Ժամանակագրութիւն

Թվին ՊՂԱ (1442) գողացան զսուրբ Գրիգոր Լուսաւորչի աջն ի Սըսայ եւ տարան յԷջմիածին: Եւ վերստին սրբեցին եւ շինեցին զսուրբ Էջմիածին, զսուրբն Հռիփսիմէն եւ զԳայիանէն, զոր ի հինահարութենէ չար բռնաւորաց եւ աւարառւաց խանգարեալ էր եւ մայրն բազմորդի կայր նստեալ տխուր իբր զսկընդի, որ զամս բազում այնպէս կայր եւ արդ Քրիստոսի շնորհիւն նոր նորագեցաւ: Եւ եդին կաթողիկոս զտէր Կիրակոս, որ էր յերկրէն, Քաջբերունեաց, ի գեղջէն Խառաբաստայ եւ ելեալ յերկրէն, բնակեցաւ ի կենդանաթաղ Վիրապ Լուսաւորչին զամս ԼԲ (32): Էր սա յաշակերտաց Սարգսի եւ Վարդանայ վարժապետաց, այր •գնաւոր, սուրբ եւ ընտրեալ, որ ի թվին ՊԽԶ (1397) եղեւ քահանայ ձեռամբ տէր Պետրոս եպիսկոպոսի Թադէոսի Առաքելոյ: Մինչ ի թվին ՊՂ (1441) միս ոչ եկեր եւ գինի ոչ արբ եւ ոչ կիթ անասնոց: Եւ այժմ հաւանութեամբ ամենեցուն եղին կաթողիկոս: Եւ այս են ժողովեալ վարդապետք եւ եպիսկոպոսք` Յովհանէս մեծ վարդապետն Հերմոնա վանից եւ աշակերտք իւր, Դաւիթ վարդապետ, Ստեփանոս վարդապետ, Շմաւոն վարդապետ ի Տաթեւու, Գրիգոր վարդապետ ի սուրբ Թադէոսէ, Գրիգոր միւս վարդապետ ի Հաղբատու: Իսկ յԱյրարատեան գաւառէն` Կիրակոս վարդապետ Ըռըշտունեաց, Սարգիս վարդապետ Ձորավանից, Տիրացու վարդապետ Վանանդայ` Սիւ[ն]եաց: Եւ ի կողմանէ Վասպուրականի Թումա վարդապետ Քաջբերունեաց Յաղիովտոյ, կացեալ առ ոտս Յոհանէս վարդապետի Մեծոփայ եւ ժամանակ ինչ առ Սարգիս վարդապետ ի Խառաբաստ եւ ընկալաւ գաւազան իշխանութեան ի Գրիգորէ Տաթեւացոյ ի Յերեւան քաղաքի հանդերձ ընկերաւք` Մկրտիչ, Կարապետ, Մկրտիչ միւս Ողբեկենց, Մկրտիչ Հողեցի, Սարգիս եւ այլք: Եւ եկեալ վարդապետն Թումա միւս անգամ ի Մեծոփ եւ սրբագրեաց զՍաղմոսն, զաղօթմատոյցն, եւ Կ (60) ամ կացեալ անդ, եւ թվին ՊՂԵ (1446) վաղ•անեցաւ: Այլ մեք դարձցուք ի վեր. Կարապետ վարդապետ, Յովսէփ վարդապետ Խառաբաստու, Ղազար վարդապետ Բաղշեցի, Սարգիս եւ Յոհան վարդապետք Յարծկու, Զաքարիայ վարդապետ Վարագայ եւ այլ անթիւք եպիսկոպոսք քահանայք, կրօնաւորք, դօլւաթաւորք, որք յօժարեցան ի շինումն եւ ի նորոգումն մօրն լուսոյ քրիստոսադիր սուրբ աթոռոյն Էջմիածնի բազում աշխատութեամբ եւ սատարութեամբ, կամակցութեամբն Աստուծոյ. որ արկ ի սիրտ բռնաւորին /234/ Այրարատայ պարոն Աղուպ բէկին, որ գռոհ տուեալ ամենեցուն վերստին նորոգել զսուրբ Էջմիածինն, զսուրբ Հռիփսիմէն եւ զսուրբն Գայիանէն, զպարիսպն, զխցներն: Եւ եդին կաթողիկոս զտէր Կիրակոս, որ կացեալ Բ (2) ամ, որ յետո քսութեամբ Մարկոս եպիսկոպոսի եւ Աստուածատուր կրօնաւորի Սաղմոսավանից, Զաքարիայ Հաւուց Թառու ասելով, թէ «Կաթողիկոսդ այդ ի կողմանցն Վասպուրականի է ընդ կապանաց Աղթամարայե. եւ հաւանեցաւ Յոհանէս վարդապետն կաշառօք, եւ հանին յաթոռոյն զառաքինի կաթողիկոսն Կիրակոս եւ եդին կաթողիկոս զԳրիգոր եպիսկոպոս Մակւայ: Զկարգ կաթողիկոսացն ի միատեղ յետոյ ասացից:

Թվին ՊՂԱ (1442) նստաւ սուլտան Մահմատն, ի տեղի հօրն, ի Բուրսայ, ամս ԼԲ (32):

Թվին ՊՂԱ (1442) գողացան ի Սըսայ զսուրբ Գրիգոր Լուսաւորչի աջն եւ տարան ի սուրբ Էջմիածինն ի նախաթոռն իւր:

Այս սուլթան Մահմատն թվին ՋԲ (1453) էառ զԿոստանդնուպօլիս, վասն ծովացեալ մեղաց մերոց եւ զաղէտս եւ զկսկիծ դառնութեան ո՞ կարէ գրով արձանացուցանել, վասն զի խելայեղեալ ազգն Յունաց շփոթեալք այր զարամբ ելանէր, այլեւ աղջկունք եւ կանայք ունէին զթագաւորութիւն ամսօք եւ շաբաթօք եւ վատթարեալք ամենեւիմբ, վասն այնորիկ դուրամուտ եղեւ սուլթանն. զի թէպէտ բազում եղեւ •ապաղիս արեան, այլ օգնեաց եւ ոչ ինչ: Եւ յորժամ առ միահեծան տիրեաց ի ծայրիցն Եւրոպիոյ մասն ինչ արեւմտից բովանդակ հիւսիսայնով եւ հարաւով եւ յարեւելից մինչ ի տունն Պարսից յԱյրարատ, ընդարձակելով զիշխանութիւն իւր. եւ առաքէր պահապանս ամենայն բերդից յիւրայնոց խստաբարու ազգս ենգիչարի կոչելով. եւ զգեօղս եւ զանդաստանս տա գնովք ծառայ իւրոց եւ իսպահի անւանէ. եւ առաքէ յամենայն քաղաքս դատաւորս եւ զադի անւանէ եւ ոստիկան` փաշայ անւանէ եւ զՄարաց տունն տա. իւրաքանչիւր տէրանց իւրեանց պայազատել որդի զհայր, բէկ եւ ամիրայ կոչել եւ կալ հնազանդ փաշայից, որ բեկլարբէկի կոչի եւ զեկեղեցիս եւ զեկեղեցականս ազատ արար, թէպէտ այժմ բռնաւորքն մեր իբրեւ զգերի պահեն:

Թվին ՋԺԲ (1463) Տրապիզոն էառ: Եւ մահ բազում անկաւ յաշխարհն ամենայն եւ Նաղաշ վարդապետն ասաց զՈղբն: Եւ յայսմ ամի շարժ ելաւ Յեզընգացն եւ մեռան ԼՌ (30. 000) մարդ:

Թվին ԹՃԻ (1471) նստաւ թագաւոր ի Կոստանդնուպօլիս Պայազիտ, որդի Մահմատին, ամս ԼԴ (34) եւ ոմանք` ԽԳ (43):

Թվին ՋԾ (1501) շահ Իսմայիլն զԵզընկ/235/ան առաւ:

Թվին ՋԿԳ (1514) թագաւորեաց Իսմայիլ ամս ԺԳ (13): Սա սպան զհայր իւր եւ թագաւորեաց. եւ սա կոտորեաց զշահ Իսմայիլ ի Չալդրան:

Թվին ՋԿԶ (1517) էառ զՇամ եւ զԵգիպտոս:

ՋԿԸ (1519) չարացաւ եւ տղայ ժողովէ ի քրիստոնէից:

Թվին ՋՀ (1521) թագաւորեաց Սուլէման որդին ամս ԽԵ (45):

Թվին ՋՀԶ (1527) Տոռիլու Հոռոմն ընդվզեցաւ եւ Հուսէն փաշայն գնացեալ գերեցոյց եւ հնազանդեաց: Եւ ի սոյն ամի էառ թագաւորն զթաղթն Ունկռուզաց զՄայաթուն:

Թվին ՋՁԸ (1539) Ծռազատիկ արարին:

Թվին ՋՂԷ (1548) Ալխաս եկն տարաւ զթագաւորն ի Թարւէզ յեղբօրն վերա եւ աւերեաց զԹարւէզ, զԽնուս: Իսկ տէրն Թարւիզու շահ Թամանն եկեալ աւերեաց զԹարւէզ, զԽնուս, զԲասէն, զԱրզուրօմ, զԿեղի, զԹերջան, զԲաբերդ, զԵզընկան, զԻսպեր:

Թվին ՌԸ (1559) որդիք խոդքարին [կռվեցան] ընդ միմեանս ի Կոնիայ. Սէլիմն զԲայազիտ փախուց մինչեւ յԱրզրօմ, եւ նա գնաց ի շահն, Գ (3) որդովն անդ սպանին:

Թվին ՌԺԲ (1563) մահ տարածեցաւ:

Թվին ՌԺԵ (1566) խոնդքար Սուլէման գնաց ի վերա Փէչայ եւ անդ անկաւ:

Թվին ՌԺԶ (1567) նստաւ Սելիմն, որ փախոյց զեղբայրն, ամս Ը (8):

Թվին ՌԺԸ (1569) աղջիկ ժողովեցին ի քրիստոնէից:

Թվին ՌԻ (1571) զԿիպրոս առին:

Թվին ՌԻԴ (1575) թագաւորեաց Մուրատ սուլթան որդին ամս Ի (20):

Թվին ՌԻԶ (1577) ագեւոր աստղ երեւեցաւ:

Թվին ՌԻԸ (1579) զԵրեւան գերեցին ՌԼ (30. 000): Զդօլբանդն ի Հայոց վերացուցին:

Թվին ՌԼԴ (1585) Օսման փաշայն էառ զԹարվէզ:

Թվին ՌԽԴ (1595) թագաւորեաց սուլթանն Մահմատ, որդին նորա, ամս Ժ (10):

Թվին ՌԽԱ (1592) Սեւաստու Տա•իկ էառ զԼուսաւորչի եկեղեցին:

Թվին ՌԾ (1601) մեծ թագաւորն Պարսից շահ Աբաս եկն էառ զԹարվէզ եւ զԵրեւան եւ տարեալ սուրգուն զմարդիկք Երեւանա եւ զամենայն կողմանց նորա ի Յասպահան բնակեցուցեալ եւ յայլ կողմանց անդր լցեալ եւ աստի ի վեր ա•եաց եւ ծաղկեցաւ քրիստոնէութիւն ի բուն աշխարհն Պարսից` ի Շօշ եւ յամենայն շրջակայս նորա:

Թվին ՌԾԴ (1605) թագաւորեաց Ահմատ սուլթան, նորա որդի, ամս ԺԴ (14). եւ յետ նորա Մուստաֆայ եղբայր Գ (3) ամիս եւ մազուր արարին զնա:

Թվին ՌԿԸ (1619) թագաւորեաց Աւսման, որդի Ահմատի, ամս Դ (4):

Թվին ՌԽ (1591) ապստամբ Ազիչի անուն ել ի միջոյ իւրեանց ապականեաց բազում գաւառս եւս առաւել զԹուխաթ, յետ Գ (3) ամաց ապա հնազանդեցաւ թագաւորին եւ ապա գնաց ի վերա Ֆռանգին:

Թվին ՌԽԷ (1598) ել ոմն զօրավար ներքեն ի Ջաֆար փաշայ անուն ի յարեւելս, նստաւ ի Թարվէզ Գ (3) ամ եւ տարած/236/եաց զթոյն դառնութեան իւրոյ յամեայն տեղիս, անմարդաբնակ արար զամենայն. եւ յետ Գ (3) ամաց բարձաւ չարն ի միջոյ:

Թվին ՌԽԸ (1599) երաշտացաւ երկիր եւ սերմանիքն չորացան:

Թվին ՌԽԹ (1600) եղեւ մեծ սով ընդ ամենայն երկիր եւ անկեալ լինէին դիակունք նոցա յամենայն անցս •անապարհաց իբրեւ զտարափս կարկտի եւ ոչ ոք էր, որ թաղէր զնոսա, զի ամենեքեան յօժարեցան ուտել զանսուրբս եւ բազումք զմիս գազանաց: Ի սոյն ամի անկաւ տարաժամ մահ: Այս ամենայն եղեւ ի ժամանակն սուլթան Մահմատին:

Թվին ՌՀ (1621) մահ տարածեցաւ յարեւելից մինչեւ ի մուտս արեւու, անասելի եւ անպատմելի, մինչ զի փոս հատեալ Ի (20), Լ (30), Խ (40), Ծ (50) մարդ ի ներս լնուին եւ որոց ոչ գոյր տեարք, անկեալք յանցս •անապարհաց:

Եւ յայսմ ամի հաստատեցաւ Լմայ անապատ, ձեռամբ տէր Ներսէս վարդապետի, անյաղթ փիլիսոփայի, Բեղլու կոչեցեալ, վասն ահարկութեան դիմաց. ժողովելով բազում եղբարս խարազնազգեստս աւելի քան զՀ (70) ոգի: Սա Ե (5) ամ ի Տաթեւու անապատն կացեալ եւ ուսեալ ի նոցանէ զվարս միակեցութեան հրեշտակական կարգի. եւ Զ (6) եղբարք ելեալ անտի եւ եկեալ ի Լիմն կոչեցեալ կղզի եւ արար զնա անապատ ընդ հովանեաւ սրբոյն Գէորգեա զօրաւարին, աշակերտ ունելով զՄելքիսէթ վարդապետն եւ Ստեփանոս վարդապետ, որ յետ Դ (4) ամի փոխման նորա, եկաց գլուխ եղբարց: Էին յայսմ ժամանակի անւանի վարդապետք, նախ եւ առաջին Մովսէս վարդապետ Տաթեւացին, որ յետ Դ (4) ամի եղեւ կաթողիկոս ի տեղի սրբոյն Գրիգորի մեր Լուսաւորչին. եւ վերստին նորոգեաց սուրբ Էջմիածին զեկեղեցին բովանդակ` զպարիսպն, զխցներն եւ զխաւարեալ ազգս Հայոց Լուսաւորեաց կրկին լուսաւորիչն մեր, զոր եղծեալ էր բնաւ ի թուլամորթ եւ ի մարմնասէր առաջնորդաց, զի Դ (4) կաթողիկոսք կային` Աւետիս, Մելքիսէթ, Դաւիթ, եւ միւսն անյիշելի, զմիմեան փոփոխեալ կաշառս տալով Պարսից թագաւորին եւ մի ի սոցանէ յաթոռն ոչ նստէին այլ յԱսպահան: Եւ սուրբ աթոռն խարխալեալ եւ խրթնացեալ ի բարեզարդութեան եւ գոմս խաշանց եղեալ. զի եթէ մայրն բազմորդի եւ աթոռն քրիստոսադիր այսպէս կայր, որպէս ասացաք, որչափ եւս առաւել ծնեալքն ի սմանէ նսեմացեալ կային նստեալ ի սգի, ըստ այնմ, եթէ լոյսդ խաւար է, խաւարն որչափ եւս: Աւրհնեալ է Աստուած, որ ոչ ցանկ բարկանայ եւ ոչ պահէ ոխս յաւիտեան, այլ յարոյց մեզ եղջիւր փրկութեան զհամանման նախամարգարէին զՄովսէս Տաթեւացին, որ վերստին նորոգեաց զսուրբ Էջմիածինն, որպէս յա/237/ւուրս Լուսաւորչին վերակացութեամբ աշակերտաց իւրոց •գնաւորաց եւ անյաղթ փիլիսոփայից: Տէր Փիլիպպոս սրբազան վարդապետի, որ յետ սորայ նստաւ կաթողիկոս եւ Յակոբ մաքրամիտ վարդապետի, որ յետ Փիլիպպոսի նստաւ կաթողիկոս, Խաչատուր վարդապետ Սպահանցի, միւս Խաչատուր վարդապետ Գողթան գաւառէ, Եսայի Երընջակոյ, Զաքարիա վարդապետ Վաղարշապատու, Սիմոն վարդապետ, սոքայ ամենեքեան գիլխաւորք եւ անյաղթ փիլիսոփայք եւ սիւնք եկեղեցոյ աշակերտք Մովսէսի, որք աշխատեցան ի շինումն սուրբ Էջմիածնին: Եւ ի սոցանէ եղեն բազում հոյլք վարդապետաց եւ լցաւ ամենայն երկիր գիտութեամբ տեառն: Եւ այժմ ասացից կարգաւ զկաթողիկոսունս, զի ՉՁԴ (1335) թվականէն մինչեւ ՌՀԴ (1625) թվին խառն եւ շփոթեալ տեսանեմք, եւ էր վասն ի ծուլութենէ եւ յանուսումն բարուց մերոց, զի թէպէտ կային կաթողիկոսք այլ աննշանք աստ եւ անդ շրջեալք եւ բազումք զմիմեանս փոփոխելով, զոր զսոքա ի միում տեղւոջ ասացի, յետ Կիլիկեցոց թագաւորութեան, կարգաւ մինչեւ թվին ՊՂԱ (1441), որ նստաւ կաթողիկոս Կիրակոս յԷջմիածին. եւ աստի մինչեւ թվին ՌՀԴ (1625), որ ի մերում ժամանակի կարգաւ գրեցից:

Թվին ՌՀԲ (1623) թագաւորեաց դարձեալ Մուզտաֆայ մազուրն ամ մի:

Թվին ՌՀԳ (1624) թագաւորեաց սուլթան Մուրատ, որդի Օսմանի, ամս ԺԷ (17): Սա հուժկու եւ յաղթող լեալ քան զհարսն իւր եւ հնազանդեաց զԼէհ քաղաք, որ է Հօթուն:

Թվին ՌՁԴ (1635) սպան զՅուսէն աֆանդին, զՄանօղլին եւ զԷլէզ փաշայն եւ գնացեալ ի վերա Երեւանայ, առ զնա եւ եդ անդ փաշայ, որ ի միւս ամին դարձեալ առին Պարսիկք:

Թվին ՌՀԴ (1625) Ապազայ փաշայն յԱրզրօմա գնաց յԱնկուրիայ, շատ ենգիչարի ջարդեաց եւ գնաց դարձեալ յԱրզրօմ:

Թվին ՌՀԴ (1625) Ուռուզն առաւ զՏրապիզոն ՄԽ (240) ղայեխներով. եւ ի սոյն ամի Վրացի Մովրով ջարդեաց:

Թվին ՌՁԷ (1638) գնաց սուլթան Մուրատն ի վերա Պաղտատայ Խ (40) օր խասար արարեալ եւ մսադէզ պատնիշօք առ զնա: Թվին ՌՁԸ (1639) յունիս Բ (2) եմուտ ի թագաւորական քաղաքն Ստամբօլ եւ ի միւսում ամին մեռաւ:

Այսուհետեւ կամիմ բացայայտել զկարգս սրբազան կաթողիկոսաց, որ ի մերում ժամանակիս կրկին լուսաւորիչք եղեն ամենայն Հայոց, զի ի ժամանակս սոցա աչօք մերովք տեսանեմք զսուրբ Էջմիածինն անթիւ վարդապետօք եւ աբեղայիւք եւ խարազնազգեստ կրօնաւորօք աւելի քան զՇ (500):

Թվին ՌՀԳ (1624) նստաւ կաթողիկոս ի սուրբ Էջմիածին Մովսէս Տաթեւացին ամս Զ (6): Սա վերստին նորոգեաց զսուրբ Էջմիածինն զքումբէթներն, զդրունքն, զեկեղեցոյ արտաքոյ կողմն բովանդակն, զպարիսպն, զխցներն, վերակացութեամբն աշակերտաց իւրոց` Փիլիպպոս վարդապետի եւ Յակոբ վարդապետի եւ այլ բազում վարդապետաց, որպէս վերագոյն ասացի եւ փոխեցաւ ի կարգս սրբազան հայրապետացն:

Թվին ՌՀԹ (1630) կացեալ յաթ/238/ոռ սուրբ Լուսաւորչին տէր Փիլիպպոս կաթողիկոս, ի վի•ակէ Բարդու[ղի]մէոսի Առաքելոյ, ամս ԻԵ (25): Սա զարդարեալ ամենայն առաքինութեամբ եւ ել համբաւ սքանչելեաց նորա ընդ ամենայն տիեզերս մինչ զի պատարագս գայր նմա ի պապէն Հռոմայ բազում անգամ, եւ ի Կոստանդնուպօլսէ, եւ ի Վրաց թագաւորէն: Էին յաւուրս սորա անւանի վարդապետք նախ` Յակոբ վարդապետ Ջուղայեցի, որ յետոյ ժառանգեաց զաթոռն սուրբ, Զաքարիայ վարդապետ Վաղարշապատու, Խաչատուր վարդապետ Աքուլեցի, Եսայի Երնջակոյ, միւս Խաչատուր վարդապետ Ասպահանցի, Գրիգոր վարդապետ Կեսարացի, Կարապետ վարդապետ Մոկացի, օծեալ ձեռամբ սորա Յոհաննէս Ուրհայեցի, Բարսեղ առաջնորդ Ամթայ, Գաւըռցի, Խաչատուր վարդապետ, աշակերտ Բուժիկ Յոհանիսի, աշակերտի Բարսղի, որ շինեաց զԱմիրդօլու սուրբ Յովաննէսն, այս Խաչատուր եւ Յոհանէս Բաղիշցի եւ Մեսրովբ վարդապետ քաջ քարտուղարն եւ լցեալ շնորհօք հոգոյն սրբոյ Բաղշեցի, որ թվին ՌՁԷ (1638) օծեալ եղեւ եպիսկոպոս եւ ի նոյն աւուր ընկալեալ գաւազան վարդապետութեան ձեռամբ այս Փիլիպպոս սրբազան կաթողիկոսի եւ շնորհեալ առաջնորդ մայրաքաղաքին Բաղիշու:

Եւ յայսմ ամի եբեր կաթողիկոսքն անդ եւ եդեալ գրաւ, այլեւ զմարմին սրբոյն Հռիփսիմեա սուրբ կուսին եբեր կաթողիկոս զսուրբ աջն Լուսաւորչին յԱսպահանայ, զոր տարեալ էին հին եւ վերըստին շինեաց զեկեղեցին գեղեցկայարկ շինուածով եւ եդ անդ զմարմին սուրբ կուսին:

Այլեւ զթիւ վարդապետաց ժամանակի սորա ո՞ կարէ ընդ գրով արկանել, զի ձեռնադրեաց սա աւելի քան զՆ (400) եպիսկոպոս եւ վարդապետ, որոց ամենեցուն վերակացու եւ գլուխ Յակոբ Ջուղայեցի:

Եւ յառաջին ամին Փիլիպպոս կաթողիկոսի հակառակ կացին, ոմանք սուրբ Էջմիածնա աթոռոյն, զի կամէին զՀոռոմաց տուն անջատել ի գրկաց մօրն լուսոյ անջատեցան եւ ինքեանք ի փառաց լուսոյ նորա, զի ոմանք յանկարծամահ եղեն, ոմանց լեզուքն տրորեցան, ոմանք ի հաւատոցն ընդ մէջ կտրեցան եւ մեք ազատեցայք ի թունից նոցա, ըստ այնմ նոքա ի ձեռա մեք ժողովուրդ եւ խաշն արօ[տի]: Եւ եթէ ոք այսուհետեւ քրիստոսադիր սուրբ աթոռոյն հակառակի զպատիժն Կորխայ եւ Դադանայ կրեսցէ, զի սայ է մայր մեր ամենեցուն ե սովաւ ազատեցաք յերկրպագութենէ կռոց Անահիտա զազրոտոյ կնոջն Արամազդայ: Այլ մեք պատմեսցուք թվականաւն զկարգս թագաւորաց Օսմանցոց, որ մնաց մինչեւ ի ժամանակս, որ եմք կարգաւ /239/ եւ մի վրիպեսցուք ծաղկաքաղ անցեալ:

Թվին ՌՁԹ (1640) թագաւորեաց սուլթան Իբրահմ, եղբայր Մուրատի, ամս Ժ (10): Սա անհագ պոռնիկ եւ գի•ասէր բղջախոհ գոլով [որ]ում ոչ կարացին տանել իշխանք պալատին եւ զօրքն ամենայն միաբանութեամբ միաբանեցան ենգիչար աղասիքն եւ իսպահի աղասիքն եւ այլ աւագանին սպանին զնա:

Թվին ՌՂԹ (1650) թագաւորեաց ի տեղի հօրն սուլթան Մահմատն ի մերում ժամանակիս եւ մարտ սորա եւ հօրն եւ հաւուն բազում է ընդ արիական ազգին Ֆռանգաց ի վերա Կրիտէզ կղզոյ, որ Մալթայ կոչի. երբեմն յաղթեն եւ երբեմն յաղթին ծովով եւ ցամաքով անթիւ լինելով արեան •ապաղիս եւ ընկլուզեալք նաւովք յատակս ծովուն եւ ի մէջ ծովու հրով հրդեհեալ զմիմեանս նաւովք հանդերձ բիւրք յայս կողմանց յաղթին ի նոցանէ եւ սակաւք յայն կողմանց եւ վերջն ոչ գիտեմք, թէ զինչ լինելոց է:

Թվին ՌՃ (1651) երկրորդ լուսաւորիչ սուրբ հայրապետն Փիլիպպոս գնացեալ յԵրուսաղէմ մեծաւ փափաքանօք յերկրպագութիւն տնօրինականացն Քրիստոսի աստուծոյ մերոյ, ընդ իւր ունելով բազում վարդապետք եւ կրօնաւորք: Եւ թագաւորն Կոստանդնուպօլսի առաքեաց առաջի նորա Բ (2) մեծամեծ զօրագլուխք, զի ուր եւ մտցէ անկասկած լիցի ի բռնաւորաց եւ յոր քաղաք մտանէր գռոհ տուեալ ընթանային ընդառաջ նորա, զի գոնէ միայն ի քղանցս հանդերձի նորա մերձեսցին, ոչ միայն հաւատացեալք, այլեւ անհաւատք եւ բռնաւորքն եւս: Եւ այնպէս շքեղութեամբ եմուտ Յերուսաղէմ եւ ամենայն գլխաւոր ազգ քրիստոնէից եւ պատուիրարգունքն ընկալան զնա, որպէս զԳրիգոր Լուսաւորիչ եւ սարսէին ի սրբութենէ նորա: Եւ սալայատակ կ•աիւք եւ պէսպէս նկարակերտ յօրինուածով զարդարեաց զատակ սուրբ Յակոբայ գլխադրին զբոլոր եկեղեցին յնչից իւրոց եւ կատարեաց զուխտն իւր դարձաւ փառօք եմուտ ի Կոստանդնուպօլիս եւ մեծապէս պատուեցաւ ի սուլթանէն վասն նորահրաշ սքանչիցն. զի յայնմ ամի երաշտութիւն էր եւ առաջի ամենեցուն աղօթեաց, եւ ի նոյն ժամն եկն անձրեւ սաստիկ: Եւ անտի դարձաւ յաթոռն իւր ի սուրբ Էջմիածին:

Եւ ի սոյն ամի խաւարեցաւ արեգակն օգոստոսի Բ (2), մինչ զի աստեղքն համարձակ երեւէին եւ եկաց այնպէս ժամս Բ (2):

Թվին ՌՃԴ (1655) նստաւ կաթողիկոս Յակոբ Ջուղայեցին, այր սուրբ եւ ընտրեալ, յար եւ նման մեծին Մովսէ/240/սի եւ Փիլիպպոսի: Եւ ի ժամանակս սորա էին վարդապետք եւ միաբանք ի սուրբ Էջմիածին` Յովհանէս վարդապետ, Սահակ վարդապետ աթոռակալ, Միքայէլ վարդապետ, Մովսէս վարդապետ, միւս Մովսէս վարդապետ, Գաբրիէլ վարդապետ, Երեմիայ վարդապետ, Առաքել վարդապետ պատմագիր, Ստեփանոս վարդապետ, Աւետիս վարդապետ: Սոքա ամենեքեան սիւնք եկեղեցոյ եւ անօթք հոգոյն սրբոյ, անյաղթ փիլիսոփայք, այլեւ Ղազար վարդապետ, Սարգիս վարդապետ ի Թէոդուպօլիս եւ Ստեփանոս վարդապետ, մեր սիրելի եղբայր, ի Զմիւռին քաղաք, եւ որչափ քաղաքաց առաջնորդք այժմ աշակերտք սորա են` Յակոբ կաթողիկոսի, եւ Մեսրոպ վարդապետ Բաղշիցի:

Թվին ՌՃԶ (1657) եկն Մալաք փաշայ Վանայ ի վերա Բաղըշու Աբդալ խանին, ԻՌ (20. 000) սպառազինաւք եւ ի հուպ լինել քաղաքին փախեաւ խանն հանդերձ կանամբք եւ ամենայն ախիւն յանձաւս լերանց, որ Մաւտըկան կոչի, առ Ալիաղայ նախարար կողմանց: Եւ Մալաք, որ յառաջ ոզիր եւ այժմ փաշայ զմեծագոյն, որդին Դիադին անուն ամիրայ, եդ ի տեղի հօր եւ թալանեաց զմնացեալ աղխ նորա եւ զքաղաքն եւ ԺԵ (15) ոգի ի քրիստոնեա սպանին եւ շատ վնաս գործեցին ի սադրելոյ Վանա ղուլոց: Եւ ամի միոյ Նուրատին, միւս որդի Աբդալ խանին, քսութեամբ հօրն, սպան զեղբայրն իւր զԴիադին, եւ հայրն իբր ի չմեղս եղեալ սպան եւ զՆուրատին կամակցութեամբ նախարարացն եւ ինքն դարձեալ եղեւ ամիրայ հրամանաւ Հասան փաշային, որ նստէր ի Տիգրանակերտ: Եւ այս ԽԳ (43) ամի է, որ ամիրայ է Բաղշու քաղաքին. եւ զանբաւ չարիս, զոր սա անցուցանէ, ո՞ կարէ ծրել քարտիսի զհարկապահանջութիւն, զկեղեքել, զթալանել, զտուգանսն, որ հասուցեալ է զմեզ ի յետին չքաւորութիւն` զվարդապետք, զքահանայք, զեկեղեցիք, զվանքերն եւ զառ հասարակ ժողովուրդ: Զի Ի (20) բէկզադայ ունէր մեծամեծք, թող զաղչկունս եւ զմանր տղայք:

Եւ կան ի քաղաքիս Բաղիշու Դ (4) անուանի վանք` առաջին Գոմաց վանք, առաջնորդարան Բաղշու քաղաքին եւ երկրին, վերատեսուչ եւ հովիւ հոգեւոր այժմ Մեսրովպ վարդապետ աւծեալ ձեռամբ Փիլիպպոս կաթողիկոսի եւ առեալ գաւազան ի նմին աւուր թվին ՌՁԷ (1638), որպէս յառաջ ասացի, եւ այս ԻԵ (25) ամ է, որ նստեալ է յաթոռ ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնին եւ սուրբ Գէորգայ զօրավարին, զոր տէր Յիսուս պահեսցէ ընդ երկայն աւուր: Եւ երկրորդ վանք Խնդրակատար վերաձայնեալ յանուն ամենասրբուհոյ կուսին, շինեալ /241/ յառաջ ձեռամբ Թադէոսի սուրբ առաքելոյն. դամբարան վարդապետացն Ներսէսի Բաղիշեցոյ, միւս Ներսէսի հէրապետի եւ Կարապետի Փարխնցոյ եւ Պետրոսի վարժապետացն եւ ի սոցանէ վարժեալք անթիւ ջոկք վարդապետաց, որք եդեալ են ի շիրմի ընդ հովանեաւ սուրբ Աստուածածնին: Եւ այժմ ծառայ սուրբ կուսին կարգեալ խնամատար` ես տրուպ անարժան մեղուցեալ Դաւիթ Բանասէր, սնեալ ի մանկութենէ առ ոտս երջանիկ եւ երիցս երանեալ հօրս մերոյ Մեսրոպ վարդապետի, անյաղթ փիլիսոփայի եւ քաջ քարտուղարի եւ թվին ՌՂ (1641) ընկալայ ի նմանէ զաստի•ան քահանայութեան եւ յետ Զ (6) ամի գաւազան իշխանութեան, թէպէտ թափուր եւ տգէտ գոլով ի յուսմանէ եւ թվին ՌՃ (1651) եդին զանարժանս ծառայ Խնդրակատար սուրբ Աստուածածին: Երրորդ վանք Աւեխու սուրբ Աստուածածնին, հիմնարկեալ ի Թադէոսէ սուրբ առաքելոյն: Չորրորդ Ամիրդաւլու վանք, որ յանուն սրբոյն Յոհաննու, դամբարան եւ դասատուն Բարսեղ վարդապետի եւ Յոհանէս վարդապետի, Խաչատուր վարդապետի հանգուցելոց ի Քրիստոս եւ այժմ տեսուչ եւ գլուխ ի նմա, հոգեւոր եղբայրն մեր, Վարդան վարդապետ, •արտասան եւ բանիբուն, օծեալ քահանայ կուսակրօն ձեռամբ Մեսրովպ վարդապետի եւ ընկալեալ գաւազան իշխանութեան ի Խաչատուր վարդապետէն, զոր ի մանկութենէ առ ոտս նորա սնեալ եւ վարժեալ ի նոյն վանս: Եւ այժմ վասն ծովացեալ մեղաց մերոց ի ներքոյ բազում եւ անտանելի հարկի եւ նեղութեան եմք ամէնքս, զոր տէր Յիսուս այց արասցէ:

Թվին ՌՃԺԱ (1662) գրգռեաց չարն սատանայ զաղթամարցիք, որ զամս բազումս ի Գրիգորիսէ կաթողիկոսէ թվին ՇԿԳ (1114) բանադրեալք կային, հակառակ կացին քրիստոսադիր սուրբ աթոռոյն Էջմիածնի, կաշառս ետուն Վանայ փաշային ԸՃ (800) կարմիր ոսկի, ձեռամբ Աղթամարայ աղին, որ ղուլ է, եւ արզ առին ի փաշայէն, գնացին ամր հանին ի Ստամբօլայ, թէ Վան քաղաք եւ Բաղէշ Աղթամարա լինի. եւ գռոհ տուեալ արբանեակք չարին մարդիկ եւ տանուտեարք ոստանայ եւ միաբանութեամբ չայուշով եկին ի Բաղէշ քաղաք, իբր թէ այսուհետեւ մի ոք իշխեսցէ զանունն Էջմիածնայ տալ, այլ զ[Աղ]թամարայ: Եւ զայն տեսեալ մեծ վարդապետին Մեսրովպայ հանդերձ մեօք զմահ յանձն առեալ եւ մի տեսանել զարհամարհանս մօրն լուսոյ եւ ոչ թողաք յեկեղեցի եւ գնացեալք իջեւանեցան ի խանութսն եւ ի խաներն: Եւ էջ հոգեւոր տէրն մեր ի քաղաքն եւ խրատեաց զժողովուրդն եւ ծանոյց զառաջին կապանս նոցա, թէ ոք նոցա /242/ հնազանդին ուրացողք կոչին, զի ուրանան զաթոռ սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին մերոյ: Եւ հաւանեալ ամենայն ժողովըրդեանն բռնութեամբ Աբդալ խանին արտաքսեցին զնոսա ի քաղաքէն: Զինչ յերկարեցից, այս Բ (2) ամ Է (7) անգամ եկին Մարտիրոս Փշրուփ անուանեալ կաթողիկոս Աղթամարայ եւ չՍահակ վարդապետ եւ Մովսէս գօղ չեպիսկոպոս եւ շէկ անիցեալ աշխարհական մի եւ Գաւաշու պիղծ Մէլիք, աւելի քան զԻ (20) այր եւ զինչ ասացից Քրիստոսի շնորհն յաղթեաց նոցա եւ ոչ կարացին մուծանել զաղանդն իւրեանց յաշխարհն մեր, այլ թափեցաք յընչից եւ աղքատացաք, զի գնաց աւելի քան զՍ (2000) զուռուշ սաղ դրամ փաշաին, խանին, չայուշին, Ռ (1000) ղուռուշ կարդացողքս եւ Ռ (1000) ղուռուշ քաղաքին: Յետոյ եկն ամր ի Կոստանդնուպօլսէ կրկին հաստատեալ ի վերա Էջմիածնին. օրհնեալ է Աստուած:

Արդ կամիմ ծաղկաքաղ առնել յԱբրահամէ մինչեւ ի Քրիստոսի ծնունդն ի անտի կարգաւ մինչ ի Կոստանդիանոս եւ ի նմանէ մինչեւ թվին Չ զկարգս նահապետաց եւ զառաքելոցն համառօտաբար:

Աբրահամ հայրն հաւատոյ, որդի Թարայի, ծնեալ յերկրին Քաղգէացոց, Հ (70) ամին Թարայի ի Մալքաթու կնոջէ, ԺԵ (15) ամին խնդրեաց զտէր եւ ծանեաւ: Ի (20) ամին ել յերկրէն Քաղդէացոց հանդերձ հարբ եւ եղբարբք եւ բնակեցան ի Խառան: ՀԵ (75) ամին ել ի Խառանէ հրամանաւն Աստուծոյ եւ եկն ի Քանան. ՁԷ (87) ամին եղեւ Իսմայէլ ի Հաքարա Եգիպտացոյ: Ճ (100) ամին ծնաւ զԻսահակ ի Սառայէ, որ եկաց Սառա յետ ծնանելոյն ԼԵ (35) ամ եւ մեռաւ: ՃԽԵ (145) ամին առ զԿենտուր, ՃՀԵ (175) ամին վաղ•անեցաւ, յՀԵ (75) ամն Սահակայ եւ ԺԵ (15) ամն Յակոբայ: ՅԱբրահամէ` Իսմայէլ, ուստի Սարակինոսք, որք են Տա•իկք: Իսահակ որ եւ Հրէայք, ի Կենտուրա Արշակունիք ….

/57ա/ Եւ թագաւորեաց Վասիլ, որդի Ռամանոսի, ամս ԾԲ (52), թվին ՆԻԵ (976): Ի ժամանակս սորա Խաչատուր կաթողիկոս պապանձեցոյց զբերանս հերձւածողաց լուսաւոր /57բ/ թղթովն, որ առ մետրապօլիտն Սեբաստիոյ:

Ի ժամանակս սորա նեղացեալ Սենեքարիմ Յարծրունեաց ետ զկողմ Վասպուրականի Վասիլ թագաւորին Յունաց եւ էառ զ[Ս]եւաստիայ գաւառօք: Եւ յայսմ աւուրս շինեաց Սենեքարիմ զԱպարանից սուրբ խաչն ի վերա Է (7) մասանց Քրիստոսի, որ բերաւ սքանչելեօք, ի Կոստանդնուպօլսէ ՆԾԱ (1002) թվին: Սա տիրեաց բազում քաղաքաց եւ գաւառաց եւ Բուլղարաց եւ յամենայն տեղիս կարկառս նշան յաղթութեան թողոյր, որպէս ասէ Գրիգոր Նարեկացին: Էառ զԿոստանդին եղբայր իւր եւ արար հաղորդ թագաւորութեան եւ էին միաբան:

Եւ թագաւորեաց Կոստանդին, եղբայր նորա, ամս Գ (3):

Ապա Ռամանոս, փեսայ սորա, ամս Ե (5):

Սա գնաց ի վերա Տա•կաց եւ սպառնացաւ միանձանց Սեաւ լերին, թէ դարձցէ ի պատերազմէն արասցէ զնոսա զինուորս եւ քաղկեդոնիկ եւ ոչ յաջողեցաւ, այլ թափեալ ի զօրաց յետս դարձաւ:

Այր մի աննշան, Միխայէլ անուն շնայր ընդ թագուհին եւ նա ջրահեղձ արար զայր իւր, ի բաղանիս, եւ համբաւեաց յանկարծամահ զթագաւորն:

Եւ թագաւորեաց Միխայէլ ամս Զ (6): Սա էառ զթագուհին, ըստ չար տրփանաց իւրոց, բազում ունէր եղբայրս ետ նոցա իշխանութիւն ստրատելութեան քաղաքաց, եւ մին արար մագիստորոս եւ առ ինքն պահեաց, որում անուն էր Օռթանօռուս: Եւ զամենայն ժամանակս լլկիւր ի դիվաց եւ մեռաւ չարապէս: Եւ թագուհին թագաւորեցուցանէ զեղբայր առն իւրոյ` զԿեսար եւ արար իւր որդէգիր:

Եւ ապերախտն այն փոխանակ երախտեացն գաղտ փախուց զթագուհին անարգանօք. եւ քոյր թագուհոյն Թէոդոսիէ չի• բարձեալ առ զօրսն թէ` ո՞ւր է ծիրանափառ թագուհին, եւ նոքա խուռն եկեալ բարկութեամբ խնդրէին եւ թագաւորն առաքեալ դարձոյց զնա: Եւ զօրքն պորեցին զաչս թագաւորին, որ Զ (6) ամիս էր նստեալ:

Եւ թագաւորեցուցին զՄօնամախ ամս ԺԲ (12): Սա էառ զթագուհին. եւ էր սա անյագ պոռնիկ եւ շնացող եւ ոչ առնէր փոյթ զաւեր աշխարհին, զի սուլտան Պարսից էառ զկողմն արեւելից Հռոմոց, զոր էառն Վասիլ. եւ սա այսպէս զեխութեամբ վ•արեաց:

Եւ թագաւորեաց թագուհին ամս Բ (2): Եւ սա թագաւորեցուցանէ զՄիխայէլ ծեր, այր ընտրեալ եւ պահեցող Ա (1) ամ եւ ոմանք Գ (3) ասեն, սա կոչի Արդար: Եւ զօրացաւ ոմն Կոմանոս անուն, որ եւ Կիթառօտ, ամս Գ (3):

Եւ Միխայէլ գերծեաց /58ա/ զգլուխ իւր եւ եղեւ կրոնաւոր, յետ մի ամի թագաւորութեան: Եւ թագաւորեաց Կոմանոս Կիթառօտն Գ (3) ամ, որպէս յառաջ ասացի: Եւ ի սորա ժամանակն ել Թուրքն եւ տիրեաց բազում մասանց աշխարհի եւ սկիզբն թագաւորութեան նոցա: Եւ Կոմանոս զղջացեալ եղեւ աբեղայ եւ զթագաւորութիւն կամաւ ետ Տունկիծին: Եւ թագաւորեաց Տուտիծն ասմ Ժ (10): Ի սորա ժամանակս զօրացաւ Թուրք եւ առաջին թագաւոր Տուղրիլ բէկ, որ առաքեալ էառ զՀալաբ եւ ապա զբոլորս: Եւ թագաւորեաց Տիօժէնն ամս Ե (5): Ի սորա ժամանակս Աբիսալամ, որ յետ Տուղ[ր]իլին թագաւորեաց, անձամբ գայ ի Հայաստան եւ նուա•եաց զնոսա եւ նստեալ ի Կարս: Եւ կայսրն Տիօժէն ել բազում զօրօք ընդդէմ նորա ի Մանազկերտ գաւառի եւ ոչ յաջողեցաւ, այլ ըմբռնեալ ածին առաջի թագաւորին: Եւ թագաւորն Պարսից բազում մեծարանօք արձակեաց եւ իւր զօրացն կալեալ խաւարեցուցին զնա: Եւ թագաւորեաց Միխայէլ ամս Ը (8): Ի սորա ժամանակին առ Փիլատրոս զԿիլիկիայ եւ զամենայն սահմանս նորա: Եւ զօրացաւ Նիկիփռօս, առ զԿոստանդնուպօլիս եւ սկսաւ կոտարել զքաղաքն: Եւ Միխայէլ կայսրն առ զթագն ի ձեռս իւր ել ընդառաջ նորա եդ ի գլուխ եւ ասէ. «Զոր փափագիսե. եւ ինքն եղեւ կրօնաւոր: Ապա զօրացեալ Ալէքս ոմն սպան զՆիկիփօռ, որ Գ (3) ամիս էր նստել թագաւոր: Եւ թագաւորեաց Ալէքս ամս ԼԸ (38): Ի սորա ժամանակս ելին Ֆռանկք յօգնութիւն քրիստոնէից անթիւ: Եւ ի ծածուկ նենգեցան յԱլէքսէ կայսեր ի ծովու եւ ի ցամաքի գեղելով զկերակուր, զի ոմանք ասեն, թէ Ալէքս եւ մայրն չէին քրիստոնեայք եւ մնացեալքն Ֆռանգաց առին զԵրուսաղէմ եւ զԱնտիոք: Եւ թագաւորեաց Կոնթօփրի (կամ Կունդօփրի) յԵրուսաղէմ, զոր գրեալ եմ յառաջին հատորն եւ սկիզբն Ռուբենեանց: Եւ թագաւորեաց Պեռփէռօժան, որ եւ Յոհաննէս, ամս ԺԳ (13): Ապա Մանուէլ որդի նորա ամս ԽԶ (46): Սա կամեցաւ միաբանիլ ընդ ուղղափառսն եւ առաքեաց առ Ներսէս Կլայեցին կաթողիկոսն Հայոց եւ առ Միխայէլ կաթողիկոսն Ասորոց եւ շատ քննութիւն արարեալ մնաց գործն անկատար, զի վաղ•անեցան նոքա: Եւ այսուհետեւ ոչ գտանի կարգ թագաւորեաց Կոստանդնուպօլսոյ, զի այր զարամբ ելանէր եւ աննշանք ոմանք թագաւորէին, այլեւ աղջկունք եւ ստընդիայ տղայք: Զի մինչ ի թվին ՈԻԷ (1178) երեւին անուանք թագաւորաց: Ի Գայիոսէ մինչեւ ի Կոստանդիանոս ի Հռոմ նստէին եւ անտի /58բ/ մինչ ի Մանուէլս այս. եւ այսուհետեւ ոչ երեւին, զի ոչ կարէին տիրել վի•ակին իւրեանց, զի յարեւմտից Ֆռանկք էին տիրեալ եւ յարեւելից` Պարսիկք, ի հիւսիսոյ` Սկութացիք, եւ հարաֆոյ` Թուրքն, ի Միջագետս եւ ի Կիւլիկիայ` Հայք, միայն մնացեալ էր Կոստանդնուպօլիս եւ շրջակայքն, վասն այնորիկ ոչ յիշին անուանք թագաւորաց նոցա: Զի թէպէտ յետ Մանուէլի ի ձեռս Յունաց էր Կոստանդնուպօլիս ամս ՄՀԵ (275) մինչ ի թվին ՋԲ (1453), որ էառ սուլթան Մահմատն, որպէս ասացի, տղայք եւ աղջըկունք էին թագաւորքն, եւ մարտ պատերազմի եւ բազում արեան հեղմունք ի մէջ սոցա, վասն այնորիկ զիւրամուտ եղեւ սուլթան Մահմատն եւ առ: