Ագուլիսի, յորմէ հեռի է 2 ժամաւ. իսկ ՚ի Շոռոթ իբրեւ կէս աւուրբ: Սքանչելի է բազմատեսակ ծիրանի սորա ընդ մեծութեան եւ ընդ քաղցրութեան համոյն, ազնիւ քան զայլ ամենայն տեղեաց: ՚Ի հնումն անկանէր սա ՚ի Գողթն գաւառս Ագուլիս: Աւան երկայնանիստ ՚ի լայն ձորվայրի ընդ մէջ երկուց լերանց. իբրեւ միօրեայ հեռի ՚ի Շոռոթայ: Բնակիչք նորա առհասարակ յազգէս հայոց յաջողակ ՚ի վաճառականութեան, ոք ունին մասնաւոր իմն հայկական լեզու` տարբեր գլխովին յայլ ամենայն գաւառական լեզուաց, զոր ինքեանք միայն իմանան. Եօթն եկեղեցիք են ՚ի սմա, եւ մի մենաստան յանուն սրբոյն Թովմայի առաքելոյն, ուր նստի առաջնորդն Ագուլիսայ սահմանին: ՚Ի 1727 աւելի քան զ10 հազար տուն հայոց գտանէին յայսմ աւանի. այլ գրեթէ իսպառ քանդեցաւ զկնի մահուան Դահմաս գուլի խանին. յորժամ էառ զայն ազատ խանն Աղուանից եւ արար անդ կոտորածս անհնարինս եւ գերութիւնս. յորմէ ցրուեցան բնակիչք նորա աստ եւ անդ. եւ մանաւանդ ՚ի Կոստանդինուպօլիս. ուր ընդ մեծի մասին են վաճառականք կաց: Ագուլիս անկանի ՚ի Գողթն հին գաւառ Սիւնեաց:

՚Ի շրջակայ սահմանս գիւղօրէք հայոց: Փառակայ. Դաշտ. Ցղնա. Բուստ. յարեւելից Շառօթայ, որոյ ընկոյզ եւ խնձորն երեւելի: Կաղախերդ, ՚ի տաճկաց կոչի Պօլօվա. Նորաշիրինք, որ է առ Երասխաւ:

Շահկէրտ: Գիւղ առ Երասխաւ. ՚ի տաճկաց կոչի Ղանզանճի. զի բնակիչք առհասարակ են պղնձագործ, եւ արք կորովիք:

Ուրդովար: Գիւղ առ Երասխաւ, որ ՚ի հնումն էր քաղաք. ՚ի սահմանի որ լինի մետաքս առատ յոյժ եւ պատուական:

Ուզունպէնտ: Կապան երկայնաձիգ մերձ ՚ի յՈւրդուվար. յորոյ երկայնութիւնն տեւէ առաւել քան զմի ժամ. ՚ի մի կողմն այսր կապանին եւ քարաժայռ մեծ եւ բարձր. իսկ ՚ի միւս կողմն Երասխ գետ յորդահոս: Անդ Մխիթար սպարապետն խափանցի, եւ տր Աւետիս անուն ոմն երէց սակաւ զօրու հայոց բազում զօրս թշնամեաց կոտորեցին. եւ զայլս ՚ի գետ անդր հեղձուցին. յամին իբրեւ 1704:

Խաբան: Յօսմանեանց գրի Գապան. որ է այլայլութիւն հին անուանս Կապան. զորմէ տե'ս ՚ի Հին Հայաստան. երբեմն ընդարձակ առել լինի այս Խաբան անուն, եւ երբեմն մասնաւոր գաւառ, որ ձգի ՚ի մէջ Երասխայ եւ Որոտնայ վտակին. ունի բազում անառիկ տեղիս պատեալ ՚ի լերանց եւ ՚ի ջուրց: Բնակիչք նորա գրեթէ առ հասարակ են յազգէս հայոց արք քաջասիրտք եւ կորովիք. որոց քաջութիւն ՚ի պատերազմի` յայտնի եղեւ ՚ի սկիզբն անցեալ դարու. յորում առաջնորդութեամբ մեծի զօրավարին Դաւթի զամս բազումս մեծամեծ պատերազմունս մղեցին. սակաւուք անբաւ զօրացն թշնամեաց յաղթելով: Խօսին սոքա ՚ի մասնաւոր ինչ լեզու հայկական, որ ընդ մեծի մասին տարբեր է յայլ ամենայն գաւառական լեզուաց հայոց:

Յիւրում սահմանի եւ ՚ի շրջակայս իւր ունի զանազան գօտիս լերանց կոչեցել Ալանկէլեզու լերինք, Ղազանկուլու լերինք. Խաչպօլու լերինք: Եւ այլ մասնաւոր լերինս կոչեցել Խուստուքա. Բուխուրութա. Կասպէլ. Ինճեպէլ. Էօքիզիարաթ. Սեաւ լեառն կամ Գարաճա տաղ: Եւ վտակս Երասխայ` որք յանուն գիւղօրէից եւ վիճակաց կոչին ՚ի մերոց Մեղրու գետ. Չավնդուրու գետ. Հալիձորու գետ. Որոտնոյ գետ. Հաքարու գետ: Բնիկ խաբան ՚ի շրջակայս իւր ունի զանազան վիճակս` որք ձգին մինչ ՚ի Մեծ Սղնախ. կոչեցել Կէնաւուզ. Գուհամ. Չավնդուր. Պաղաբերդու երկիր. Պարկուշատ: Զայսոսիկ վիճակս կամ գաւառս միով անուամբ կոչեն սովորաբար յանուն Խաբանայ:

՚Ի կողմանս բնիկ խաբանու են յետագայ գիւղօրէք եւ քաղաք. Հուղուրդ. որ է իշխանանիստ քաղաքն Խաբանու. Ուլթունաց. Ղարալիմէն. Բեխ. գիւղ առ գետակաւ Հալիձորոյ, ՚ի հնումն անկանէր ՚ի Կովսական գաւառ Սիւնեաց: Էսքիշեհիր կամ Գրգգալի. Մանլե. Երկդաստաց. Քիս. Հալիձոր. առ համանուն գետակաւ` որ խառնի ՚ի գետակն Որոտնոյ, Քիրտեկաց. Իգաց. եւն: Քեաթիպ չէլէպին ՚ի ստորագրութեան Երասխայ դնէ առ Գարաճա լերամբ եւ զբերդն Գահգահա կոչեցեալ:

՚Ի կողմանս Կենաւուղայ են Կենաւուզ աւան. Կրճիվան. Լեւաղուձոր. Լճկին. եւն:

՚Ի կողմանս Գուրհամայ են Մեղրի ` գիւղ, որ ունի ամրոց կառուցել առ համանուն Մեղրի վտակաւ որ իջանէ յԵրասխ. ՚ի հնումն անկանէր յարեւիք գաւառ Սիւնեաց. Մաղրուն. Ափկիս. Քար. Զուար. Դաշտուն ` գիւղ կառուցել մերձ յակն Մեղրի վտակին որ ՚ի հնումն անկանէր յարւք գաւառ Սիւնեաց: Վահիվար. Ողջանց. Անապատն Գանձափարախու եւն:

՚Ի կողմանս Չավնդուրոյ են Կոմարայց առ Երասխաւ.

Շիվանաձոր. Փքնի. Թուփ. Կէմանցու. Խոջան. Կապագլուխ. Շխիր. Իզկետ. եւն:

՚Ի կողման ս Պաղաբերդոյեն. Երիցվանէկ. Կուլախերդ:

Խոտանան. Ղալաբաղ. Եղէգ. Դանձուէտ. Մաջ. եւն:

՚Ի կողմանս Պարկուշատի են Պէյլէգան. Պայիլքան կամ Պիլգան. զորմէ գրէ Քեաթիպ չէլ թէ յառաջագոյն էր քաղաք հնագոյն` շինուած կաւատայ արքայի` բայց այժմ է գիւղ, որոյ օդն ջերմ, բերէ չէլթիւք այսինքն որիզ, բամբակ, եւ այլ արմտիս: Ունէր բերդ ամուր, այլ Հելակիւ խանին առել եւ զբնակիչսն կոտորեաց կործանեաց, պատմի եւս թէ իշխանի զօրքն ընդ ժամանակս ինչ պաշարել զսա` ոչ կարացին առնուլ, սակս սակաւութեան քարանց զորս բաբանաւ ձգել խնդրէին բայց ապա խօճա (այսինքն ուսուցիչ) նսըր գուսի անուանի աստեղագետ ՚ի ժամանակս Հէլակիւ խանին ուսոյց նոցա գնտակս կազմել փայտակերտս եւ կապարաւ լնուլ. եւ զնոսա փոխանակ քարի բաբանաւ ձգել եւ այնպէս առին զքաղաքն: Թիմուրլէնկն` ՚ի դարձին իւրում` յերկրէն Հոռոմոց աստ եկել կամեցաւ վերստին շինել, որոյ վերակացու եղեւ որդն նորին Միրզա Շահրիւխ. յայնմ ժամանակի բերին զգէտն Պէրլու: Ցայս վայր Քեաթիպ չէլէպի:

՚Ի Պարկուշատ են եւ Գիզնրխանտ. Եզահորդ. Շիկաշէն, որ էր ՚ի հնումն գաւառ Ուտի նահագին: Չրեշէկ. Լէնքէրան. եւն:

Պէրտէ. ՚ի մերոյ կոչեցել Բարտայ. յոմանց Պարտախ ՚ի հն Պարտաս: Քաղաք հին հեռի ՚ի Կէնճէէ երկրօրեայ յարեւելս հարաւոյ նորա. բերդ սորա ամուր շինել ՚ի խառնումն անդ Որոտնայ վտակին յԵրասխ. թէպէտ այլք կացուցանեն ՚ի խառնումն երկուց վտակաց որք ոռոգանելով զքաղաքն եւ զոլորտ նորա գնան անկանին ՚ի Կուր գետ: Բնակիչք նորա տունք իբր 7000 ընդ մեծի մասին պարսիկք եւ այլագիք, իսկ ՚ի հայոց սակաւք: Երկիր սորա գեղեցկագիր եւ բարեբեր բերէ ազգս ազգս պտղոց յորս երեւելի է տեսակ ինչ թզոյ անգիւտ այլուր. թթենիք որ անբաւ յայն սակս եւ մետաքսն առատ յոյժ. շագանակն, խաղողն ընտիր ունի մոտ ՚ի քաղաքն ծառաստան կաղնեաց: որ բերէ կաղին անբաւ եւ պատուական քան զկաղինն Սըմըրղանտի. ունի նաեւ ամարանոց պատուական խոտաւէտ եւ շատաջուր: Ջորիք սորա անուանի քան զայլ տեղեաց:

Տաթեւ: Գիւղ հայոց առ գետակաւ ՚ի հիւսիսակողմն Խափանու յորում են տունք իբր 100 է անդ վանք կամ անապատ, զորմէ տե'ս ՚ի Հին Հայաստան ՚ի Բաղաց գաւառի Սիւնեաց նահանգին:

Որոտն: Գիւղ հայոց յարեւելս հիւսիսոյ Տաթեւոյ. իբր 3 ժամաւ հեռի ՚ի նմանէ կառուցեալ առ վտակաւն որ յանուն նորա կոչի` Որոտնայ գէտ, եւ զեղու յԵրասխ. ունի բերդ ամուր եւ անմատոյց:

Գարապաղ կամ Գարէպաղ: Գաւառ որ ձգի յարեւելից կուսէ Շիրվանայ , ՚ի խառնումն անդ Կուր գետոյ յԵրասխ. եւ ընդ մասին անկանի ՚ի Մուղան դաշտն: Ունի եւ քաղաք համանուն Գարապաղ կոչեցել: Անկանի սա ՚ի հին նահանգ Մեծին Հայոց կոչեցել Ուտի. եւ ընդ մասին նաեւ ՚ի Փայտակարան:

՚Ի մոտակայս Որոտնայ եւ Տաթեւայ են գիւղօրէքս. Լոր Գետաթաղ. Շնաթաղ:

Շահանդուխտ: Գիւղ որ ունի եւ ամուր մերձ ՚ի տաթեւ. յայտ է թէ անուն որ կոչեցաւ յանուանէ Շահանդխտոյ կամ քեռն Սենեքերիմայ թագաւորին Բաղաց, եւ կամ դստերս Վարազ Տրդատայ մեծի իշխանին Աղուանից. որ էր համբաւել ՚ի գեղեցկութեան. Ունէր պատկեր նոր եւ օտար (ասէ Ստեփ. Ուռպ. գլ. լզ) եւ գեղ նորա յոյժ չքնաղ եւ զարմացուցիչ տեսողաց. որ եւ ո'չ ումեք նիւթեղէն կարծիւր, այլ իբր ՚ի լուսատարր. գոյ եւ յանօսր շողից կերպացեալ. զոր եւ ածէին ՚ի հայս ՚ի կնութիւն հայկազուն իշխանի. այլ ՚ի հասանելն յայսոսիկ սահմանս յապառաժուտբաձրավանդակ ինչ բաղաց հին գաւառին. դարանամուտ զօրք եկել ՚ի պարսից, յարձակեցան ՚ի վերայ զօրացն` որք տանէին զնա. իսկ նորա խնայեալ ՚ի զօրս եւ յԱստուած ապաւինել ընկեց զինքն երիվարուն հանդերձ յահագին ձորն ընթերակաց. եւ սքանչելեօք իջեալ անվնաս, եկաց անդէն ճգնութեամբ մինչեւ ցօր մահուն իւրոյ:

Դարպաս. յորում են վաճառականք:

Քուրթլատ. Խոտ. Շնհէր: Գիւղ` որ ունի եւ ամրոց մերձ ՚ի տաթեւ, ընդ մէջ գետակացն Հաքարու եւ Որոտնայ: Իալթէքէ. Տէղ. Խնածախ. Կորէս. Խնձորէսք, Կորի. եւն:

Մահմուտապատ: Այսպէս կոչեցաւ յանուն սուլդան Մահմուտ Ղազանին որ շինեացն զսա: Քեաթիպ չէլէպի դնէ զսա ՚ի գաւառին Գարապաղի. ՚ի դաշտին կոչեցել Կէավպարի, ընդ մէջ այնր տեղւոյ` ուր գետն Կուր. եւ գետն Չէքէազ (որ է մի ՚ի բերանոց Կուր կամ Երասխ գետոյն) թափին ՚ի ծովն. կառուցեալ յեզր ծովուն` ուրանոր լինի ձուկն առատ:

Հէմշէհրի: Աւան մերձ ՚ի ծովն Կասպից երկու պարսկական փարսախաւ:

Մուղան կամ Մուգան: Սա պարունակէ ասէ Քէաթիպ չէլէպի զգաւառն Գարապաղի, որ է դաշտավայր անապատ ձգեալ մինչեւ ՚ի ծովն Կասպից յերկուց կողմանց եւս Երասխայ (յետ միանալոյ ընդ Կուր գետոյն) նմին իրի մասն ձգեալ ՚ի հիւսիսոյ Երասխայ մինչեւ ՚ի Պաքեու քաղաք, անկանի ՚ի Շիրվան. իսկ մասն որ ՚ի հարաւոյ Երասխայ ձգի ՚ի Փայտակարան հին նահանգ Մեծին Հայոց: Չիք ՚ի սմա շէնք կամ գիւղօրէք բայց եթէ մերձ ՚ի ծովն Կասպից. այլ են անտառք անպիտան ծառոց, որջք բազում գազանաց: Լինի անդէն եւ խոտ թիւնաւոր սատակիչ անասնոց, սկսել ՚ի տեղւոջէն` որ կոչի Կիրիվէի սէնկ, մինչեւ յեզր Երասխայ. բայց ՚ի մերձակայ սահմանս Սէյլան լերին Արտաւիլայ ոչ գտանի այս խոտ. նմին իրի Քեաթիպ չէլէպի ՚ի յորոշել զսահմանս` գրէ թէ ուրանոր երեւի Սէյլան լեառն չիք այն խոտ, այլ միայն ուրանոր ծածկի լեառն յաչաց տեսութենէ:

Պաճէրվան, կամ Պաճրէվան: ՚Ի հնումն էր քաղաք Մուղանի ընդ Քեաթիպ չէլ. այլ այժմ է իբր գիւղ որոյ օդն ջերմ, եւ բերդն են ամտիք:

Պէրզէնտ: Յառաջագոյն աւանաշէն էր ասէ քեաթ չէլ. այլ այժմ է գիւղ. որոյ օդ ջերմ, եւ երկիրն արգասաւոր:

Ֆիլսիավար: Կոչեցաւ այսպէս յանուն Փիլսիւվար իշխանին շինողի սորա. որ նշանակէ Հեծեալ ՚ի ձի. զոր արապացուցել կոչեն Ֆիլսիւվար: Ջուր որ հոսի ՚ի գետակէն Պաճրէվանայ. եւ բերք նորա են արմտիք:

Սալիան: Աւան առ ափն Կուր գետոյ, ՚ի տեղւոջ` յորում են անտառք փշալիցք: Բնակիչք սորա տունք իբր 100, այլ ցիրաստանդ կառուցեալք, եւ կոչին Կիլագ, սակս գոլոյ նոցա ՚ի Կիլան նահանգէ Պարսից: Լինի աստէն մետաքս առատ, ձուկն, հաւ, բադ, սագ, եւ այլ թռչունք. բնակչաց կերակուրէ որիզ` որ է առատ. զի ցորեան ոչ գտանի անդէն:

Գըզըլ աղաճ: Քաղաք յեզր ծովուն Կասպից երկօրեայ հեռի յԱրտաւիլայ, եւ միօրեայ ՚ի բերանոյ Երասխ կամ Կուր գետոյ յարեւմուտս հարաւոյ նորա:

Լէնկէրքէնան. Աւան յեզր ծովուն Կասպից. երկօրեայ հեռի ՚ի Գըզըլ աղաճէ, ՚ի տեղւոջ անդ` ուր ջուրն Պէրարզ եկել ՚ի կողմանց Արտաւիլայ խառնի ՚ի ծովն:

Սղնագ. Երկիր բնակեալ ՚ի հայոց ցիրաստանդ. որոց իշխեն մելիքք ՚ի հայոց, որք են ընդ տէրութեամբ Պպարսից. այլ երբեմն ընդ տէրութեամբ Վրաց. են արք կորովիք եւ քաջ պատերազմականք ՚ի սրաշարժութիւնս եւ ՚ի հրաձգութիւնս հետեւակ եւ հեծելազօրք. յորոց եւ երկնչին լէզկիք:

Ղանըխ գետ անցանէ ընդ սա. կողմն ինչ սորա պատել է առհասարակ անմատոյց լերամբք, եւ ՚ի վերայ ձգեալ պարիսպ, որոյ շրջապատ իբր 4 ժամ. ՚ի լինել պատերազմի` ցրուել բնակիչք գաւառին եւ գիւղօրէք առհասարակ ՚ի սմա հաւաքեալ ապաստանին. յոյր սակս այս երկիր կոչեցաւ տաճկ. Սղնագ. այսինքն Ապաւէն, Ապաստանարան: ՚Ի մէջ Սղնագայ չի'ք տեղի ամուր եւ անառիկ առաւել քան զՇուշար. ո'չ այնչափ տարակայ ՚ի Կէնճէէ, յորում գտանին բերք կարեւորք եւ ջուր: Իշխանութիւն նորա էր ՚ի ձեռս բնիկ մելիքին հայոց, ուր ո'չ ումեք ՚ի թշնամեաց հնար եղեւ մուտս առնել. բայց ո'չ սակաւ ամք են, զի մելիք սորա նեղել ՚ի պատերազմելոյ ընդ այլոց մելիքաց, խնամութիւն արար ընդ խանին պարսից առ ՚ի գտանել զպաշտպանութիւն նորա ընդդէմ նոյն մէլիքաց. որոյ եկել ՚ի պաշտպանել, տիրեաց համօրէն Շուշարայ. եւ այնուհետեւ իշխանութիւն երկրին էանց բոլորովին ՚ի ձեռս Պարսից: