Թորոս աղբար

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Ուղեգրութիւններ եւ ուխտագնացութիւններ Ազգագրութիւն

ՎԱՆ
ՍՈՒՐԲ ՎԱՐԴԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻՆ
       1 Աւետարան. Մեծադիր, երկաթագիր, մագաղաթ։
       «…Անէնի աղախին Քրիստոսի դուստր Ջաջռոյ Խաղբակեանց (Իսաղբակեա՞նց) ամուսին Կուկին որդւոյ Աբասայ Սեւատեանց իշխանազեանց միաբանեցաւ Խորանշատոյ սուրբ Աստուածածինա յիշելով զբանն Եսայա մարգարէի Երանի որ ունիցի զաւակ ի Սիոն, եւ ետու զծախս Ս. Աւետարանիս ստանալ զսա ինձ զաւակ հոգեւոր յեկեղեցի յիմանալիս Եմ. (Երուսաղէմ), ի ժամանակս թագաւորութեան դստեր Թամարին թոռին Գէորգեայ, եւ ի տէրութեան Այրարատեան նահանգին եւ Խաչենոյ մինչ ի կողմանս Չարեքին Աթաբակ Իւանէի, յայսմ ժամանակի ինքնակալ տանս Ռսնա Վահրամ եւ Ասադն եղբայր իւր։ Ի հայրապետութեան տեառն Յովանիսի, ի Ո. Հ. Գ. թվականիս, եւ շինող եւ Առաջնորդ վանիցս Վանական վարդապետն հաստատեաց ինձ աւուր մահուան իմոյ Ա. քառասունք. Ը. աւր անբիծք, եւ յամէն տարի Ա. աւր ժամ յիշատակ ինձ. Յինանցն, յաւուր տաւնի Աւետեաց Աստուածածնին։ Արդ եթէ ոք զայս Աւետարանս յայս եկեղեցւոյս հանէ ի մերոց կամ յաւտարաց, նզովս առցէ. եւ իմ խղճոյս տէր է. կատարիչք հրամանի գրոյս աւրհնեալ եղիցին յԱստուծոյ։ Ամէն»։
       Ի միւս երեսն գրեալ. «Արդ զայս պատուական Ակնս Շափիւղա գնեցի եւ ի գերոյթենէ ազատեցի ես Մելիք Յովասափս, որ տանէ զիս հանդերձեալ կեանս յաւիտենից, եւ յիշատակ հոգւոյ իմոյ եւ ծնողացն հաւրն Վարզէլին եւ մաւրն Ազիզին. եւ կողակցին Մարգարիտ խաթունին, եւ դեռաբուս վարդափթիթ ծաղկեալ արմաւենի Մէլիքզատին, եւ դստերացն Աղայուն եւ Աղայ սուլթանին, եւ զոքանչին Սուլթանաղին, եւ կողակցուն իմոյ Բէկիսխանին որ հանգուցեալ է առ Քրիստոս. լին բերանով Աստուած ողորմի ասացէք պապոյն իմոյ Կարապետին եւ կողակցուն Գուլիխասին, հաւրեղբաւրն Մուրատին եւ կողակցուն Դունայ խաթունին, եւ Գրիգորին եւ կողակցուն Խանումին, Պարսամին Փաշաջանին, Մակարոսին եւ կողակցուն Էթարփաշին եւ եղբաւրն Սուլթան Խաջին եւ կողակցուն Շահում խաթունին, եւ որդւոյն Խաւջայ Պարսամին եւ կողակցուն Գաւզալաղին, եւ որդւոյն Ասլանին եւ դստերն Խանումաղին, եւ միւս եղբաւրն Աղաջանին եւ կողակցուն Գուլբահարին եւ որդւոյն Ախիջանին եւ կողակցուն Մարգարտին, Արիջանին եւ Նուրիջանին. եւ միւս եղբաւր Տէր Մկրտիչ կրաւնաւորին. հաւր եղբաւրն Յովհաննէսին եւ կողակցուն Ջանաղին եւ դստերն Սառին, Թաթարին, եւ որդւոյն Մուրատին. Աղայ Մէլիքին, Կարապետին եւ կողակցուն Թուրվանդին։ Այլ եւ Աստուած ողորմի ասացէք Մէլիք Յովասափին, որ Ս. Աւետարանս գնեց եւ յիշատակ եդեր ի դուռն Ս. Վարդանայ զաւրավարին պահապան եւ զաւրացուցիչ դեռաբոյս մանկանն Մէլիքզատին, եւ քաւիչ մեղաց Մելիք Յովասափին եւ կողակցուն Մարգարտին եւ զոքանչին Սուլթանաղին, կենդանեաց եւ ննջեցելոցն…»
       Ի միւս երեսն նօտր գրով գրեալ. «Դարձեալ աղաչեմ զձեզ ով Աստուածասէր քահանայք եւ ժողովուրդք յիշեցէք ի մաքրափայլ յաղաւթս ձեր զհեզահոգի տանուտէրն զՊարոն Մէլիքնազարն եւ զկողակիցն իւր զՅամասիայ խաթուն եւ զորդին իւր զվարդափթիթ զԱմիրզատէն եւ զԱղայսայ խաթունն եւ զմեծ պապն զՄէլիք Յովասափն եւ զծնողքն իւր զհայրն Վարզէլ եւ զմայրն Ազիզ… եւ զդեռաբոյս եւ զփթթեալ վարդենին եւ զծաղկեալ արմաւենին եւ վարդափթիթ բուրաստանն զԱմիրզատէնն…»։
       Ի չորրորդ երես այլ գրով գրեալ. «Յանուն տեառն ամենակալին Աստուծոյ ես։ ՎՆ։ ու Գոհարն։ զմեր որդիս Յակոբ։ Ա։ ամաց. տուաք Խորանշատայ Աստուածածնիս յընծայումն ի ձեռն։ Տր։ Յով։ Տուեցի։ Որ ոք արտաքսեալ ջանայ՝ ինքն ելցէ ի կենաց գրոյն»։ Դարձեալ այլ գրով. «Կամաւ հզաւրին Աստուծոյ ես Դոյր միակեցս վախուցեալ ի մեղաց իմոց, յոյս ունելով ի սուրբ ուխտս Խորանաշատս։ Ի հալալ արդեանց իմոց միաբանեցայ ի ձեռն Տր. Յովհ. Տվեցի։ Աղաչեմ զձեզ որդիք եւ սպասաւորք սուրբ ուխտիս յիշեսջիք յաղաւթս ձեր զմեղուցեալ Դոյրս, եւ ասասջիք Տէր Աստուած բարեխաւսութեամբ սուրբ Աստուածածնիս ողորմեա եւ թողութիւն շնորհեա ամենայն յանցանաց Դոյրին. եւ որք յիշէք յիշեալ եղիջիք ի Քրիստոսէ Աստուծոյ…»։ Ի վերջն Ղուկասու Աւետարանի գրեալ. «…կազմեցաւ Աստուածաշունչ Աւետարանս, ի յաթոռս Սիւնեաց Ստթադէի սուրբ Առաքելոյս, նորոգել ետ Ղասումն յիշատակ իւր եւ իւրայնոցն ամենայնի։ Ձեռամբ անարժան Ալէքսիանոս աբեղայի։ Ջ. Կ. Զ. թուականի, ի յաթոռակալութեան Տէր Շմաւոն եւ Տէր Ստեփաննոսի Սիւնեաց նահանգի։ Արարիչն Աստուած զամենեցուն կեանք հանգիստ եւ արքայութիւն պարգեւէ աստ եւ ի հանդերձեալն ամենայնի։ Դարձեալ աղաչեմ զձեզ ով քահանայք, որ կարդայք զՍուրբ Աւետարանս, յիշեցէք զՂասումն, որ ետ կազմել զՍուրբ Աւետարանս, յիշատ իւր եւ ծնողաց իւրոց հաւրն իմոյ Խեմշին եւ որդւոց նորին, Պարաթին, եւ հաւրեղբաւրն Ալթունին եւ որդւոց նորին, եւ զհաւրաքոյրն իմ Ջանաղէն, Այնամէլիքն։ Դարձեալ յիշեցէք զՂասումն, եւ զհանգուցեալ որդւոյն Խոնդամիրն, որ ի Քրիստոս փոխեցաւ. եւ կենդանի որդւոյն Իւանի, Ախի, Սարգուլ, Փիր Սուլթան, Պապին. յիշատակ մեզ եւ մեր ծնողաց…»։
       Ի վերջն Մարկոսի գրեալ կէս երկաթագրով. «Ես Վանականս գրեցի իմով ձեռամբս ի Տփխիս քաղաքի ի դրան սուրբ Քառասնիցս, զի գերեալ էր Աւետարանս ի Տավըշոյ ի Մուղան ի Թաթարէն եւ յետ երից ամաց աստ բերել անվնաս վաճառեցին ի Ո. Ձ. Ե. թուիս, զոր փառաւոր աւագերէց Սարգիս հասարակ պատուական քահանայիւք եւ Աստուածասէր ժողովրդական տանուտերաւք բազում ծախաւք եւ աշխատութեամբ գնել ետուն ի մեզ։ Որոց տացէ Քրիստոս փոխադարձ զՍուրբ արքայութիւն եւ զդրախտն, արձակել ի կապանաց մեղաց, եւ հանել ի խաւարէ ի լոյս անմատոյց. աստէն պահելով ի շինութեան եւ ի խաղաղութեան. Բարեխաւսութեամբ Սուրբ Աւետարանիս եւ ամենայն սրբոց իւրոց։ Ամէն»։
       Այլ գրով. «Գրիգոր յիշել աղաչէ, ով սուրբ եղբարք։ Աւետիսն է ողորմութիւն խնդրողն ի Քրիստոսէ»։
       ԱՅԼ ԵՒ ԱՅԼՔ
       1 Աւետարան.
       (Բերեալ ի Մոկաց գաւառէ ի Վարագ).
       …«Տանուտէրն սիրուն տեսեալ զՍուրբ Աւետարանս անկեալ ի ձեռն անաւրինաց վասն մեղաց մերոց, ծաղիկն եւ գիրն ապականեալ եւ աւերեալ եւ թուղթս բաժանեալ ի միմեանց, յայնպիսի նեղութենէ՝ նա ետ կաշառս եւ ազատեաց եւ ետ վերստին նորոգել եւ զարդարել ձեռամբ Կիրակոսի… յիշեցէք զսիրուն եւ զծնողսն իւր զՍտեփան եւ զՇամիկն»…
       – … «Տանուտէրն Պետրոս ստացաւ (զսա) … յիշատակ իւր … եւ մաւրն Խէրխաթունին, եւ կողակցուն Բաղդատին … եւ քըւերն Գոհարին եւ քւեր դստերն Մրջանին… յիշեցէք զԴշխոյն… զՇաքարն… եւ զայրն զԷզտին… եւ զԽաթունշէնն … եւ զորդին Մուղալն…։ Գրեալ ի Վան քաղաք, ի թվին Ջ. Խ. Դ. ի կաթողիկոսութեան Էջմիածնի Սարգսի, եւ Աղթամարայ՝ Ստեփանոսի, ի թա… Հասան բակին… յիշեցէք Զաքարիա գծող … եւ զուսուցիչն իմ զԿարապետ քահանայն որ նահատակեցաւ ի յԱրճէշ քաղաքիս…»։
       1 Մաշտոց.
       «…Աւարտեցաւ սուրբ գիրքս այս Մաշտոց յընտիր աւրինակէ, ի կղզիս Աղթամար, ընդ հովանեաւ սուրբ Խաչիս, ի Հայրապետութեան Տեառն Դաւթի, եւ թուականիս Հայոց Պ. Ծ. Գ. ի դառն ժամանակիս։ Արդ ցանկացող եղեալ սմա պատուական քահանայն Կիրակոս, եւ ետ զսա յԱստուածապահ գիւղն Գանձակ ի դուռն սուրբ եկեղեցեաց Տիրամաւր Աստուածածնի եւ Ս. Ստեփանոսին նախավկային եւ Ս. Սարգսի զօրավարին, յիշատակ հոգւոյ իւրոյ եւ … Էլխաթունին … եւ Ստեփաննոս կրօնաւորին … եւ դստերցն Շնոհվորի, Խոնդ խաթունի եւ Խաթուն մէլիքի, եւ պապերցն Թադէոսի եւ Յովհանէսի … եւ Թաթուլի, եւ Դաւիթ քահանայի … յիշեցէք գրիչս զԴանիէլ սարկաւագ եւ զծնողսն իմ զԿարապետ քահանայն եւ զԴուռմէլիք, եւ զեղբայրն իմ զԹումայ սարկաւագն … եւ զվարդապետն իմ Զաքարայ փիլիսոփայն … դարձեալ յիշեցէք զտանուտէրքն զԳրիգոր եւ զՍարգիսն եւ զԹումաշահն եւ զՌէս տիրացուն եւ զեղբայր նորին զՏէր Աւագն եւ …»։
       – «Ես Կիրակոս քահանայս ստացայ զսուրբ գիրքս ի հալալ արդեանց իմոց եւ ետու զսա նուէր ի դուռն սուրբ եկեղեցւոյս, եւ մի ոք իշխեսցէ զսա հեռացուցանել կամ ծախելով կամ գրաւելով կամ իւր սեպհականելով. եւ ով որ յանդգնի… մասն զՅուդային առցէ եւ զխաչահանուացն, եւ զհերձուածողացն զԱրիոսին եւ զՆեստորին, եւ նմա թողութիւն մի՛ լիցի կամ փրկութիւն ոչ ի յայս կեանքս եւ ոչ ի հանդերձեալն, ամէն. եղիցի»։
       Վանայ Նօրտուզ գաւառակի (Անձեւացեաց) Քանքրուար կամ Քանքուար գեղի Ս. Թադէոս Առաքեալ եկեղեցւոյ ձեռագիր Աւետարանի յիշատակարանէն.
       … «Զտառապեալ անձս Վանեցի, Սահակ դպիր յիմար գերի, զՍուրբ Աւետարանս ծաղկեցի ձեռամբ իմով մեղսամածի» … «Մ. Աւէտն է ստացւող Սուրբ Աւետարանիս.
       Ամիր Աղէն է եղբայր Աւէտին».
       Ասոնք գրուած էին խաչի պատկերի երեսը, եւ Մ. Աւէտին ու Ամիր Աղայի քօլոզով՝ Ջէլօյի հագուստով պատկերներ նկարուած յաջ եւ ի ձախ խաչին։ Ի վերջ Աւետարանին… «Յիշեցէք … եւ հաւատարիմ Աւէտն եւ զիւր եղբայրն Պ. Ամիրաղէն, զհայրն Խլղաթ, զմայրն զԹուրվանդէն, Շուշանն, զորդիքն իւրեանց … զՄիրաքն … զՍալւարն, Զմրութն, զ’Չարուխն Եղիսէն … Ես Թադէոս սուտ անուն քահանայ սկսայ եւ կատարեցի զՍուրբ Աւետարանս ի մեծ թուին Հայոց Ռ. Ճ. եւ Է. ամին ի մայրաքաղաքն Վան, ընդ հովանեաւ Ս. Էջմիածնայ եւ Ս. Առաքելոյն Թադէոսի եւ ի Հայրապետութեան Տէր Յակոբ կաթողիկոսի… Աւէտն եւ Ամիրաղէն ստացան զսա յերկրին Արծրունեաց եւ եդին ի դուռն Բասկըթու Ս. Ստեփաննոսին…»։