Թորոս աղբար

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

Ուղեգրութիւններ եւ ուխտագնացութիւններ Ազգագրութիւն

ԽԱՐԲԵՐԴ
       1 Գիրք ԲԺ. Մարգարէից եւ Յոբայ.
       «Փառք եռանձնեայ էականութեան. միապետական իշխանութեան. զաւրութեան, տէրութեան, եւ Աստուածութեան Հաւր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն սրբոյ…։ Արդ ի կարճեալ աւուրս եւ յերեկոյացեալ ժամանակիս, այսինքն ի վերջին դարուս, յորժամ յաղագս ծովացեալ մեղաց աշխարհի իբր երեքալեանն իմն մրրկեալ տատանեալ ծփէր ի բռնութենէ սրոյն Նետողաց, զոր ի յոլով աւուրց սաստկացեալ տիրէր համայն ամենայն երկրի, սկսեալ յելիցն արեւու ի ծովէն Կասպից շրջապատեալ զհիւսիսիւ մինչեւ գայ հասանէ ի ծովն Պոնդոսի, եւ դարձեալ զմիակողմամբն հարաւայնոյ պար առեալ պարունակեալ զաշխարհն Բաբէլացւոց եւ զհամայն Ասորիս եւ զԿիւլիկիա, մինչեւ ցնոյն ծովն Պոնտացւոց աշխարհին, զբոլոր միջերկրացս զազգս եւ զլեզուս բազումս ընդ ինքեամբ կալեալ ունէր լուծ ծառայութեան, ըստ նախատեսութեան մեծ Հայրապետին Հայոց Ներսիսի. եւ պակասեալ Նուազեալ գոյր հայրապետութիւն սեռի Ս. Լուսաւորչին Գրիգորի. եւ թագաւորութիւնն ազին Արշակունեաց՝ ըստ տեսլեան Ս. Սահակայ, եւ սակս անդարձութեան մերոյ ոչ դարձաւ բարկութիւն նորա, այլ տակաւին ձեռն իւր բարձրացեալ է ի պատժել եւ ի պատուհասել. եւ մեր ոչ զղջացեալ մինչեւ ծիւրեալ եւ ծնկեալ մաշեցան ամենայն կեանք մեր, ի մահ եւ ի դժոխս մերձեցան անձինք մեր եւ յերկիր մածան մէջք մեր. քանզի… եւս քան զեւս ընդ նեղութեամբ եւ ընդ հալածանաւք արկին զազգս քրիստոնէից, զորոց զաղէտս տարակուսանաց ո՞ ոք կարասցէ պատմել եւ կամ ընդ գրով արկանել։
       Արդ յայսմ դառն եւ դժնեայ ժամանակի, յորում խաւար անլոյս եւ մէգ անմխիթար տարածեալ մածեալ ունէր զամենայն երեսս երկրի, ես տառապեալ եւ եղկելի անձն Սարգիս… կրաւնաւոր… ցանկացեալ այսմ աստուածաճառ… մատենի աստուածազան եւ աստուածարեալ սրբոց Մարգարէիցն բժ. ից, եւ Դանիէլի նախատեսութեանցն, ընդ նմին թղթոյն Յոբայ եւ համբերողի մեծի, զորս շարայարեալ կազմեցեալ եմ զսոսա ի մի տփի։ Գրեցաւ սա ի թվա, Հայկ. տումարի Չ. Հ. Դ. ի գաւառիս Քաջբերունւոյ ի մենաստանս Խառաբասա. ի վանս որ կոչի Սուհարա (Սուխարայ), ընդ հովանեաւ Ս. Աստուածածնին, որ է աւրհնեալ յաւիտեանս։ Յառաջնորդութեան տեղւոյս Ղազար առն հեզի եւ խաղաղարարի, նմանեալ… նախնոյն Ղազարու, զի կամեցող եղեւ մեզ, եւ սիրով ընկալաւ զմեզ ընդ իւր, ընգալցի եւ զինքն Աստուած… յիշեցէք զսարկաւագ Կր. եւ զՅովսէփ Կր. որ զաւրինակն շնորհեցին մեզ. յիշեսջիք զվարդապետն իմ զՅովսէփ… եւ Քրիստոսի փառք… Վայ ինձ. ռ. անգամ»։
       1 Թուղթ Մագիստրոսի եւ Ն. Շնորհալւոյ. թերատ.
       «Փառք միայնոյ անծնին, եւ ծնելոյն ի նմանէ միոյն, եւ բղխեցելոյն ի նոցունց էութենէ… Ի ժամանակս Աստուածասէր եւ բարեպաշտ տերանց մերոց քրիստոսապսակեալ արքայիս Կիւլիկեցւոց նահանգիս Հեթմոյ. եւ քրիստոսասէր թագուհւոյն իւրոյ Զապէլի, ի դառն եւ յանբարի ժամանակի, յորում անծանաւթ ազգն խուժադուժ որ կոչին Թաթարք, յելիցն արեւու մինչեւ ի Դամասկոս եւ ի մեծն Անտիոք եւ մինչեւ յԻկոնիա, առին զտիեզերս յաւար եւ ի գերութիւն ասպատակաւ, եւ անխնայաբար ի սուր սուսերի մաշեն զամենայն ազգս եւ զազինս. եւ զայս ոչ եթէ ի միում ամի կամ յերկուս արարին եւ առնեն. այլ այս ԻԵ. ամ է յորմէ յետէ ելին եւ յաւար առին զտիեզերս. եւ ոչ ոք կարաց կալ ի դիմի նոցա ի գլխաւորաց, քանզի ի Տեառնէ է այս վրէժխնդրութիւն յաղագս պէս պէս չար գնացից մերոց. քանզի մեղաք Տեառն Աստուծոյ մերոյ յամենայն գործս մեր. եւ անաւրինեցաք ըստ ամենայն գնացից մերոց, եւ առ հասարակ ամենեքեան խոտորեցաք եւ ի միասին անպիտանացաք, ըստ մարգարէին. մանաւանդ որ զառաջնորդական ունին աշտիճան՝ աւտարացան միանգամայն ի ճշմարտութենէ. եւ ծառայք եղեալ չար տերանց. մամոնայի ասեմ եւ այլոցն որ նմին հետեւին. եւ լռեցին լեզուք նոցա ի խրատուէ եւ ի յանդիմանութենէ, եւ գրեթէ ամենայն բարեաց հետեւմունք լռեցին յամենեցունց։ Արդ ի սոյն այս բազմավրդով ժամանակի, ի ձեռն վերոյնշանակեալ թագաւորին Հեթմոյ խորագէտ իմաստութեան եւ նախահոգակ հանճարեղութեան, մեք մնամք ի խաղաղութեան որպէս կղզի ինչ ի յալեաց մնացեալ յանդորր, զորոյ զկեանս եւ զթագուհւոյն սրբոյ, եւ աստուածապարգեւ զաւակաց իւրեանց տացէ տէր բազմամեայ կենդանութեամբ եկեղեցւոյ իւրոյ սրբոյ ի հաճոյս կամաց իւրոց։ Իսկ ես նուաստ եւ յետին ծառայ ծառայից Քրիստոսի Գրիգորիս մեղսասէր գրիչ հասեալ ի ծերութիւն եւ պակասեալ ի լուսոյ. ըստ ըղձից փափագման հոգւոյ իմոյ աշխատասիրեալ գրեցի զմատեանս բաղձալի ուսումնասիրաց անձանց. ժողովեալ զբազումսն ի մի հաւաքմամբ, զսրբոյ եւ զտիեզերալոյս Կաթողիկոսին եւ զերկրորդ Լուսաւորչին Հայաստանեայց զՏէր Ներսիսի զթուղթսն, զորս բաւեցի փոքր ի շատէ դնել միմեանց առընթեր, զի լիցի պատճառս հոգեւոր զբաւսանաց ինձ, որքան աստուածային կամաւք ի մարմնի տաղաւարիմ. եւ զկնի հրաժարման յաշխարհէս առ երկնաւորսն՝ յիշատակ բարեաց մնալոյ յիմսն եւ յայլս. վասն որոյ աղաչեմ զամենեսեան որք աւգտիք ի սմանէ վերծանութեամբ. լսողութեամբ, կամ յաւրինակ առնելով, յիշել զմեզ եւ զծնողսն մեր…։ Գրեցաւ ի թագաւորական մայրաքաղաքն Սիս. ի թուականիս Հայոց ՈՂԳ. ի կաթողիկոսութեան Տեառն Կոստանդեայ. ի փառս Աստուծոյ»։
       1 Վարդանգիրք Եղիշէի.
       …«Գրեցաւ Աստուածաշունչ տառս ձեռամբ… Ոհ. Երիցու … ի թուականին Հայոց ՊԼԻ. ի քաղաքիս Վան, ընդ հովանեաւ Ս. Վարդանայ … որք հանդիպիք այս աստուածային գանձուցս Եղիշաի… յիշեսջիք զստացող զՏէր զՆիկեղոս կրաւնաւորն եւ զծնողսն զԵփրեմ քահանայ եւ զքեռին զՍտեփաննոս Կր … խոշորութեան եւ սխալանաց գրիս անմեղադիր լերուք, զի մեր կարս այս էր։
       Ես Նիկողայոս աբեղայ կամաւն ամենակալին Աստուծոյ ստացայ զՎարդանգիրքս եւ ետու զսա ինձ յիշատակ եւ ծնողաց իմոց ի դուռն Ս. Տիրամաւրս լուսոյ. որ մի ոք իշխեսցէ հեռացուցանել զսա ի դրանէ Ս. Աստուածածնիս Խառաբաստայ վանուց, ոչ յիմոց եւ ոչ յաւտարաց»։
       1 Աւետարան.
       «…Փա՜ռք…։ Եւ արդ աւարտեցաւ աւետարանս… ի թուաբերութեանս Յոբելեան տումարիս Չ. Խ. Է. ի փառս եւ ի պայծառութիւն Ս. եկեղեցւոյս Գէորգա զաւրավարիս … աղաչեմ յիշել զիս զանպիտան եւ զսուտանուն քահանայս զՅոհաննէս, որ գծագրեցի ձեռամբ իմով զտառս աստուածային ի յիշատակ ինձ եւ ծնողաց իմոց Աւետեաց եւ Թամարի, եւ ննջեցելոց իմոց Մարեմտրոյ եւ Մայրտիկնայ, Ատոմի եւ Թումայի, եւ այլ ննջեցելոց… եւ որք զթուղթն շնորհեցին, զՓոքր տիկին որ բազում փափագեցաւ Աւետարանիս տեսչութեան եւ զթուղթն շնորհեց եւ յիշատակ ստացաւ իւր եւ ծնողաց իւրոց, եւ զՊաւղոս կրաւնաւոր, եւ զայլ միաբան աշխատաւորքս զՎահրամ ժամակոչ եւ զծնողսն իւր… յիշման արժանի արարէք ի դուռն տաճարիս այս զքահանայք սորա եւ միաբան եղբարքս, եւ զվարդապետն իմ զԽաչիկ քահանայ եւ զծնողսն իւր եւ զտարաժամ ննջեցեալ զորդեակ իւր Զաքարիա եւ զայլ քահանայքս, որք աշխատեցան եւ հասուցին զմեզ մինչեւ ցայս վայր…»։
       «Արդ աղաչեմ յիշել ի տէր զվերստին ստացող սորա զԱզիզ … ի յիշատակ իւր եւ ննջեցելոցն Ծածրոյ, եւ տարաժամ ննջեցելոյն Գորգոյ, եւ կենդանի զաւակացն Ստեփանայ եւ Հայրապետի, Երնիկի եւ Կարապետի, ըստ խնդրոյ եւ ի վայելումն կրտսեր որդւոյն քահանային Յովանիսի…»
       Այլ գրով. «…Զստացող Ս. կտակիս զՍէվդին, եւ զԽալաս, եւ զաստուածազարդ զաւակք իւրեանց զԱւզբէկ, զԽասբէկ, եւ զԽաչերես, որ բազում ջանիւ եւ աշխատութեամբ ազատեցին զսուրբ Աւետարանս ի ձեռաց անաւրինաց, յիշեսջիք ի սուրբ յաղաւթս ձեր եւ զծնողս սոցա։ Որք մեծութեան ընչից ըձղանան եւ միշտ փափագանաւք նոցին տենչանան. ոչինչ աշխատութիւն զմտաւ ածեն, յայլմէ յայլ անցանեն գաւառս հետագնաց ուղեւորութեամբ որպէս զի զշահն աճեցուցանել մարթասցեն, նաեւ ընդ համատարած ծովուն ծփանսն նաւարկեալք, որք բարկացայտ ալեաւքն լեռնացեալ կոհակաձեւ դաշտանան անդնդապտոյտ խորոցն բքացեալ կուտիցն, մէտ առ մէտ ալեացն, ահ պակուցող տեսանողացն արկանեն։ Այլք ի խիթս խոռոչից, ի խորս խաւարին ձորոցն համարձակին ի քարանձաւ դժուարամուտ տեղեացն ի խնդիր բազմագունեան ականցն զանազանելոց։ Եւ այլք ըստ քրէական արուեստին զթանձրութիւն հողոյն արտաքս պեղելով զոսկոյն գիւտ արուեստաւորելով, լաւ համարելով զմահ անձանց քան ունայն ձեռաւք զվատաց ժառանգելով անուն։ Ըստ այսմ աւրինակի՝ Աւզբէկս, Խասբէկս, Խաչերեսս, եղբարք հարազատ ցանկացող եղեն այս սուրբ Աւետարանիս, հետեւեցին զկնի աստուածախաւս մարգարէին Դաւթի, եթէ Պատուիրանք տեառն լոյս են եւ լոյս տան աչաց. Եւ փրկիչն Քրիստոս երանաւորեալ ձայնիւ հրամայէ, եթէ Գանձեցէք ձեզ գանձս յերկինս. եւ Պաւղոս հրամայէ եթէ Կտակ յետ մահու հաստատուն է։ Եւ արդ ստացան զսուրբ Աւետարանս եւ զանառիկ մեծութիւնս՝ ոչ յանիրաւութենէ եւ յափշտակութենէ, այլ ի հալալ ընչից, աշխատելով ի գաղափարն, տալով հատուցումն սերման սորա զերեսնաւորն եւ զվաթսնաւորն։
       Արդ սուրբ քահանայք եւ մանկունք նոր Սիոնի վերին առագաստին, յորժամ դեգերեալ տքնիք առ դուռն սուրբ եկեղեցւոյ եւ ճիւղեալ ճիչ բառնաք առ ի յերգել զսուրբ Աւետարանս, ո՛վ հանապազամեռք եւ Քրիստոսի խաչակիցք, զԱւզբէկն եւ զԽասբէկն եւ զԽաչերեսն յիշեսջիք անմոռաց առաջի զենլոյն Քրիստոսի, զի ողորմեսցի յայնմ աներեկ աւուրն։ Ամէն»։
       ……………………
       Տ ր Վա րդան աբեղ է ս (ծածկագիր էջ 337-ից)
       1 Մաշտոց.
       «…Փառք եռակի, համակամ, անորիշ, անբաժանելի եւ անքակ միասնական Ս. Երրորդութեան…։ Աւարտեցաւ սուրբ տառս որ այժմ Մաշթոց կոչի Բոլոր, ի յամի Ջ. Ժ. Ե. ընդ հովանեաւ Ս. Աստուածածնի տաճարիս եւ սուրբ Գէորգեայ … յեպիսկոպոսութեան այս նահանգի տէր Ստեփաննոս վարդապետի եւ տէր Յովհաննէս եպիսկոպոսի… ձեռամբ … քահանայի Հէրապետի… յիշեցէք զստացող գրոցս զբարեպաշտ եւ զերկիւղած կինն Սալչուկ խաթունն ի բարի արմատոյն շառաւիղ… յիշատակ իւր եւ ծնողաց Ստեփաննոսին, Գուլիզարին եւ Ջոջպապուն Ծերունաղին եւ մամուն Հէրմէլիքին… յիշեցէք զՍալչուկ խաթունն եւ զայրն իւր զՋանիբէկն եւ զզաւակսն իւրեանց զպարոն Գորգն, Մուսեհն, Շամշատինն, Մկրտիչն, Բուրսէն, Նուբարն, Ալղուն եւ զամենայն արեան մերձաւորսն… զԽաւջա Մալհամն եւ զծնողսն իւր զՆիկողոսն եւ զԲէրուզ բակսն եւ կողակիցն իւր զԲէկի խաթունն եւ զդեռաբոյս զաւակն իւրեանց զԴարմանն…»։
       «Կրկին յիշեցէք ի Քրիստոս զՍալչուկ խաթունն, որ կանգնաւ եկեղեցւոյ գլխոյն շինելոյ Ճ. Ծ. թկյ ուսթին ու քարին ետուր ու նոր նորոգեցին… Եւ զՋանիբէկն յիշեցէք ի Քրիստոս Աստուած եւ զծնողսն իւր զՄարգարէն եւ զԹանգ խաթունն… յիշեցէք զՍալչուկ խաթունն եւ քուերս իւր զՀամօշն, զՍադաղէն, եւ զԳուլբարն, զՓեսէն զԽաչատուրն, եւ զայլ քուերսն զԲէկին, զԱյմելիքն… զՀէրմէլիքն…։ Եւ արդ ես յետինս քահանայից եւ անիմաստ ի գիրս գրչութեան Հէրապետս… զիմ անարժան երեսս ձեզ ի գետին դնելով աղաչեմ, յիշեցէք զծնողսն իմ զՅովանէսն եւ զՍուլդանմէլիքն եւ զզաւակն իմ զնորընծայ Յովանէսն… Եւ զԳուլմէլիքն ընդ Բուսէրի տան մարդն՝ յիշեցէք ի Քրիստոս, որ ի գիրքս ի տես երեկ…»։
       Այլ գրով. «Այս գիրք Եղէգնձոր Սքանդարին տղայն Յովաննէս գնեց եւ եդեր յիշատակ իւր հոգւոյն եւ իւր կողակցին Խանդուդին…»։
       1 Մաշտոց եւս.
       «Փա՛ռք… Աւրհնութեանց աւրհնաբեր գիրքս այս Մաշտոց, մեք նուաստ եւ անպիտանք Սարգիս քահանայ եւ Դաւիթ ստացաք… յիշատակ ծնողաց մերոց եւ մեզ. Սարգիս ծերունի եւ պատուական քահանայն ի սուրբ ուխտէս Հաւոցթառ զթուխտն պատրաստեաց, եւ ես անյիշելի Դաւիթ գրեցի զգիրքս… եւ ընծայեցաք զսա ի սուրբ ուխտս Հաւոցթառ, ի դուռն սուրբ Կաթողիկէին եւ սուրբ Աստուածածնիս եւ սուրբ Յարութեան, եւ ամենազաւր սուրբ Ամենափրկչին եւ այլ սրբոց։ Եւ եղեւ գրչութիւն սորա ի նախադրական սուրբ ուխտն ի մեծն Այրի վանս, եւ կատարումն գրոցս յԱստուածապահ գիւղաքաղաքիս Գառնի, առ դրան սուրբ եւ հրաշափառ կաթողիկէիս եւ այլ սուրբ եկեղեցեաց. ի թվ. Պ. Հ. Բ. ի հայրապետութեան տեառն Պաւղոսի Գառնեցւոյ սրբազան կաթողիկոսի, եւ ի վերադիտողութեան սուրբ ուխտիս Հաւութառ՝ հեզահոգի եւ սրբասէր եւ մաքրամիտ եւ մեծազգի արհիապատիւ եպիսկոպոսի տէր Զաքարիայ … յիշեցէք զՍարգիս քահանայն եւ ծնողսն նորա զՄեհեւանն եւ զՍատղիկն, եւ զիս… քահանայ զԴաւիթ գրիչ եւ զծնողսն իմ զհայրն իմ Վարդան եւ զմայրն իմ…»։
       1 Աւետարան եւս. մագաղաթ, նկարէն։
       «…Ի թվա. Հայոց Չ. Լ. Գ. գրեցաւ Աւետարանս Յոհաննու սիրելւոյ տեառն, եւ այլոց Աւետարանչաց սկիզբն եւ վերջն, ի վանս Հաւարծին կոչեցեալ ընդ հովանեաւ սուրբ Գրիգորիս մերոյ Լուսաւորչի, ի ձեռն… քահանայի Աստուածատրոյ Յուսկայ որդւոյ, եւ գրեցաւ հրամանաւ եւ արդեամբ սուրբ եւ պատուական քահանայի Գրիգոր անուն կոչեցեալ. զոր ետ գրել յիշատակ եւ բարեխաւս իւր եւ ամենայն արեան մերձաւորաց իւրոց… յիշեցէք… զքահանայն Գրիգոր եւ զամուսինն իւր Տիրանձն եւ զմայրն նորին Մարեմ, եւ զծնողսն նորին եւ զեղբայրսն եւ զփոխեցեալսն ի Քրիստոս զարժանաւոր քահանայսն զՄխիթար եւ զՆահապետ եւ զայլ եղբայրսն նորին զկենդանիսն եւ զմայրն իւրեանց…»։ «Աստուած ողորմի Փթութին, որ աւժանդակ եղեւ ի գին գրոցս վասն յիշատակի հոգւոյ իւրոյ, ի գիր կենդանի գրեսցի եւ նա… խոշորութեան գրոյս անմեղադիր լերուք, եւ թէ սխալանս ինչ գտանէք ուղղեցէք աննախանձաբար… վասն նշանացն մի մեղադրել, զի ոչ ուսեալ էի եւ ոչ այլ նկարիչ…»։
       ԵԿԵՂԵՑԻՆ ԽՈՅԼՈՒ ԳԵՂԻ
       1 Աւետարան.
       «Գրեալ ի Մելիտինոյ վանք, ի սուրբ Լուսաւորիչ… թվ. Ջ. Ժ. …»։
       Ս. ԿԱՐԱՊԵՏ ԵԿԵՂԵՑԻ ԽԱՐԲԵՐԴ ՔԱՂԱՔԻ
       1 Աւետարան. երկաթագիր.
       «Շնորհաւք Ս. Հոգւոյն Ս. Աւետարանիչքն Մատթէոս, Մարկոս, Ղուկաս, Յոհաննէս լծակցեալ արաւրով խաչին խլեցին զփուշ մեղաց, եւ տնկեցին զխորհուրդ տնաւրէնութեան որդւոյն Աստուծոյ. յառաջ՝ զիջումն բանին Աստուծոյ առ սուրբ Կոյսն եւ զիննամսեայ ժամանակաւ զծնունդն եւ զկաթնասուն լինելն որպէս մարդ, եւ զայլ զանբաւելի զբանն. եւ ապա՝ զերեսնամեայ զմկրտութիւն եւ զնշանսն զոր առնէր մի ըստ միոջէ. զկուրաց տեսանելն եւ զխլից լսելն եւ զհամերացն խաւսելն եւ զկաղաց գնալն եւ զդիւահարաց բժշկելն. եւ ապա՝ զխաչելն եւ զթաղումն եւ յերրորդ աւուր զյարութիւնն, եւ զհամբարձումն առ Հայրն եւ զիջումն Հոգւոյն սրբոյ ի դասս Առաքելոցն յաւր Պէնտէկոստէին, եւ զայլ նշանսն եւ զսքանչելիսն, զոր ոչ կարեմք ի թիւ արկանել։
       Արդ ես ծառայս Աստուծոյ Յօհաննէս սկսայ զՍուրբ Աւետարանս եւ կատարեցի ի Ռ. Ճ. Բ. թուականիս. ի կաթողիկոսութեան Տ. Անանիայի, եւ յԱռաջնորդութեան Տ. Մխիթարայ երկրիս Խաղտեաց. ի փոքր մենաստանիս որ կոչի Ալնոցի վանք, ի դուռն Ս. Յովանիսի ձեռնադրողին Փրկչին մերոյ»։ «Յայսմ ամի սով եղեալ ի վերայ երկրի, ոմն գնեալ զհաց եւ սովամահ լեալ, եւ ոմն ծախեալ եւ յղփացեալ ի բազում ոսկւոյ եւ արծաթոյ. նոյն յայսմ ամի կատարեցաւ…։ Ով սուրբ եղբարք, աղաւթս արարէք որ ոչ ածէ Աստուած այնպիսի աւր ի վերայ երկրի, զոր տեսաք աչաւք մերովք։ Ես Յոհաննէս քահանայս ստացայ զսուրբ կտակս զայս զաւակ ի Սիովն եւ ընդանի ի վերինն Երուսաղէմ, յիշատակ ինձ եւ ծնողաց իմոց եւ եղբաւրն իմոյ Ներսէս ընտրեալ քահանայի եւ կրաւնաւորի. եւ հանգանն իմոյ Գուլիկանն եւ Վարդեթփին… յիշեցէք զծնողսն իւր եւ զեղբարսն եւ զամենայն սիրելիս զոր եւ ինքն կամի, եւ զքեռի իմ զԱստուածատուր որ սնուցիչ իմ էր եւ վարդապետ. եւ որ զմեզ յիշեն, առաջի ահեղ ատենին յորժամ բանք սպառին եւ գործք … թագաւորին՝ … ողորմեսցի Քրիստոս»։
       1 Աւետարան եւս.
       «Գրեցաւ սա ի թուա. Հայոց Ջ. Ժ. Գ. ձեռամբ Ստեփաննոս եպիսկսոպոսիս ի գաւառիս Խորձենայ, ի վանքս Խլպաշի, ընդ հովանեաւ Ս. Կարապետիս … բազմահաւաք սուրբ կրաւնաւորացս Տէր Յովանիսին, Տէր Նիկողոսին, Տէր Կիրակոսին, Տէր Մելքիսեդին, Տէր Յովանիսին, Տէր Մաղաքիային, Տէր Սիմաւոնին, Տէր Դաւթին, Տէր Աստուածատուրին, Տէր Կարապետին նորաբողբոջ հասակին… յիշեցէք զհոգեւոր եղբայրն իմ զհանգուցեալ զՏէր Աւնոփրիոսն եւ զգործակալքս սոցա զԹորոսն, եւ զԴաւիթն եւ զՅակոբն… եւ զծնողսն իմ. եւ զԴաւիթ, զՆերսէսն, զՔարամն, զԼատիւն եւ զՅովանէսն, զՊետրոսն, զՏաւնապետն, զմեծ Պարոնն. որ ստացան զսա ի հալալ արդեանց իւրեանց… յիշեսջիք եւ զմարմառի տուողն զՓիլիպպոսն, որ զթուղթն ի վերայ կոկեցի…։ Ձեռս երթայ՝ գիրս մնայ, երբ կարդաս, զանարժան գրիչս յիշեա»։
       Այլ գրով. «Զվերջին ստացող սուրբ եւ կենսատու Աւետարանիս զՂարբերդցի Խարակաւզն (յիշեցէք), որ է ի գեղջէն Առնդեղու… յիշատակ իւր եւ ծնողացն. հաւրն Մէլիքին մաւրն Թամամին, հաւրեղբաւրն Զիրաքին, եւ Զիրաքի կողակցոյն Շնորհւորին, որդւոյն Խլղաթին եւ դստերն Մարիանին… յիշեցէք զԽարակաւզն եւ զկողակիցն իւր զՀանձրէվարդն, եւ զՀանձրէվարդի հայրն զՅովանէսն եւ զմայրն զՆանաջանն, եւ զեղբայրն զԽաւջա Սաւարն եւ զկողակիցն Խաւջա Սաւարին զԳուլզատէն… եւ զննջեցեալքն… դարձեալ յիշեցէք զԽարակաւզն, որ յայսպիսի դառն եւ ի նեղ ժամանակիս, քանզի բարկութիւն աստուածային շարժեալ էր ի վերայ ազգիս Հայոց, զսովն ասեմ թէ զսուրն եւ թէ զգերութիւն… Ահա Գ. ամ է որ իբրեւ զուռ կը դողամք ի Շահէն Պարսից. եւս առաւել զայս տարին թէ ո՛րպիսի սով եղեւ ի Խարսայ քաղաքին եւ իւր բոլոր գաւառքն. հանց սով եղեւ որ շուն եւ կատու ուտէին. եւ քրիստոնեայքն յարդ եւ խոտ ուտէին բայց յետոյ մեռանէին։ Հաց է որ հաստատէ զսիրտ մարդոյ։ Եղբարք, յորժամ Աստուած ձեզ հաց տայ՝ զաղքատն մի՛ մոռանայք…։ Աստուած ողորմի ասացէք Խարակաւզին որ այսչափ տարտարոս ի ժամանակիս զամենայն հոգ եւ զցնոր աշխարհիս ի բաց խափանեաց, եւ էառ զՍուրբ Աւետարան յիշատակ իւր եւ կողակցոյն իւրոյ Հանձրէ վարդին, եւ որդւոցն. եւ հաւրն Մէլիքշահին եւ մաւրն Թամամին, եւ հաւր եղբաւրն Զիրաքին եւ որդւոյն Խըլղաթին… յիշեցէք զԽարակաւզի աներն զԽաւջայ Սաւարն եւ զԳուլզատէն, եւ զհայրն զՅովանէսն եւ զմայրն զՆանաջանն եւ զամենայն արեան մերձաւորսն…»։
       «Թուին Ռ. Ծ. Ե. էր, Շահն որ զԵրեւան, զՋուղա եւ զՆախճուան այրեաց եւ զբնակիչքն քշեց տարաւ ի յԱսպահան. թուին Ռ. Ծ. Դ. էր. որ ես մեղուցեալ եւ անարժան Յովանէս գրիչս Գահլըռեցի ի մէջ նոցա էի յայնմ ժամանակի. ո՛վ կարէ լեզուով կամ գրով պատմել զաւերումն Հայաստանեայց, եւ զխաւարումն եկեղեցեաց. խնդրեմք յԱրարչէն տայ աշխարհիս խաղաղութիւն. թագաւորաց սէր եւ միաբանութիւն… Աստուծոյ փառաբանութիւն. ամէն»։
       Ս. ՆՇԱՆ ԵԿԵՂԵՑԻ
       1 Աւետարան.
       «Գրեցաւ սուրբ քառավտակ Աւետարանս ի թուիս Հայոց Չ. Խ. Դ. ի Հայրապետութեան Տ. Գրիգորի, եւ յիշխանութեան Հեթմոյ որդւոյ Լեւոնի. ձեռամբ ամենամեղ քահանայի, Ստեփաննոսի, ի սուրբ մենաստանս Սկեւռայ, ընդ հովանեաւ Ս. Փրկչիս, եւ կենսագիր Ս. Նշանիս, եւ մաւր լուսոյ Աստուածածնի, որ է առընթեր անմատոյց դղեկիս Լամբրունի։ Արդ աղաչեմ զամենեսեանսդ որք ընթեռնոյք զսուրբ տառս եւ լուսաւորիք ի սմանէ, յիշեսջիք ի Քրիստոս զտառապեալ եւ զմեղաւոր գծողս, եւս եւ զեղբաւրորդիսս իմ զՅովաննէս քահանայ ու զԼեւոն սարկաւագ, զՅովսէփ պատանի. վասն զի ի խնդրոյ սոցին, ի պակասեալ ամաց եւ ի զառանցեալ տիոց եւ ի ծերութեան հասակի, շնորհաւք բարերարին Աստուծոյ աւարտեցի զսա յիշատակ ինձ եւ ի ծնողաց իմոց, եւ ի վայելումն յառաջասացեալ արեան մերձաւորացս… յիշեցէք զհարազատ եղբայրն իմ զԿոստանդին, որ ի սոյն ամի վախճանեցաւ եւ սուգ անբերելի եթող մեզ…»։ «Յիշեցէք զվերջին ստացող Ս. Աւետարանիս զԽաւջա Սաւարն զՂարբերդցի ի գեղջէն Հողէու, եւ զկողակիցն իւր… եւ զդուստրն զԽանի բէկն… թուին Ռ. Ծ. Ե. կազմեցօ (կազմեցաւ)»։
       1 Աւետարան եւս.
       «Յամին եւթն հարիւրորդի եւթանասներորդի մեծ թուականին մերոյ, ի Հայրապետութեան Տեառն Կոստանդեայ Լամբրոնացւոյ. եւ ի թագաւորութեան դեռաբոյս պատանեկին Լեւոնի որդւոյ Աւշնի, գրեցաւ սուրբ եւ լուսաիղձ եւ կենսակիր աստուածաւանդ աստուածախաւս Ս. Աւետարանս ի սուրբ քաղաքս Երուսաղէմ, ի դրունս սուրբ եւ փառաւոր տաճարիս Քրիստոսի Ս. Յակոբայ, ձեռամբ իմով անարժան եւ մեղսաթաւալ փանաքի եւ անարհեստ գրչի Ստեփան մականուն Յերկայն կոչեցեալ. ի խնդրոյ Աստուածարեալ եւ սրբասէր քահանային Վարդիշխանայ, եւ հոգեւոր դստերն իւրոյ Շաքար հաւատաւորի. որ ետուն գրել զսա մեծաւ փափագանաւք յիշատակ նոցին անջնջելի, եւ աւանդեցին Ս. Հրեշտակապետացն. եւ ես ողորմելի գերիս յանձն առի եւ ըստ կարի իմում ջանացի ի ժամանակ ծերութեան, որ յոյժ պակասեալ էր ճաճանչ լուսոյ յաչացս եւ պակասեալ ի զաւրութենէ։ Արդ թէպէտ եւ անարհեստ էի գրչութեանս. փանաքի եւ անյարմար, այլ հանդիպեալ լաւ եւ ընտիր աւրինակի որ գրած էր Ստեփաննոս Գոյներ Երիցանց, այն որ լի էր եւ պատարուն յարհեստ գրչութեան եւ ընդ բնաւս հռչակեալ. նաեւ բանիւ կատարեալ եւ հոգւով լցեալ. որպէս ահա յայտնի է իմաստնոց եւ ստոյգ գիտողաց, զի լի եւ կատարեալ էր արուեստիւ, ի բանս, ի բառս, ի լծորդս եւ ի բացատս, եւ ի տրոհմունս առոգանութեանց. Եւ ես մեղաւոր հողս յոյժ բաղձանաւք եւ յոքնատոչոր տենչանաւք, ալէտանջ երկաւք, մեծաւ աշխատութեամբ ըստ կարի գծագրեցի զսա ի լուսաւորութիւն մանկանց եկեղեցւոյ։ Արդ երեսանկեալ աղաչեմ զամենեսեան մանաւանդ զդասս քահանայից, որ վայելէք ի քաղցրահամ ճաշակ եդեմաբուղխ վտակաց քառառաջեայ հոսանաց կենդանական աստուածախաւս Աւետարանական բանիցս. մանաւանդ յորժամ բառնայք ի ժամ սոսկալի պատարագին, յայնժամ Ս. Աւետարանաւդ եւ միջնորդական կենարար հրաշիւք սուրբ պատարագին, յիշեսջիք զստացողսն սուրբ կտակիս, զյառաջասացեալ պատուական քահանայն Վարդիշխան եւ զկենակիցն իւր եւ զամենայն ազգայինս, զկենդանիս եւ զհանգուցեալս. եւ զՇաքար հաւատաւորն. որ աշխատեցաւ յոյժ ի կոկել թխթոյն, եւ որք սպասաւորեցին մեզ ի պէտս մարմնաւորս. եւ զիս զխաւարեալս մեղաւք Ստեփան եւ զիմսն ամենայն, ողորմութիւն գտանել յահեղ աւուրն համառաւտի… եւ որ յիշեսցէ զվերոյգրեալքս. Քրիստոս Աստուած զինքն յիշէ…։ Մի՛ ոք իշխեսցէ հանել զՍուրբ Աւետարանս ի Ս. Հրեշտակապետացն, կամ գրաւական դնել, կամ գողանալ, կամ իւր սեպհականել, կամ յինչ եւ իցէ պէտս հանել ի սուրբ եկեղեցւոյն, այլ կացցէ մնասցէ հանապազ ի վերայ սրբոյ սեղանոյն… եկեղեցւոյն. Եւ եթէ ոք իշխանութիւն ի կիր արկցէ եւ հանցէ, Քրիստոս լինի նմա դատախազ յաւուրն այցելութեան. եւ ելցէ ինքն իւրայնովքն ի կեանց գրէն։ Իսկ եթէ ոք վասն հեծելի եւ կամ վասն այլ իրիք խռովութեան՝ հանցէ, եւ յորժամ խաղաղի դարձուսցէ ի տեղի իւր, աւրհնի յԱստուծոյ…։ Ով եղբարք, ոչ թէ վասն մարմնաւոր ինչ լումայի գրեցաք զՍուրբ Աւ. այլ վասն զմեզ յիշելոյ… ի մայիսի ԻԱ. սկսա. եւ յաւգոստոս ԻԱ. աւարտեցի»։ «Յիշեցէք զՄատթէոս պատուական քահանայն, որ կազմեաց զՍուրբ Աւետարանս իւր ծախիւք եւ աշխատութեամբ… յիշեսջիք եւ զՄասներ Ջուլահակն եւ զամուսինն իւր Տուխթար… որ զՍուրբ Աւետարանս վերստին զարդարեցին արծաթով եւ ոսկւով եւ տէրունական նշանաւ եւ սուրբ պատկերաւ… եւ զՍտեփաննոս աբեղայն, որ շատ աշխատեցաւ ի յարծթելն… եւ զՄկրտիչ ոսկերիչն…։
       Այլ գրով. «Զվերջին ստացաւղ զՍուրբ Աւետարանիս … զտանուտէրն Մղտեսի Ամիրբէկն եւ զկողակից զԽաթունմէլիքն. եւ զսրբասէր քահանայն զՏղապարոնն եւ զերիցակինն զՄըղտեսի Սուլդանն, եւ զծնողսն զՇէրն եւ զԹաւրէզն, եւ զեղբայրն Ամիրխէրն եւ զկողակից զՍատաթն… այլ եւ զՍելումն, զԱհլին, զՍադաղան… զՄաւճուտ խաթունն, զԿուաճինն… զԱստուածատուրն, զՍքանդարն… զՍայմէլիքն… զՄղտեսի Ամիրբէկն եւ զՄըղտեսի Սուլդանն, որ սոքա երկոքեանն գնեցին զԱւետարանս ի հալալ արդեանց իւրեանց… եւ եդին յիշատակ ի դուռն Ս. Նշանին…»։
       Այլ գրով. «…Ես Յովաննէս եւ Ամենադենին քոյրն Սալչուկն եւ իմ որդիք Ալէքսանոսն եւ Մուսէսն. գնեցաք զԱմենադնին էգին ի շինի դուօ (տուաւ) եւ տուաք յիշատակ ի Ս. Նշանին դուռն, այլ մարդոյ դաւէ դալապայ չ’կայ, ոչ ի մերոց եւ ոչ յաւտարացն… յիշեցէք զԱմենադինն եւ զքոյրն Սալչուկ … Գլուխն եկեղեցին է եւ աղբիւրն, անջինջ յիշատակ իւր եւ ծնողաց…»։
       Ս. ՍՏԵՓԱՆՆՈՍ ԵԿԵՂԵՑԻ
       1 Աւետարան. ընտիր. մաղագաթ.
       «…Գրեցի զԱւետարանս Տեառն մերոյ Յիսուսի Քրիստոսի ի խնդրոյ աստուածազան եւ սրբասէր ըստ հոգւոյ հաւր մերոյ, ըստ մարմնոյ ուսուցչի մերոյ, պատուական քահանայի Սմբատայ Քաջկոնց, ի յիշատակ հոգւոյ իւրոյ եւ ծնողաց իւրոց, եւ ի վայելումն եղբաւր եւ եղբաւրորդեաց. եւ ամենայն նախնեաց իւրոց, իմոյ ձեռամբ Հեթումի նուաստ եւ անարժան քահանային եւ անպիտան գրչիս։ Ի թուա. Հայոց մեծաց ի Չ. Խ. Զ. ի թագաւորութեանս Հայոց Սմբատայ. եւ ի Հայրապետութեանս Տեառն մերոյ Գրիգորիսի, ի քաղաքիս Մամուեստիայ, ընդ հովանեաւ Ս. Թորոսայ…»։
       «Ես Անանիա Արք եպիսկոպոս, զքեզ աղաչեմ Աստուած իմ Քրիստոս…»։
       Ի վախճան Մարկոսի գրեալ… «Տէր Յիսուս ողորմեսցի … Տէր Յովանէս եպիսկոպոսի վերադիտողի Մելտինու եւ Խարբերդու մայրաքաղաքաց»։
       Ի վերջն Մատթէոսի գրեալ. «Զստացաւղ Սուրբ Աւետարանիս զՏէր Անանիա զպատուեալ արք եպիսկոպոս Խարբերդոյ, զորդի Սիոնի երիցոյ, ստացայ զսա ի հալալ ընչից իմոց եւ եդի զսա ի հայրենի եկեղեցիս մեր ի Ս. Աստուածածին. եւ ի Ս. Ստեփաննոսն, եւ ի Ս. Սարգիս, որ է երեք խորան, ի յիշատակ ինձ եւ նախնեաց իմոց… յիշեսջիք … եւ զեղբայրն իմ զՏաւնական երէցն եւ զեղբաւրորդին իմ զՍահակ սարկաւագն, որ կէսաւրեայ փոխեցաւ առ Քրիստոս»…։