Մայրաքաղաք
սորա
փաշայանիստ
եւ
մօնլայանիստ
՚ի
կարգի
12
մօնլայից`
կառուցել
կայ
ընդ
զառ
՚ի
վայր
տափակողման
լերինն
Ախըռ
տաղիի
՚ի
հարաւոյ,
՚ի
բարձրաւանդակի
3
ժամաւ
հեռի
՚ի
Ճիհան
գետոյ,
12
ժամաւ
յԱյնթապոյ
(ա),
48
մղոնաւ
յՈւրֆայէ:
Է
արձակաքաղաք
բերդաւոր,
որոյ
բերդ
է
՚ի
վերայ
բարձր
բլրոց.
մի
է
՚ի
շատաջուր
քաղաքաց
ի,
ունելով
աստ
եւ
անդ
ընդ
ամենայն
անկիւնս
ընդ
ամենայն
տունս
աղբիւրս
մշտահոսս
բարեհամ
ջուրց
՚ի
դիւրութիւն
մեծ
քաղաքացւոց:
Ընդ
մէջ
քաղաքին
անցանէ
եւ
ձորակ.
ունելով
՚ի
վերայ
բազմութիւն
քարաշէն
կամրջաց,
եւ
յերկուս
կիսելով
զքաղաքն,
մի
կողմն
քաղաքին
անուանի
Տուլ
ղատըլի,
իսկ
միւս
կողմն
Պայազտլի,
քանզի
՚ի
նմա
բնակէին
յառաջագոյն
երեւելի
իշխանազունց
ոմանք
կոչեցեալք
Պայազտլի
պէկք.
բայց
իբրեւ
Մարաշցի
Օմար
փաշայն
8,
10
ամօք
յառաջ
առել
պատիւ
փաշայութեան
մտանէր
՚ի
քաղաքս,
սոցա
միաբանել
՚ի
բաց
հանին
զնա
՚ի
քաղաքէն
պատերազմաւ,
իսկ
Օմար
փաշային
անդրէն
դարձ
արարել
բուռն
զօրութեամբ
փախստական
արար
զսոսա:
Բազմութիւն
են
աստ
յազգէս
հայոց
իբրեւ
2000
տանց,
30,
40
տուն
հրէից.
իսկ
տաճկաց
բազմօք
առաւելել
քան
զհայս.
՚ի
յունաց
չիք
այժմ
տուն
ինչ,
թէպէտ
եւ
՚ի
գաւազանագիրս
եպիսկոպոսարանաց
նոցա
Մարաշ
է
աթոռ
եպիսկոպոսի
ընդ
պատրիարգաւն
Անտիոքայ:
՚Ի
շինուածս
քաղաքիս
գլխաւորն
է
Էսկի
սէրայն,
ուր
նստի
փաշայն,
մերձ
ամենայն
Եէնի
սէրայն
շինել
՚ի
նոյն
Օմար
փաշայէն
՚ի
Տուլ
ղատըլի
մասին
քաղաքիս:
Ունի
շուկայս
եւ
վաճառանոցս,
արուեստաւորք
նորա
առաւել
են
ներկարարք
կտաւոյ,
ոստայնանկք
կամ
ջուլհակք,
սանտրագործք.
յետ
Բաղիշոյ
եւ
Տիարպէքիրոյ
սոքա
են
անուանի
՚ի
ներկել
մւնդ
՚ի
գոյն
կարմիր
մանածս
եւ
կտաւս
բամբակիս:
Գրեթէ
յամենայն
տունս
գտանին
ոստայնանկք
եւ
ներկարարք,
որք
ներկեն
՚ի
պէտս
իւրեանց
եւ
՚ի
պէտս
արտաքնոց,
առաքելով
՚ի
սահմանս
հեռաւորս:
Վեց
եկեղեցիք
են
հայոց.
Աստուածածին
՚ի
հայու
թաղն,
Սուրբ
Գէորգ
՚ի
Շէքէր
տէրէն,
Սուրբ
Ստեփաննոս
՚ի
Խանդարմայ,
Սուրբ
Կարապետ
՚ի
Աղտէրէն,
Սուրբ
Սարգիս
՚ի
Քիւմպէթ,
Քառասուն
մանուկ
՚ի
Պաղչաճուխի
թաղն:
Մին
յեկեղեցեաց
քաղաքիս
քակեցաւ
՚ի
թուականիս
ՌՃԻԵ
յաւուր
ծննդեան:
Յառաջագոյն
Մարաշ
էր
ընդ
առաջնորդաւ
Զէյթունի,
բայց
այժմեան
կաթուղիկոս
Սսոյ
յերկուս
որոշել
զնոսա,
այժմ
ուրոյն
առաջնորդ
նստի
՚ի
Մարաշ:
Իբր
30
մզկիթք
են
՚ի
քաղաքիս,
յորս
Ուլի
ճամին
յառաջագոյն
ասեն
լինել
եկեղեցի.
50-60
բաղանիք,
յորս
գլխաւորն
են
փաշայ
Համմամին,
Թէքեէ
Շին
Համմամին,
Պաղար
Համմամին:
Քառորդաւ
ժամուն
հեռի
՚ի
քաղաքէս
ընդ
հիւսիսակողմն`
է
բլուր
անբեր
ամենեւին,
կոչեցել
՚ի
բարբառ
բնակչաց
Դաքս
Առաքեօլ,
ուր
սրբոյն
Բարթուղիմեայ
եկել
եւ
բնակել
ասեն
ընդ
ժամանակս
ինչ.
եւ
է
ուխտատեղի.
առ
ստորոտով
բլրոյս
ելանէ
աղբիւր
յորդառատ
անուանել
Սուրբ
Կատարինէ,
բաւական
է
դարձուցանել
ջրաղացս:
՚Ի
միւս
կողմն
բլրոյս
բղխէ
այլ
աղբիւր
շատաջուր
բաւական
՚ի
դարձուցանել
10
ջրաղացս,
որ
կոչի
Եալընըզ
կէօզ:
Իսկ
ընդ
մէջ
բլրոյս
եւ
Ախըռ
տաղի
լերին
որ
է
մերձ
յոյժ`
է
ձորավայր,
յայնմ
ձորավայրի
աստ
եւ
անդ
բղխեն
ջուրք
պատուականք,
անուանեալք
Գըրգ
կէօղ
եւ
Եալընըզ
կէօզ,
որք
կոչին
եւ
Փունար
պաշի,
ոռոգեն
զամենայն
պտղատու
պարտէզս
Մարաշոյ,
նաեւ
զայն
մասն
քաղաքին,
որ
կոչի
Տուլ
ղատըլի.
եւ
գործեն
զնախագրեալ
ձորակն
որ
անցանէ
ընդ
մէջ
քաղաքին:
Իսկ
Պայազտլի
մասն
քաղաքին
՚ի
կիր
առնու
այլ
ջուր,
որ
բղխէ
՚ի
քաղաքին:
Դաշտավայրն
Մարաշ
քաղաքիս
ունի
շրջապատ
24
ժամուց,
ընդ
մէջ
այսր
դաշտի
անցանեն
Գետակք
եօթն,
Ագ
սու
որ
խառնի
՚ի
Ճիհան.
Խումանշըր.
Էրքէնէզ.
Չաղըրկան
՚ի
սրընթաց
գոլոյն
եւ
՚ի
խոխոջալոյն
այսպէս
անուանել.
Քէօռ
սուլու
որ
անցանէ
ընդ
ձորափոր
ապառաժուտ
եւն:
Պազարճըգ
օվասի:
Է
այլ
դաշտ
8
ժամաւ
հեռի
՚ի
քաղաքէն,
որ
ունի
ջուրս
հոսանուտս,
եւ
վայրս
զբօսանաց
սթափութեան:
՚Ի
շրջակայս
Մարաշոյ
են
իբր
300
գիւղօրէք
առ
հասարակ
տաճկաց,
որք
են
Էօնսէն.
Խարթլափ.
Հովտու.
Խարա
տէրէ.
Սըր.
Խարաֆէնկ.
Չօքրան.
Գարա
փունար.
Պուն
սուզ.
Ազար.
Եէշիլ
տէրէ.
Տէօնկէլէ.
Քէօֆտիւլիւ.
Ռայպէրլի.
Մէնկէսիր.
Աղաճա
գօյունլու.
Օգճա
զիննի.
Ավշար
քէօյիւ.
Խափուջամ
քէօյիւ.
Պէլէրէն,
որ
է
աւան.
Ռարա
Մարաշ,
որ
է
աւանագեօղ
իբր
կէս
ժամաւ
հեռի
՚ի
Մարաշոյ:
՚Ի
սոսա
է
եւ
գիւղ
հայոց
՚ի
վերայ
լերին
իբր
7.
8.
տանց,
կոչեցել
Խարա
տաղ:
Զէյթունի
կամ
Զէյթուն.
Քաղաք
իբր
երկօրեայ
հեռի
՚ի
Մարաշոյ
ընդ
հիւսիսակողմն,
կառուցեալ
ընդ
լանջակողմն
սեպացեալ
քարակտուր
լերին,
որ
յերից
կողմանց
եւս
պարտել
է
երրեակ
ջուրբք,
որոց
ընթացեալ
ընդ
ճանապարհ
երից
քառորդաց`
խառնին
ապա
ընդ
միմեանս.
եւ
այնպէս
թողուն
զայս
լեառն
իբր
թերակղզի,
ընդ
մի
կողմն
միայն
կրեալ
ընդ
ցամաքի.
եւ
զքաղաքն
Զէյթուն
կացուցանեն
իբր
բերդ
իմն
բնական
անառիկ,
զի
եւ
լեառն
համակ
յերից
կողմանց
եւս
անմատոյց
է
սակս
քարաժեռ
խոժոռութեան:
Բնակիչք
նորա
առ
հասարակ
հայք,
զորոց
բազմութիւն
ասեն
լինել,
խիտ
առ
խիտ
գոլով
շինուածոց
տանց,
ամքին
արք
կորովիք
քաջասիրտք
պատերազմօղք
՚ի
մակութենէ,
յաջողակ
՚ի
զինաշարժութիւնս,
եւ
ընտիր
այրուձիք:
Գոլով
այսպէս
զօրաւորք
զօրութեամբ
եւ
տեղեաւ,
ապստամբ
են
՚ի
փաշայէն
Մարաշոյ.
ոչ
տան
նմա
հարկս,
ոչ
սովորական
տուրս,
ագանին
արգելել
զգեստս,
հնչեցուցանեն
համարձակ
զանգակս
՚ի
յեկեղեցիս,
եւ
ինքեանք
դատին
զամենայն
դատաստան
իւրեանց
նաեւ
զդատաստան
արեան,
ունելով
12
իշխանս
՚ի
քաղաքակցաց
իւրեանց.
շուրջանակի
զլերամբ
աստ
եւ
անդ
ունին
աշտարակս,
յորս
հանապազ
պահնակք
կարգեալ
կան
՚ի
դիտել
եւ
՚ի
պահպանել
զերկիր
իւրեանց:
Ստացուցածք
սոցա
եւ
շահ
ընդ
մեծի
մասին
է
՚ի
մերձակայ
հանքէն
երկաթոյ,
զոր
ինքեանք
հանեն,
եւ
ինքեանք
վաճառեն
մինչեւ
՚ի
հեռաւոր
սահմանս.
միայն
իբր
յընծայ
տան
ինչ
ամի
ամի
պէյին
Էլպիսթանու,
բարեկամութեամբ
գնալով
ընդ
նմ,
զի
այս
հանք
անկանի
՚ի
սահմանի
նորա.
եւ
զի
չեն
երբէք
կոխեալ
ոտք
թշնամւոյն
յերկիր
սոցա,
եւ
չեն
անկել
ընդ
սովորական
տրովք,
բազում
հարստութիք
պատմին
լինել
՚ի
սոսա:
Եւ
որ
յաւէտ
զարմանալին
է,
ոչ
երբէք
յոչինչ
ժամանակի
ճարակել
ասեն
անդէն
կոտորած
ժանտախտի,
լինի
երբեմն
՚ի
մերձակայ
սահմանս,
եւ
ոչ
իսկ
լուել
բնաւ
՚ի
նմա
ձայն
ժանտախտի,
զոր
տան
պատուականութեան
օդոյն
եւ
ջրոյն,
եւ
մանաւանդ
սակս
ոչ
այնչափ
խառնակելոյ
սոցա
ընդ
օտարս:
Ոչ
ոք
՚ի
փաշայից
կարաց
զսոսա
նուաճել,
թէպէտ
եւ
բազում
անգամ
բազում
հնարիւք
ձեռնարկին
՚ի
փորձել:
Յամարայնի
յորժամ
թիւրքմանք
՚ի
հովն
ելանեն
ընդ
սովորութեան
իւրեանց,
յայնժամ
զէյթունցիք
առ
հասարակ
զէն
առել
պահպանեն
զանցս
ճանապարհաց,
զի
մի'
ինչ
չարիս
գործեսցեն,
եւ
յըդէմ
դառնալն
նոցա
կարօղ
են
վանել
եւ
կոտորել:
Եկեղեցիք
՚ի
սմա
են
11,
եւ
մի
մատուռն
յանուն
Յոհաննու
աւետարանչի
շինել
՚ի
նախնեաց.
ուր
գոյ
ձեռագիր
աւետարան
վաղնջական`
Վասլի
աւետարան
կարդացել,
յորժամ
՚ի
պատերազմ
ելանեն,
մեծաշուք
պատուով
բարձել
զայս
աւետարան
տանին
ընդ
իւրեանս
՚ի
յաջողութի.
՚ի
դատաստարանի
յորժամ
երդման
հարկ
լինի,
՚ի
վերայ
սորին
տան
երդնուլ.
քանզի
եւ
չարագործք
նոցա
երկնչին
երդնուլ
սուտ
՚ի
վերայ
այսր
աւետարանին,
գիտելով
թէ
ոչ
մնան
անպատիժ,
որոց
զայլ
աւետարանս
անխիղճ
համարձակ
՚ի
բերան
առեալ,
ստէպ
ստէպ
յիշեն
՚ի
հասարակ
խօսս
ռամկական
բարբառովն
իւրեանց
ասելով,
Չիւրս
հազօր
բեռ
աւետարան
վկոյ:
Կէս
ժամաւ
հեռի
՚ի
բարձր
բլրի
է
վանք
կոչեցել
Աստուածածին,
աթոռ
առաջնորդին
Մարաշոյ
յառաջ
ժամանակաւ,
իսկ
այժմ
յետ
յերկուս
որոշելոյն
զորմէ
գրեցաք
՚ի
վերոյ,
աստ
նստի
առաջնորդ
Զէյթունի:
Իբր
2
ժամաւ
հեռի
է
վանք
անուանել
Ամենափրկիչ,
կառուցել
՚ի
լանջակողմն
անդ
բլրոյ,
ունելով
առաջի
դաշտ
զուարճալի.
՚ի
ներքոյ
բեմի
աւագ
սեղանոյ
սորա
բղխէ
ջուր
յորդառատ
բարեհամ,
եւ
իջանէ
յերկուս
աղբիւրս`
որք
կան
արտաքոյ
դրան
եկեղեցւոյն:
Ուլնի:
Գիւղ
բնակել
՚ի
հայոց.
իբր
միօրեայ
հեռի
՚ի
Զէյթունէ:
Ֆըռնըզ.
կամ
Ֆըռնուզ:
Գիւղ
մեծ
քան
զուլնի,
իբր
երկօրեայ
հեռի
՚ի
Զէյթունէ,
բնակեալ
՚ի
հայոց,
եւ
կառուցել
առ
փոքր
գետակաւ.
յայնկոյս
գետակին
է
լեառն
պատել
առ
հասարակ
կաղնի
(մէշէ)
ծառովք.
յայսմ
լերին
է
մենաստան
սրբոյն
Ստեփաննոսի
ուլնեցւոյն,
որ
միով
ժամաւ
հեռի
անկանի
՚ի
ֆըռնըզէ:
Իսկ
զթիկամբք
սոյն
լերին`
առ
ստորոտովն
է
մատուռն,
եւ
՚ի
մատրան
անդ
գերեզման
սրբոյն,
յաճախել
յուխտաւորաց
նաեւ
յայլազգեաց
սակս
սքանչելեաց:
Յանկիւն
ինչ
գերեզմանի
սրբոյս
բղխէ
ակն
բարեհամ
ջրոյ,
զոր
ասեն
լինել
տեղի
ճկութի
նորա.
իսկ
արտաքոյ
մատրան
բղխէ
նոյնպէս
եւ
այլ
ակն
պատուական
ջրոյ:
Եէնիճէ
ղալա:
Գիւղ
բնակել
՚ի
հայոց
իբր
4
ժամաւ
հեռի
՚ի
Ֆըռնըզէ,
ունի
եկեղեցի
վայելուչ:
Այս
երեքին
գիւղօրէք
միաբան
են
ընդ
զէյթունցիս
յամի.
միաբան
մարտնչին
վասն
իւրեանց
ազատութեան,
տալով
միայն
ամի
ամի
ընդ
զէյթունցոց
պարգեւ
որոշել
առ
Պայազտլի
պէկն:
Նարկիզ
եւ
Ղուսֆէնկ:
Են
գիւղօրէք
՚ի
ճանապարհին
գնալոյ
՚ի
Մարաշ
՚ի
կողմանց
Սսոյ:
Շուղր:
Ականի
ընդ
մէջ
Մարաշոյ
եւ
Սսոյ
(որ
՚ի
յԱտանա,
)
երկօրեայ
հեռի
՚ի
Մարաշոյ,
՚ի
վերայ
անտառամոլ
ծառախիտ
լերին.
քարաշէն
վաղնջական
եկեղեցի
նորա
կանգուն
կայ
տակաւին:
