Տարեգրութիւն

|246| Յայսմ ամի, որ էր թուականն Հայոց ՋԾ [1501] եղեւ բազում ոճիր պատերազմի, զի դարձեալ զօրացան ազգն Դանիշմանաց, որ Իմամայիք կոչին, ի յաշխարհէն Արտաւիլու, որ Կարմիր գլուխ Սօֆիք [կոչին]։ Եւ ելեալ բազում զօրօք յարեւելից եւ եկեալ մտին յԵկեղեաց գաւառն, որ է Եզընկայն եւ մնացին ի Վարդավառէն մինչ ի յաշուն։ Եւ անտի ելեալ դի|247|մեցին դարձեալ յարեւելս ի յաշխարհն Աղուանից, որ է Շաք եւ Շամախի եւ առին զթագաւորն, եւ զերկիրն եւ բազում աւար արարին, եւ թագաւորեցին, եւ նստան բոլոր տարի մի։ Եւ գնացին մինչեւ ի դուռն Ալանաց եւ անտի դարձան եւ եկին պատերազմել ընդդէմ Ալվանդ փաթշինհին (փաթշահին), առ ափն Երասխայ ի մէջ (մերձ ի) Նախչըւան։ Եւ եկեալ բանակեցան ճակատ առ ճակատ ընդդէմ իրերաց, որ է Արտազ գաւառն։ Եւ խմբեալ պատերազմին հնարք արարին Կարմիր գլուխ Սօֆիքն, զի զերեսանեակ երիվարացն կապեցին յիրար եւ միաբան դիմեցին ի պատերազմ, որ եւ զբազումս կոտորեցին եւ զայլս փախստական արարին եւ ինքեանք դարձան ի Թավրէզ։ Եւ նստաւ շահ Իսմայիլն ի թաղտն. եւ առաքեաց յամենայն տեղ եւ գաւառ տեսուչ եւ տառուղայ, որ եւ յիսուն ոգի եկին յերկիրս Քաջբերունւոյ, որ է Արճէշ. եւ տեսին, զի ոմն յազգէն նետողաց, որդին Հասան Ալուն (էր սա որդի Ջհանշահի) Բարիաք իմիրզայն բազում հեծելօք առեալ էր զերկիր եւ զքաղաք եւ նստեալ ի բերդն։ Իբրեւ լուան ի յետս չոգան եւ գաղտագողի գնացեալ ամրացան առ ստորոտով լերինն Ծաղկէոյ, որ Ալատաղ կոչի՝ հանդէպ Ուռընկարու սուրբ Նշանին. եւ կացեալ մնացին անդ երկու ամիս եւ գաղտագողի սպասէին միմեանց գիշերով։ Եւ յաւուրս Յայտնութեան ութօրէիցն ելեալ Բարիաք իմիրզայն ի ձի չորս հարիւր ձիաւորօք եւ գնաց խրոխտալով ի վերայ նոցա եւ նոքա այլ յուսալով ի զօրութիւն սուրբ Նշասնին (Ուռընկարու) յարուցեալ եկին ընդդէմ նոցա յիսուն ոգիք։ Եւ նոյն ժամայն հնչեաց հողմն ի զօրութենէ սուրբ Նշա|248|նին եւ եղեմնատարափ սաստիւ ընդդէմ երեսաց Բարիաքին, որ չի գիտէին թէ զինչ առնէին եւ անզօրացեալ տկարացան եւ նոքա Սօֆիքն զօրացան յոյժ զամենեսեան ի սպառ կոտորեցին, առին եւ զԲարիաք իմիրզայն եւ զգլուխն կտրեալ ի շահն յօղարկեցին։ Եւ այլ մնացեալ հեծելն մազապուրծ եղեալ փախստական գնացին մտան ի Քրդըստան։ Եւ Սօֆիքն եկեալ առին զքաղաքն եւ զերկիր եւ նստան. եւ բազում եւ անթիւ մալ առին ի քրիստոնէից, արբենակութեամբ եւ մատնութեամբ ումեմն սուտ քրիստոնէի ուրացողի, որ Ջանազիզ ասեն։ Զի շատ տներ ետուր ի թալան եւ շատ մարդ տուգանել երետ, որպէս զանիծեալն Վասակ եղեւ ի մէջ քրիստոնէից։ Որ եւ յելանել գարնան այլ ոչ կարացին ընդիմանալ չարեաց նորա, վասն որոյ ամենայն ժողովուրդ թողին զտունս իւրեանց եւ զամենայն վար եւ զվաստակս եւ փախան ի Վան եւ յՈստան, յԱրծկէ եւ ի Բաղէշ, եւ այնպէս անտէրունջ մնաց երկիր եւ քաղաք երեք ամիս՝ մինչեւ ի Վարդավառն։ Իսկ ի յանցեալ պատերազմին, որ եղեւ յանուն դաշտին Նախչուանայ փախուցեալ եղեւ Ալվանդ փաթշահն, եօթն պարոնով եւ բազում հեծելով, գնաց փախստական եւ իջեալ բնակեցաւ յԵզընկայն եւ մնաց անդ մինչեւ յամառնային ժամանակն։ Իբրեւ լուաւ շահ Իսմայիլն զլինելն Ալվանդ փաթշահին յԵզընկայն, ելեալ ի Թավրիզու բազում հեծելով եւ գնաց ի վերայ նորա։ Իբրեւ իմացաւ Ալվանդն զգնալն շահին, աճապարեաց անտի եւ ի ներքոյ հարաւ կուսէ խոյս տուեալ եւ յահէ եւ յերկիւղէ շահին եկեալ փախստական ի գաւառն Տարօնոյ, այլ որպէս ի դժնեայ ոսոխէ փախստական գնաց մինչ ի քաղաքն շահաստան, որ է Թավրէզ. եւ դադարեաց անդ|249|ամիս երիս մինչեւ յաշուն։ Եւ Դովլաթիար պարոնն, որդին ամիր Ալպանին, որ Դուլղադար կոչին, նա եկաց յԱրճեշ այս չորս ամիսս։ Եւ ապա ցըրուեալ եւ վատնեալ ըռիաթն դարձեալ ժողովեցան յիւրաքանչիւր տուն իւր եւ տեղիս եւ փոքր մի խաղաղեցաւ երկիրս։ Եւ դարձեալ յանկարծակի եղեալ համբաւ թէ Կարմիր գլուխ շահ Իսմայէլն եկաւ. եւ Դօլվաթիարն ելեալ փախստական եւ շատ գրաստ եւ տաւար, ձի եւ ջորի, զոր ի ձեռն անկաւ, զամէն առեց եւ փախեաւ։ Եւ յետ տասն աւուր եկեալ շահն եւ անցաւ Վաղաշկերտովն եւ գունդ մի հեծել ջոկեցան եւ եկին ի վերայ Արճիշոյ, որ Վարսաղ կոչին, եւ զմնացեալն ի Դօլվաթիարէն թալանեց եւ այլ բազում հարկ եւ մալ ձգեց էառ եւ գնաց։ Եւ յետ նորա դարձեալ եկին քրդերն Սեւանայ թէ՝ անտէրունջ է Արճեշ. եւ նոքա այլ եկին բազում հեծելօք. եւ շատ առ եւ թալան արարին՝ ՌՄԺ [1210] բեռ հաց բ[ե]ռնակիր տաւարով տարան, թող զփարթալն եւ զայլ ըռզակն։ Եւ յետ այսր ամենայնի, ապա եկին ԵՃ [500] տուն Կարմիր գլուխ Սօֆիք, Ծ [50] խալֆայ եւ Ժ (տասն), բանակ արարին զքաղաքն եւ զերկիրն եւ բաժանեցան ի վերայ (նոցա) եւ նստան։

Եւ գնացին բազում հեծելօք ի վերայ վայելուչ քաղաքին Արծկոյ, որ եւ լուան ազգն Մարաց, որ նստեալ էին ի բերդն, թողին զամենայն եւ փախան. եւ ղազիքն առին եւ նստան շաբաթ մի։ Եւ յանկարծ ի վրդովման համբաւ ելաւ, վասն շահին, եւ նոքա այլ թողին զամենայն եւ փախեան։ Եւ նենգժոտ ազգն քրդաց դարձեալ առին զբերդն եւ զԱրծկէ եւ նստան։ Եւ եղեւ շատ աղմուկ եւ կռիւ եւ արեան հեղութիւն, եւ ո՞վ կարէ պատմել զանհուն փորձութիւն, որ եղեւ ի մէջ քրիստոնէիցն։ Եւ քրդերն օրըստօրէ|250| խոցոտէին ղազիքն, վասն որոյ բարկացան ղազիքն եւ բազում հարկապահանջութիւն ձգեցին ի վերայ քրիստոնէիցն. եւ եկին յերկիրն Արճիշոյ սալաւով եւ պարտով փոքր մի ետուն եւ զինչ որ տան եւ տղոցկնկան կայր պահած հոգւոյ եւ մարմնւոյ, զամէն ետուն եւ դեռ ոչ կարացին ազատիլ։ Եւ յետոյ յելանելն բազում կին եւ հարսն գերի վերուցին, եւ զամենայն տաւար եւ զոչխար սուրգուն արարին յԱրճէշ։ Եւ ի հասանել ի պահս առաջնաւորաց դարձեալ միաբանեալ արարին խորհուրդ եւ գնացին ասպատակաւ ի գաւառն Մանծկերտու, որ Բուլանուխ ասեն. եւ անդ Է (եօթն) ղշլախ (թափառիկ գեղք քրդաց) զամէն ի սուր քաշեցին՝ զայր եւ զկին, զծեր եւ զտղայ, մինչեւ յորորոցի տղայն թուով ԷՃ [700] ոգի։ Եւ զոչխարն ամէն եւ զտաւարն առին եւ բերին յԱրճէշ։ Եւ դարձեալ նոր ոճիր գործեցին ի յԱրճէշ, զինչ որ (գործեցին) յԱրծկէ, եւ այլ աւելի. ԴՃ [400] բիւր մալ ուզեցին, յաւուր բարիկենդանին, որ եւ անկաւ յամէն գլուխ ԴՌ [4000] դեկան, եւ յամէն գութան ԺՌ [10000] դեկան: || Եւ ողորմելի քրիստոնեայքն (հայք) ոչ գիտէին թէ զի՞նչ արասցեն։ Եւ դիմեցին չար կատաղիքն ի վերայ Բ [2] տան, մէկ հանօլայ (փոխանակագրով դրամ պահանջող) եւ բազում տանջանօք չարչարէին՝ կախէին, ծեծէին եւ ոչ գտանէր դրամ. վասն որոյ թէ հոգւոյ էր եւ թէ մարմնոյ, թէ ի վերայ հողոյ եւ թէ ի ներքեւ հողոյ, թէ գինդ է, թէ մատանի է, թէ լանջանոց է, թէ ոսկի է, թէ արպջան է, թէ արծաթ է եւ թէ հանգիստ է (հանդերձ), եւ թէ ղումաշ է, զամէն զինչ ունէին, տուին եւ դեռ ոչ կարացին ազատիլ։ Եւ անողորմն իմամացիքն մտանէին ի տներն, զինչ որ գրաստ կայր եւ գէր տաւար, զամէն առին եւ քաշեցին։ |251| Եւ այնու ոչ շատացան, յետոյ ի գնալու ժամանակն, ի մեծ պահոց առաջին երկուշաբթին, ցըւրեցան զօրքն ի գեղ եւ ի քաղաք եւ ուր որ գտանէին գեղեցիկ հարսն եւ աղջիկ եւ տղայք զայն առ եւ դերի արարին, թըւով ԴՃ [400] մարդ եւ տաւար այլեւս հազար։ Ցորէն եւ ալուր բարձին եւ ելեալ գնացին անդ, ուստի եկեալ էին (մի տող մաշեալ էր ի հնութենէն) եւ յաւար, եւ գերիք առնէին եւ ողորմելի հարքն ի հետ երթային եւ դրամ տալով ապա ազատէին։ Մեզ մեծ փորձութիւն հասաւ Քաջբերունւոյ, որ էր թվական ԶԾԳ [1504]. զի զօրքն Քրդաց եւ Թուրքաց, որ բնակեալ էին ի յերկիրն Տարոնոյ դաշտին, միաբանեալ ժողովեցան եւ յանկարծակի հասին ասպատակաւ ի վերայ Արճիշու, յաւուրս ամառնային էր, որ էր արեգի չորս, հինգ հարիւր ձիաւոր հեծեալ եւ զամենայն գաւառս զգեղ եւ զքաղաք թալանեցին զառն եւ զաւարն, զգրաստն եւ զանասուն եւ զամենայն չորկոտանիք, զէգ եւ զորձ, զնախիր եւ զորթեր, զգօթան եւ զգեհեան (թերեւս անուն հողագործական ինչ գործեաց) եւ զամենայն տուն եւ զտեղ թալանեցին եւ բազում արիւնք արարին եւ շատ սրախոց արարին եւ առին զամենայն զառ եւ զաւար եւ գնացին ի տեղիս իւրեանց։ Եւ մնաց երկիրս այս ամայի եւ խպան, անշնորհ եւ անվայելուչ, զի որպէս որ ծառն, որ ճղերովն եւ տերեւովն վայելուչ երեւի, այսպէս եւ դաշտն անասնօք եւ չորկոտանեօք, զի մերկացաւ ի վայելուչ զարդուց իւրոց ովիտս այս, եւ զրկեցան ի հալալ վաստակոց իւրեանց։ Եւ հեռացան իւրեանց քաղցրիկ անասունքն ի սովորական տեղեացն եւ յարօտիցն, բաժանեցան նորածին մայրքն ի ձագուցն, եւ աղիողորմ գոռալով եւ բայելով, որոնէին զձագս իւրեանց եւ ոչ գտանէին։ Եւ խղճալի մնացեալ որբ ձագերն եւ որթերն ի |252| շուրջգային եւ ձայնելով գոչէին եւ աղաղակելով յուզէին զմայրքն, զի երկու երեք օրական էին, վասն որոյ շատք լերդացամաք աղաղակելով մեռան։ Եւ այսպէս անտէրունջ (մնաց) գաւառս մինչ ի յԱստուածածին, երեք ամիս։ Իսկ ղազիքն, որ զայն ամենայն արենգին հարկն, որ առին եւ գնացին ի (առ) շահն, ի Թավրէզ։ Եւ նոյնժամայն ելեալ ի Թաւրիզու եւ դիմեցին յարեւելս, ի վերայ Մուրատ խանին, ի Պարսկաստան, որ է Արազ։ Եւ գնացին հասան մինչ ի Շոշ քաղաքն, որ է Ասպահան. եւ անդ պատերազմեցան ընդ իրարս, յաւուրս թամուզ ամսոյ։ Եւ բազում կոտորումն եւ արիւնհեղութիւն եղաւ յերկուց կողմանցն. եւ զի Մուրատ խանի հեծելն վաթսուն հազար էր եւ շահին՝ քսան հազար։ Խմբեցան ի պատերազմ յառաւօտէ մինչեւ ի ժամ երրորդ ժամու աւուրն. եւ ապա իսպառ կոտորեցաւ Մուրատ խանն, ինքն ելեալ ի միջոյ փախեաւ տասն հազարաւ, եւ զմնացած ուլուսն, զկին եւ զտղայ զամէն ի սուրն քաշեցին, եւ զմալ եւ զըռզակ առ եւ թալան արարին, եւ էին սպանեալքն համարով յիսուն հազար հոգի, թող զայն որ ի համար չեկաւ։