ՄԻՋԱՎԱՅՐ…
Միջավա՞յրը,
-
Պապը
Ալի
Ճատտէսի։
Այն
պողոտան,
որ
դէպի
ձախ
ծռելով
կը
տանէր
Բարձրագոյն
Դուռ,
հինգ
վայրկեան
անդին։
Պատշգամին
առջեւ
կեցած,
օրը
քանի
մը
անգամ
կը
տեսնէինք
պէյեր
ու
փաշաներ,
որոնք
Եըլտըզէն
կամ
իրենց
որջերէն
կառք
նետուած,
կը
սուրային
դէպի
Պապը
Ալի,
Օսմանեան
Կայսրութեան
պետական
խոհանոցը։
Յաճախ
կը
տեսնէինք
փառաշուք
թափօրներ
ալ,
երբ
Մեծ
Եպարքոս
մը
պաշտօնանկ
եղած,
ուրիշ
մը
կ’առաջնորդուէր
դէպի
Բ.
Դուռ,
իբրեւ
յաջորդ։
Ու
կը
տեսնէինք
Հայոց
Պատրիարքին
կառքն
ալ
երբ
կ’ընթանար
հակառակ
ուղղութեամբ,
դէպի
կայսերական
պալատ,
Գազանին
սիրտը
ողոքելու
համար։
Պողոտային
երկա՞յնքը,
-
գրավաճառներ,
տպարաններ,
հայկական
եւ
թրքական։
Եւ
սա
դիմացն
ալ,
քիչ
մը
վերօք,
պարսիկ
թէյավաճառը,
որ
տասը
փարայով
պատուական
թէյ
մը
կը
բերէր
մինչեւ
խմբագրատուն,
հինգ
փարայի
հաց,
հինգ
փարայի
պանիր
ալ
գնելով,
եթէ
ուզէիր։
Թրքութիւնն
էր,
որ
կը
հոսէր,
կը
ֆշար,
կը
սողոսկէր
վերէն
վար
ու
վարէն
վեր,
կարմիր
ֆէսին
սեւ
ծոպերուն
հետ
խաղցնելով
իր
քմայքներն
ու
ոխերը։
Յիշեցնելով
իր
չարաշուք
տիրապետութիւնն
ու
փառքը։
Բաց
դուռ
մըն
էր
խմբագրատունը,
լայնարձակ
պողոտային
վրայ։
Եկող-գացողն
անպակաս։
Գոյնզգոյն
պաշտօնեաներ
եւ
լրտեսներ
կողք
կողքի՝
հայ
վարժապետներու,
վարդապետներու,
էֆէնտիներու
հետ,
որոնք
սանդուղէն
ուղղակի
մեծ
սրահը
կ’երթային
Տիգրան
էֆէնտին
տեսնելու։
Անոնք
որ
հանգամանք
ունէին,
իբրեւ
պետական
պաշտօնեայ,
պարտ
անձին
կը
համարէին
աչք
մը
նետել
նաեւ
յարակից
սենեակը,
ուր
թխմուած
էին
չորս-հինգ
թարգմանիչ-խմբագիրներ։
Ու
բաներ
մը
կը
հարցնէին
զատ
զատ,
անմիջապէս
աւելցնելով.
-
Ղո՛րղմա,
ղո՛րղմա
(մի
վախնար)։
Ամէնէն
աւելի
ուշադրութիւն
կը
պարտադրէր
միջահասակ,
հաստափոր
մարդ
մը,
վարդապետական
փառաւոր
մօրուքով
մը։
Իսկապէս
նախկին
վարդապետ
մը
եղած
էր
եւ
հիմա
կը
կոչուէր
Մուխթար
պէյ,
բարձր
պաշտօնատար
կրթական
նախարարութեան,
քաջ
հայագէտ
եւ
թրքագէտ։
Թերթին
տէրն
ու
տնօրէնը,
Տիգրան
էֆէնտին,
մինչեւ
սանդուղին
գլուխը
երթալով
ներս
կ’առաջնորդէր
Մուխթար
պէյը,
գետնամած
խոնարհութեամբ,
առանց
շաքարի
սուրճ
մը
կը
հրամցնէր
եւ
ահա
գլուխ
գլխի
խօսակցութիւն
մը։
Երբեմն
կը
պատահէր,
որ
ռուսական
նամակատան
ցրուիչը
գար,
հաստ
կապոց
մը
ձեռքը։
Տիգրան
էֆէնտին
կապոցը
առնելով
անմիջապէս
կը
յանձնէր
Մուխթար
պէյին։
Ուրիշ
ատեններ
դարակին
մէջ
կը
պահէր
կապոցները,
պատեհ
ժամուն
յանձնելու
համար։
Ցարական
Ռուսաստանը
կը
ծփար
յեղափոխութեան
ալիքներուն
մէջ։
Ի՞նչ
կրնար
բերած
ըլլալ
ռուսական
նամակատան
ցրուիչը։
Օր
մը
սանդուղին
գլուխէն
դիմաւորելով,
կապոցը
առի
ձեռքէն։
«Աւետի՛ս,
Գեղամ»։
Եւ
միասին
բացինք
ծրարը։
Հայերէն
թերթեր
Թիֆլիսէն,
-
Յառա՜ջ
(կամ
Ալիք,
Խարիսխ,
Զանգ,
եւայլն,
ինչպէս
կը
կոչուէր
յաջորդաբար,
երբ
մէկը
խափանէին)։
Օհէ՜,
արեւդ
սիրեմ,
Ազատութի՜ւն…
Այնուհետեւ
աչքս
միշտ
ռուսական
նամակատան
ցրուիչին
էր,
կամ
Տիգրան
էֆէնտիի
դարակին,
որ
բարեբեխտաբար
կղպուած
չէր։
Ատեն
մը
ետքը
Տիգրան
էֆէնտին
կը
պատուիրէր
ցրուիչին՝
միայն
իրեն
յանձնել
կապոցները,
միեւնոյն
ատեն
կղպելով
դարակը։
Յետոյ,
վերջապէս
կ’ազդարարէր
ինծի
հանել
գդակը
(քասքէթ),
բռնի
ֆէս
մը
դնելով
գլուխս։
Շատոնց
ուղղած
էր
այս
ազդարարութիւնը,
բայց
անօգուտ։
Այս
անգամ
Մուխթար
պէյն
ալ
ուշադրութիւն
հրաւիրած
ըլլալով,
ժամը
հասած
կը
նկատէր
ըմբոստը
կարգի
բերելու։
Փորձա՞նք
բանալ
կ’ուզէր
այս
տղան
Պապը
Ալիի
պողոտային
վրայ,
ամէնուն
աչքին
տակ…
Ուրիշ
ի՞նչ
իբրեւ
միջավայր։
Օրմանեան
կը
տիրապետէր
ամէն
ճակատի
վրայ։
Պատարագ
ամէն
կիրակի
թաղէ
թաղ
եւ
փառաւոր
սեղան՝
թաղական
խորհուրդի
ատենապետին
կամ
գանձապետին
տունը,
ուր
կազմ
եւ
պատրաստ
կը
սպասէին,
ամէնէն
առաջ
թերթերու
ազգային
բաժնի
լրաբերները,
ներկաները
համրելու
եւ
անոր
համեմատ
համեմելու
համար
պատարագին
եւ
ճաշին
նկարագրութիւնը։
Ամէն
պարագայի
մէջ,
եթէ
ոչ
երկու,
գոնէ
մէկ
մէճիտը
կ’ապահովէին,
50-100
թերթ
ալ
աւելի
ծախել
տալով
լրագրապետին։
Այս
արհեստը
մասնագիտութեան
վերածուած
էր
նշանտուքի,
հարսնիքի
եւ
յուղարկաւորութեանց
նկարագրութեան
առթիւ,
եւ,
մինչեւ
այսօր
ալ
կը
շարունակուի
յաւելեալ
եւ
ճոխացեալ
ճարտարարուեստի
մը
վերածուելով
Պոլսէն
մինչեւ
Ամերիկա…
Դեռ
կային
Պատրիարքին
պտոյտները
դպրոցէ
դպրոց,
-
ամավերջի
հանդէս
կամ
շաքարաբաշխութիւն։
Երուսաղէմը
կ’եփէր
իր
վարդապետական
ապականութիւններով
եւ
հաշուական
թնճուկներով։
Թերթերու
ազգային
բաժնի
խմբագիրներէն
ան,
որ
հաշիւ
կը
պահանջէր,
սնտուկ
մը
Եաֆայի
նարինջ
կը
ստանար
բողոքող
վարդապետներէն,
հակառակորդն՝
ալ
հաշուեխոյզներէն։
Եւ
պայքարը
կը
սաստկանար
ու
կը
ծաւալէր։
Օրմանեան
կը
շարունակէր
հանրային
կարծիքը
օրօրել
կիրակնօրեայ
քարոզներով։
-
Բանտարկելոց
ազատութիւն,
յետնեալ
տրոց
բաշխում,
ճամբորդութեանց
դիւրութիւն,
շնորհիւ
մեր
Վեհափառ
Կայսեր,
որոյ
արեւշատութեան
համար
կամք
եւ
մնամք
աղօթող…
Բիւզանդ
ու
Բիւզանդիոն։
Մանզումէ։
Սուրհանդակ։
-
Արտաքին
լուր,
արտաքի՛ն։
Այսօր
ինչո՞ւ
երեք
սիւնակ
է
մերինը։
Տե՛ս
միւսը
հինգ
սիւնակ
է
լեցուցեր։
Թայմզ,
Տէյլի
Թէլէկրաֆ,
Նոյէ
Ֆրայէ
Փրեսէ։
Առտուան
տպագրութիւն,
իրիկուան
տպագրութիւն։
Ի՞նչպէս
փախցուցեր
էք
Թանի
խմբագրականը
Չինաստանի
մասին։
Քաղաքական
լուր,
քաղաքակա՛ն։
Վազ
անցէք
սա
զէվզէկ
բաներէն
(գրական
փորձեր)։
*
Հայ
այցելունե՞րը,
-
էֆէնտիներ
եւ
պէյեր։
Վարժապետ,
վարդապետ
կամ
տէրտէր։
«Ճանչուոր
դէմքեր»ը
բաժնուած
էին
թերթերուն
միջեւ։
Կային
անհատներ,
որ
ամէն
տեղ
կը
մտնէին
կ’ելլէին։
Ուրիշներ
կապուած
էին
միայն
այս
կամ
այն
թերթին
հետ։
Տարբեր
թերթերու
խմբագիրներն
ու
աշխատակիցները
քիչ
անգամ
փոխադարձաբար
կ’այցելէին,
վախնալով,
որ
հակառակորդը
լուր
մը,
գաղտնիք
մը
կը
փախցնէ։
Չէ՞
որ
ամէն
բան
փռուած
կ’ըլլար
գրասեղանին
վրայ,
-
թերթ,
ձեռագիր,
փորձ։
Անշուշտ
իրար
կը
տեսնէին
դուրսը,
ճաշի,
դադարի
ժամանակ,
ինչպէս
գրաշարները։
Բայց
իրարմէ
կը
զգուշանային,
որքան
ալ
բարեկամ
ըլլային։
Թերթերու
տնօրէնները
իսկական
«չորպաճի»ներ
էին,
որոնք
նախանձախնդրութեամբ
կը
հսկէին
իրենց
«ապրանք»ին
վրայ։
Կանոնաւոր
այցելուներէն
մէկն
էր
դժբախտ
Եղիան,
Տէմիրճիպաշեանը։
Անհաւասարակշռութիւնը
շեշտուած,
նայուածքը
պղտոր,
միշտ
միջադէպ
մը
կը
յարուցանէր
ո՛ւր
որ
հանդիպէր։
Օր
մը
ներս
մտաւ
փրփրած.
-
Երէկ
նորէն
թոյն
խառներ
էիք
սուրճիս,
հա՞,
Տիգրան
էֆէնտի…
Կ’ուզէք
մեռցնել
զիս,
անզգամ
ոճրագործնե՛ր,
սրիկաներ…
Կատարեալ
դիւահարի
մը
կը
նմանէր,
այդ
պահուն։
Հազիւ
յաջողեցան
համոզել,
հանդարտեցնել,
եւ
նոր
սուրճ
մը
ապսպրել,
միասին
խմելով։
Յետոյ
պատուիրեցին,
որ
մինչեւ
Կամուրջ
ընկերանամ։
Կը
յիշեմ,
որ
խելքը
գլուխն
էր։
Կանոնաւոր
կը
խօսէր,
թէեւ
ջղագրգռութիւնը
դեռ
չէր
փարատած։
Երբ
Ենի
Ճամի
հասանք,
կեցաւ
պատի
ժամացոյցին
առջեւ,
ամուր
մը
բռնեց
թեւէս
եւ
յորդորեց,
պաղատագին.
-
Շատ
մի՛
կարդար,
տղաս,
կ’իմանա՞ս,
շատ
գիրք
մի՛
կարդար,
վերջը
ինծի
պէս
կ’ըլլաս,
մեղք
ես…
Հազիւ
բաժնուած,
կը
կրկնէր.
-
Շատ
մի՛
կարդար…
Առաջին
եւ
վերջին
խօսակցութիւնս
էր։
Ուրիշ
յաճախադէպ
այցելու
մըն
էր
Մարկոս
Աղաբէկեան,
մանկավարժ
եւ
նախկին
խմբագիր։
Հին
դպրոցի
մարդ
եւ
յամառ,
անվերջ
դիտողութիւններ
կ’ընէր
լեզուի
եւ
շարադրութեան,
մանաւանդ
նորաբանութեանց
մասին։
Բա՛ն
չեմ
յիշեր
իր
դասերէն,
որոնք
ինծի
ուղղուած
չէին
անշուշտ։
Բայց
մինչեւ
հիմա
միտքս
մնացած
է
իր
սաստը
«հոգեբանութիւն»
բառի
մասին։
-
Սխա՛լ
է,
«պսիխոլոգիա»ն
հոգեբանութիւն
չէ,
կ’ըսէր
ու
կ’երթար։
Եւ
կը
զարմանար
որ
տակաւին
կը
յամառինք
նոյնութեամբ
գործածել։
Այլապէս
շահեկան
տիպար
մըն
էր
Աբրահամ
Այվազեան,
լայնշի
մարմին
մը
ձեւէ
ելած,
փորը
ուռուցիկ,
աղիքները
թափած։
Հին
վերարկու
մը
կռնակը,
գրպանները
լեցուն
թուղթ,
նամակ
եւ
ձեռագիր։
Ներս
կը
մտնէր
երերալով,
ֆշալով։
Ամիրաները
գաղտնիք
չունէին
իրեն
համար։
Ո՛րը
կ’ուզէիր,
Ճանի՞կ
ամիրան,
Տիւզեա՞նը,
Պալեա՞նը,
Գազազ
Արթի՞նը,
Տատեա՞նը,
Ճէզայիրլեա՞նը։
Տեղն
ու
տեղօք,
աչքով
տեսածի
պէս
կը
նկարագրէր
ամէն
մէկուն
հագուստ
կապուստը,
նիստ
ու
կացը,
սիրած
կերակուրներուն
եւ
մանաւանդ
փիլաւին
տեսակները,
ունեցած
եալը
ները,
գանձերը,
ծխած
չիպուխները,
պահած
սպասաւորները,
ըրած
բարիքները
(չարիքին
մասին
վերապահ
էր)։
Մէկ
խօսքով՝«ամմե՛նական
պանը»,
ինչպէս
պիտի
ըսէր
մամիկս։
Ուզած
կենսագրութիւնդ
ալ
պատրաստ
էր
գրպաններուն
մէջ,
ինչպէս
եւ
Երուսաղէմի
տաճարին
«Լուսաւորեա»ի
արարողութիւնը,
զոր
ամէն
տարի
Ծնունդին
կը
բերէր,
միշտ
ճոխացնելով
եւ
թարմացնելով։
(Վերջին
տարիները
իրեն
լուրջ
մրցակից
մը
դարձած
էր
Մարկոս
Նաթանեան,
իր
կարգին
Երուսաղէմ
գացած
ըլլալով)։
Կը
պատմէին
թէ
Աբրահամ
Այվազեան
անգամ
մը
ձերբակալուած
էր
Պապը
Ալիի
պողոտային
վրայ,
իր
այլանդակ
փորին
համար,
որ
բլրաձեւ
կ’իջնէր
սրունքներն
ի
վար։
Կասկածեր
էին
թէ
զէնք
եւ
ռումբ
կը
փոխադրէ,
բայց
շուտով
համոզուեցան
թէ
իսկապէս
աղիքները
թափած
են։
Հապա
Տէր
Մինասեան
Վահան
վարդապե՞տը,
հեղինակը
Անգիր
-
անգին
-
Դպրութեանց,
որ
շատոնց
երեսէ
ձգուած,
ինքզինքը
արբեցութեան
տուած
էր։
Ո՛ւր
որ
հանդիպէիր
օղի
կը
հոտէր։
Աչքերը
բժոտ,
վրան-գլուխը
թափթփած։
Յանկարծ
թեւէդ
բռնած
կը
հարցնէր.
-
Հայոց
պատմութիւն
կարդացե՞ր
ես.
ո՞վ
էր
Բռգիշոյ,
ըսէ
տեսնեմ։
Հապա
Գաւա՞կը…
Երբեմն
ցուրտ
շուք
մը
կը
ձգէր
«Մասիս»ի
արտօնատէրը,
Կարապետ
Իւթիւճեան,
միշտ
լեզուին
վրայ
պատրաստ
իր
արհամարհանքը
նորերու
հանդէպ,
-
«վառեակնե՜ր»…
Գրեթէ
ամէն
օր
կը
տեսնէինք
Տիրան
Քէլէկեանը,
որ
քանի
մը
անգամ
արտասահման
փախած,
յետոյ
վերադարձած
էր
շնորհիւ
Մահմուտ
Ճէլալէտտին
փաշայի։
Խմբագրապետն
էր
«Սապահ»ի,
պողոտային
դիմացի
ափը,
քաղաքական
տեսութիւններ
կը
գրէր
հայատառ
թրքաբարբառ
«Ճէրիտէի
Շարքիյէ»ի
մէջ,
եւ
շաբաթը
քանի
մը
խմբագրական
ալ՝
«Սուրհանդակ»ի,
Սիրայր
ստորագրութեամբ։
Կը
հետաքրքրուէր
մեզմով,
եւ
գրական
խրատներ
կուտար։
Անխոնջ
աշխատող,
ոչ
միայն
կը
սիրէր
գրականութիւնը,
այլ
եւ
գրականութիւն
կ’ընէր։
Բայց
մենք
այն
ատեն
շատ
բան
չէինք
գիտեր
իր
կարողութեան
եւ
գործունէութեան
մասին։
Քաղաքագէտ
եւ
թերթօնագիր
աշխատակից
մը
եւս
ունէր
«Սուրհանդակ¦
-
Լիոնքէ
(Լեմոնճեան
Քերովբէ)։
Անգլիական
բարքերով
թրծուած,
թաւիշի
պէս
մարդ
մը,
որ
քաղաքական
տեսութիւններ
կը
գրէր,
իւրաքանչիւրը
15-20
յօդուածէ
բաղկացեալ
-
«Սուտանէն
առաջ,
Սուտանէն
վերջը»,
եւայլն,
եւ
թերթօններ՝
հետեւողութեամբ
անգլերէն
վէպերու։
Ի՞նչպէս
կարելի
էր
մոռնալ
հռչակաւոր
Պետրոս
Զէքին
(Կարապետեան),
որ
ամէն
տեղ
կը
մտնէր
կ’ելլէր
թացիկ
ժպիտը
երեսին,
անվերջ
բազմապատկելով
«թէմէննահ»ները.
-
Օ՜հ,
մաշալլա՜հ,
մաշալլա՜հ,
քէյֆը
ալինիզ…
Տիգրան
էֆէնտի,
աս
«չօճուխ»ն
ալ
իմ
աշակերտս
է։
-
Ես
ե՞րբ
աշակերտ
եղած
եմ
ձեզի։
-
Ճանըմ
ձեր
տունը
մեր
դպրոցին
դիմացը
չէ՞,
երկու
վայրկեան
հեռու,
ես
ալ
ամէն
օր
ձեր
տան
առջեւէն
չե՞մ
անցնիր,
հայրիկդ
ալ
իմ
պատուական
բարեկամս
չէ՞.
ա՛լ
ի՞նչ
կը
մնայ
աշակերտս
ըլլալու
համար…
Պետրոս
էֆէնտին,
բազմապիսի
հեղինակ
թուրքերէն
դասագիրքերու,
տարիներ
վերջը
բացած
էր
նաեւ
երկու
վարժարաններ,
մէկը
մանչերու,
միւսը
աղջիկներու
համար։
Աշակերտ
որսալու
մեթոտներ
ունէր,
որոնք
առածի
կարգ
անցած
էին։
Կ’երթար
կը
կենար
Ղալաթիոյ
քարափին
վրայ,
սպասելով
Նիկոմիդիայէն,
Եալովայէն
(Պրուսա)
եկած
նաւերուն։
Երբ
ճամբորդները
վար
իջնէին,
հին
ծանօթի
մը
պէս
կը
մօտենար
մասնաւորապէս
անոնց,
որ
իրենց
տղաքներն
ալ
միասին
բերած
էին
կամ
ընտանիքի
պատուական
հայր
կ’երեւային.
-
Օ՜,
բարի
եկաք,
հազար
բարի,
Օհաննէս
աղա…
-
Իմ
անունս
Յակոբ
է,
ներողութիւն,
էֆէնտի։
-
Հա՛,
սխալեցայ
Յակոբ
աղա,
ի՞նչպէս
էք,
աղէկ
էք,
մաշալլա՜հ,
աս
ի՜նչ
աղուոր
տղաքներ
ունիս,
թօսո՛ւն,
թօսուն,
խերը
տեսնես…Հարկաւ
դպրոց
ղրկելու
համար
բերած
ես։
-
Դպրոց
ղրկելու
կարողութիւն
չունինք,
էֆէնտի,
մեր
վաստա՞կն
ի՛նչ
է
որ…
-
Հոգ
չէ,
հոգ
չէ,
ես
քեզմէ
դրամ
չեմ
ուզեր.
դուն
առ
բեր
երկու
տղաքդ
ալ,
թող
կարդան,
մարդ
ըլլան.
երբոր
բերքը
հասնի,
զէթին
կուտաս,
ձէթ
կուտաս,
պուլղուր
կուտաս։
Վերջապէս
կը
յարմարինք,
դուն
քէյֆդ
նայէ,
Յակոբ
աղա…
*
Ընկերային
կեա՞նքը,
-
այցելութիւններ
տունէ
տուն։
Նշանտուք,
հարսնիք,
մկրտութիւն։
Տօնախմբութիւն։
-Անունովդ
ապրիս
Մկրտիչ
աղա։
Ամէն
տարի
բարով
տեսնենք…
Երբ
շէն
հարսնիք
մըն
է,
կրնայիր
երեք
օր
լուսցնել«Գոնեալը»
երգելով։
Եւ
կամ
նոյն
մոլեգնութեամբ՝
-
Գըզըմ,
գըզըմ,
գընալը
գըզըմ…
Հանածվարածներ
հայերէնի
վերածեր
էին
երկուքն
ալ.
բայց
մասնագէտներուն
համար
ուրի՜շ
համ
ու
հոտ
ունէր
թուրքերէնը
իր
հեշտագրգիռ
բովանդակութեամբ։
Կ’ըսէին
թէ
տարփանքը
-
տըռփանք
-
ինքնին
կը
կաթկթէր
բառերէն,
նոյնիսկ
առանց
նուագածուի։
Իսկ
երբ
բարկ
օղին
ալ
կուլ
կուտային
մէկ
ումպով,
տէրտէրն
ու
վարդապետն
անգամ
մէկդի
կը
նետէին
իրենց
փիլոնը։
Գեղամ
ընդհանրապէս
խոյս
կուտար
այս
կարգի
խրախճանքներէ.
իսկ
ես
եթէ
գացած
ըլլայի,
անկիւն
մը
կը
քաշուէի
փայտի
պէս։
Այդ
օրերէն
մնացած
է
մօրս
անուանակոչումը,
-
Աւագ
Ուրբաթ։
Մինչեւ
այսօր
ալ
կը
յիշեմ
կարգ
մը
լուսահոգիներ,
այդ
օրերու
դուռ
դրացիները,
որոնք
միջին
դասը
կը
կազմէին։
Այսօրուան
բացատրութեամբ
«մանր
բուրժուա»։
Մէկը
Սուքիաս
աղան
էր,
մանրավաճառ
խանութպան
բանուկ
հրապարակի
մը
վրայ։
Տեսակ
մը
ճարպագունդ՝
մարդկային
կերպարանքով։
Կարմիր
այտեր,
խոշոր,
անկենդան
աչքեր։
Կը
հետաքրքրուէր
ամէն
բանով,
այլ
մանաւանդ
քաղաքականութեամբ։
Կամաւոր
աղքատ՝
յիշողութեամբ
եւ
դատողութեամբ,
յաճախ
կը
մոռնար
ըսելիքը,
նախարարներու
կամ
երկիրներու
անունները,
եւ
յանկարծ
կը
հարցնէր.
-
Ինքնութիւնը
ի՞նչ
եղաւ…
Այդ
«ինքնութիւնը»
կրնար
ըլլալ
Չէմպրլէյն,
Վիլհելմ
կայսր,
Չինաստան
կամ
Ալժերիա-Մարոք։
Զօրութեամբ
հասկնալով,
անոր
համեմատ
պիտի
բացատրէիր։
Կրնայիր
իր
միտքէն
չանցած
բանի
մը
մասին
խօսիլ։
Սուքիաս
աղա
միշտ
գոհ
կը
մնար։
Հօրս
մտերիմ
բարեկամը
ըլլալով,
յաճախ
կը
բացուէր.
-
Ալիքսան
էֆէնտի,
խաթըդ
չմնայ
ամմա,
ի՞նչ
պիտի
ըլլի
այս
տղուդ
ապագան։
Ինչո՞ւ
ախդեր
ի
մը
քով
չես
դներ,
որ
արհեստ
մը
սորվի։
Ես
քովս
կ’առնեմ։
Եթէ
Տէրը
կամենայ
խնամի
ալ
կ’ըլլինք
ապագային։
Ի՞նչ
տընիմ
ղազեթաճի
փեսան…
-
Ի՞նչ
կրնամ
ընել,
Սուքիաս
աղա,
ինք
անանկ
ուզեց։
Միւսը
Խաչիկ
աղան
էր,
«փոլիցաճի»ն։
Շէնշող
մարդ
մըն
էր,
տեղաւորուած
Չաքմաքճըլարի
պատմական
մէկ
խանին
անկիւնը։
Զբաղո՞ւմը,
-
փոխ
դրամ
տալ,
մուրհակներ
գանձել,
կոտրել,
նորոգել։
Մասնագէտ
էր
տոկոսի
հաշիւներու,
որոնց
թնճուկին
մէջ
կը
տապկուէին
բազմաթիւ
պանդուխտներ։
Պարտականը
գիւղը
կ’ըլլար,
վճարողը՝
Պոլիս։
Կը
պատահէր
որ
Վոսփորի
մէկ
ափը
հաստատուած
պարտատէր
մը,
քիչ
մը
մէջքը
շտկած,
հրաւէր
մը
սարքէր
դէպի
Ջուրերը։
Խաչիկ
աղան
ալ
գլխու
վրայ
տեղ
կ’ունենար
հիւրերուն
մէջ։
Կ’ուտէին,
կը
խմէին
մինչեւ
իրիկուն։
Ճոխ
կ’ըլլար
սեղանը
աղբիւրին
մօտ,
ծառի
մը
տակ։
Ամէն
մէկը
ճիգ
մը
կ’ընէր
մոռնալու
օրուան
հոգերը,
մանաւանդ
գաւառէն
եկած
վրդովիչ
լուրերը
-
բռնութիւն,
վերկի,
թշուառութիւն
եւ
արտագաղթ։
Խորովածը
տաք
տաք,
լաւաշ
հացով,
օղին
ալ
վրան,
-
արդէն
կը
թմրէին
ջիղերը,
երազելու
տրամադրութիւն
մը
ստեղծելով։
Միայն
Խաչիկ
աղան
էր,
որ
արթուն
կը
հսկէր.
-
Միւսիւ
Ռափայէլ,
օրերը
մօտեցան,
ի՞նչ
պիտի
ըլլայ
սա
15
ոսկինոց
փոլիցան…
-
Ճանըմ,
Խաչիկ
աղա,
հիմա
ժամանա՞կն
է
մուրհակի
մասին
խօսելու,
դիտել
կուտար
բարեմիտ
սեղանակից
մը։
Մարդը
քեզ
հիւր
է
կանչեր…
-
Շնորհակալ
եմ,
բայց
քէյֆ
ը
քէյֆ,
գործն
ալ՝
գործ։
Ես
բարեկամաբար
կը
յիշեցնեմ,
ի՛նչ
կ’ըլլայ
ի՜նչ
չըլլար…
Տոկոսը
կը
բանի,
հա՛,
կը
բանի։
Տասն
էր
տասնըհինգ
եղաւ…
Խաչիկ
աղա
խեղճութիւն
մըն
էր,
բաղդատելով
Աւետիս
էֆէնտիին
հետ,
որ
նոյն
գործով
կը
զբաղէր,
բայց
նաեւ
յանձնակատար
էր
բանուկ
խանի
մը
մէջ։
Իբրեւ
Բաղէշցի,
Աւետիս
էֆէնտին
կը
յաւակնէր
աւելի
շատ
բան
գիտնալ
«ներքին
գաւառներու»
կացութեան
մասին։
Ազգասիրական
քթախոտ
մըն
ալ
ունէր,
յատկապէս
իրեն
համար
մշակուած։
-
Աղբիւր
Սերոբը
պարզ
աւազակ
մըն
էր,
ուրիշ
ոչինչ։
Ալիքսան
էֆէնտի,
հասկցուր
տղուդ՝
չխաբուի
ասորանոր
գրածներէն,
խօսածներէն…
*
Արմաշ.
ընկուզենի
մը,
անոր
քովիկն
ալ՝
գիւղական
ընդարձակ
տուն
մը։
Տանտիրուհին՝
երեսունը
անցուկ
տիկին
մը,
որ
գուլպայ
կը
հիւսէ։
-
Տիկին,
ինչո՞ւ
այս
տունին
պատերը
ձգեր
էք
առանց
ճերմակ
ծեփի։
-
Մե՜ղք,
որ
քաղքցի
ես։
Այսչափ
մը
բանը
չե՞ս
գիտեր։
Եթէ
դուրսը
ծեփես
եւ
աղուոր
ցուցնես,
թշնամի
շատ
կ’ունենաս,
մինչդեռ
ներսը
եղածը
օտար
մարդ
չի
տեսներ։
-Քանի՞
տարեկան
ես,
կը
հարցնէ
ընկերուհի
մը։
-Քառասունըվեց,
կը
պատասխանէ,
մինչ
մենք
30-35
կ’ենթադրէինք,
դիտելով
իր
թարմ
այտերը
եւ
սեւ
մազերը։
Եթէ
Պոլիս
ըլլայիք,
ձեր
վրայ
պիտի
խնդային։
Այնտեղ
տարիք
պահելը
մեծագոյն
յատկութիւնն
է
կնոջ։
Մենք
հազիւ
3035
կը
կարծէինք։
-Ինչո՞ւ
պիտի
պահեմ,
ինչո՞ւ
սուտ
խօսիմ։
Ես
այսօր
ճիշդ
քառսունըվեց
տարեկան
եմ։
*
-Այս
ի՞նչ
է,
կը
հարցնեմ
ուրիշ
կնոջ
մը,
մանկամարդուհի
մը
այս
անգամ,
որ
կը
կամնէ։
-Ճերմակ
հացը
կ’ուտես
եւ
ցորենին
ի՛նչ
ըլլալը
չե՞ս
գիտեր։
…Կա՜լը.
հաւաքական,
տենդոտ
աշխատանքի
այդ
եռուն
մեղուանոցը,
ուր
ամէն
մարդ
կը
գործէ,
տանուտէրը
ինչպէս
բոկոտն
լաճը,
մայրը
ինչպէս
մատաղատի
աղջիկները,
որ
հազիւ
մեր
«թիթեռնիկ»ներուն
տարիքն
ունին,
բայց
արդէն
հասուն
կը
համարուին։
Հօ՛,
հօ՛
եւ
գոմէշը
կը
շարժի,
իր
ետեւէն
քաշելով
կամը,
որուն
վրայ
նստած
է
տունին
երիտասարդը
կամ
հարսը։
Անդին
ուրիշ
տղամարդեր,
կիներ
եւ
աղջիկներ,
իւրաքանչիւրը
գործիք
մը
առած,
որաները
կը
քակեն
ցրցքնուած
հասկերը
կը
հաւաքեն,
կամ,
աւելի
անդին,
կամուած
ցորենը
կը
հոսեն։
Եւ
այսպէս
մինչեւ
իրիկուն։
Մինչեւ
ուշ
ատեն,
երբ
ամէնքն
ալ,
մարդ
եւ
անասուն,
բոլորովին
յոգնած՝
արդար
վաստակին
հեշտանքը
կ’ըմպեն,
ախորժելի
ընթրիքով
մը։
Քաղաքը
իր
բովանդակ
ժխորովը
նուազ
պերճախօս
է
այս
անաղմուկ,
բայց
շատ
աւելի
տաժանագին
եւ
արդիւնաւէտ
գործունէութեան
քով,
որ
ամէն
օրուանն
է
եւ
ամէն
տարուանը։
Միշտ
նոյն
հրակէզ
արեւուն
տակ։
Միշտ
նոյն
նախնական
կազմակերպութեամբ,
որ
Աշխատանքի
հրաշագործ
լուծին
կ’ենթարկէ
ամէնքն
ալ։
-
Քո՞յրդ
է,
կը
հարցնէ
մայրս
արեւուն
տակ
թխացած
տղամարդու
մը,
որ
իր
քսանամեայ
կորովին
բովանդակ
թափովը
ցորենը
կը
հոսէ
գրեթէ
տարեկից
եւ
նոյնչափ
կենսախայտ
եւ
գեղանի
աղջկան
մը
հետ։
-
Մեր
հարսն
է,
տիկին,
կը
փութայ
պատասխանել
տղուն
մայրը,
վրանին
տակէն։
Աս
ալ
թոռս
է,
կ’աւելցնէ,
մատնանշելով
երկամեայ
երախայ
մը,
որ
ցորենի
խուրձերը
կը
բզկտէ
անփութօրէն։
-
Ըսել
է
այսքան
շո՞ւտ
կը
կարգուին։
-
Ինչո՞ւ
չէ.
մենք
շատ
բարակը
չենք
նայիր։
Երբ
տղան
կրնայ
կին
մը
ապրեցնել,
ինչո՞ւ
պիտի
տնտնայ։
Մենք
ամէնքս
ալ
կ’աշխատինք,
ուստի
կրնանք
ապրիլ։
Ու
երբ
քաղաքի,
Պոլսոյ
բարքերը
պարզելով
դրամօժիտին
դերը
կը
բացատրէր
ուղեկից
մը.
-
Դրամօժի՞տ
մի.
ես
փարա
ունենալէ
վերջը,
կը
նստիմ
կ’ուտեմ.
փարա
ուզող
էրիկ
մարդուն
ալ…
*
-
Կը
տեսնե՞ս
սա
տղաքը,
ասոնք
են,
որ
վաղը
վարդապետ
պիտի
ըլլան։
Ու
կը
դիտեմ
թափօրը
սեւազգեստ,
գլխիկոր,
տխրադէմ
պատանիներու,
որոնք
վանքին
եկեղեցին
կ’ուղղուին,
կարծես
հպատակ
անխուսափելի
ճնշումի
մը։
Ո՜ւհ,
իրենց
մռայլ
արտայայտութիւնը,
իրենց
երկչոտ,
յանցապարտ
երեւոյթը,
որ
քաւութեան
նոխազներու
տպաւորութիւնը
կը
գործէ։
Մեղք
չե՞ն,
մեղք
չէ՞
իրենց
արեւ
օրերուն,
որ
այսպէս
վաղաժամ
կը
հրաժարին
աշխարհէն։
Կ’ըսես՝
իրենց
կոչումին
ծանրութիւնը,
իրենց
դերին
խոր
գիտակցութիւնն
է
որ,
ինչպէս
տօթագին
օրուան
մը
հոծ
մթնոլորտը,
կը
ճնշէ
իրենց
վրայ,
կը
փետրատէ
իրենց
բոլոր
թռիչքները,
եւ
կանխահաս
իմաստուններու,
փորձառութեան
բովէն
անցած
տրտմալի
ծերերու
անբնական
կերպարանքը
կը
հագցնէ
իրենց,
սեւ
շապիկներուն
հետ։
Չէ՛,
ասոնք
չեն
կրնար
ըլլալ
այն
հոգեւորականները,
որ
խրոխտաբար
ման
կուգան
Պոլսոյ
փողոցներուն
մէջ։
Ասոնք
բուն
հոգեւորականները
պիտի
ըլլան։
-
Տեսա՞ր
ամէնքն
ալ,
վերսկսաւ
խօսակիցս
չար
ծիծաղով
մը։
Հիմա
այսպէս
գլուխը
կախ,
տխուրտրտում
են,
արդարի
կերպարանք
ունին.
բայց
երբ
վաղը
վեղարն
ու
փիլոնը
առնեն,
մեր
գլխուն
մէկ
մէկ
դեւ
կը
կտրին։
-
Ո՛չ,
ո՛չ,
ասոնք
այն
տեսակէն
չեն։
-
Դուն
չես
գիտեր,
միտքդ
պահէ
ինչ
որ
կ’ըսեմ։
*
Օրագիր.
Կը
դիտեմ,
որ
մեր
դերը
միեւնոյնը
եղած
է
դարերէ
ի
վեր,
-
գլխաւորաբար
միջնորդի,
թարգմանչի
դեր
մը։
Դարերով
մեր
խանդավառութիւնը
գոհացում
գտած
է
այս
դիւրին,
համեստ
դերով,
միջնորդի
դերով։
Եւրոպական
կամ
ասիական
քաղաքակրթութեան
մէջ,
ինչ
որ
հայ
տարրին
գործունէութիւնը
կը
յատկանշէ,
գլխաւորաբար
միջնորդի
դերն
է,
միջնորդի
անպատասխանատու,
անփառունակ
դերը։
Հին,
շատ
հին
շրջաններու
մէջ,
որոնք
այսօր
առասպելական
անցեալի
մը
տպաւորութիւնը
կը
գործեն
մեր
վրայ,
գոհացանք
տիրող
քաղաքակրթութեան
անքննադատ,
անճիգ
հետեւողն
ըլլալու
տղայական
դերով։
Եթէ
գրականութիւն
ուզէինք
ընել,
առաւելապէս
օտար
գրականութիւնները
կը
թարգմանէինք,
եւ
կամ
անոնց
պատճէնները
կը
ձեւակերպէինք։
Օտարներն
էին
մեր
ներշնչարանը։
…
Այսօր
իսկ
շատ
ալ
տարբեր
չէ
իրերու
վիճակը,
-
թերեւս
աւելի
յոռենշան։
Այսօր
ալ,
աւանդաբար,
զօրաւոր
քաղաքակրթութեան
մը
փշուրները
կը
հաւաքենք,
քիչ
մը
կը
ձեւափոխենք,
կամ
բոլորովին
անմարս՝
կը
սեփականացնենք,
ու
եթէ
պէտք
ըլլայ,
աւելի
համեստ
տարրերու
կը
հաղորդենք։
…
Ի՞նչ
կ’արժենք
մենք
մեզմով։
Որո՞նք
են
մեր
բնորոշ
արժանիքները,
մեր
հարազատ
ուժերը։
Ինչե՞ր
կրնանք
ընել,
միջնորդի
դերէն
դուրս։
Տրտում
բան
պիտի
ըլլար,
եթէ
տակաւին
չզգայինք
այս
մտահոգութեանց
ստիպողութիւնը։
*
Արդէն
մտերիմներու
շրջանակ
մը
կազմուած
էր
մեր
բոլորտիքը։
Ահա
Տիգրան
Գասապեանը,
ուսանող
բժշկութեան,
որ
արձակ
ժամերը
կ’անցընէր
խմբագրատան
մէջ,
գրելով,
թարգմանելով,
փորձ
կարդալով։
Եթէ
շատ
ուշանար,
կը
քնանար
խմբագրատունը,
Գեղամին
շտկած
անկողինը,
ուր
հերթապահները
կարգով
կը
պառկէին։
Դուք
պատկերացուցէք
անկողնին
վիճակը,
այս
պայմաններուն
տակ։
Օր
կ’ըլլար
որ
մէկ
անգամէն
վառելդ
կուգար։
Եւ
սակայն,
երբ,
կէս
գիշերէն
վերջ,
յոգնածդադրած
հանգստանալ
կ’ուզէիր,
բա՛ն
չէր
երեւար
քնաթաթախ
աչքերուդ։
Ոչ
միայն
սրտակից,
այլեւ
գաղափարակից
մըն
էր
Տիգրան,
-
որքան
կարելի
էր
ըլլալ
այդ
օրերուն,
առանց
քաղաքական
դաւանանքի։
Կը
խանդավառուէր
նորութիւններով,
-
գրականութիւն,
լեզու,
ոճ։
Եւ
ինքն
ալ
ունէր
սիրուն,
մշակուած
ոճ
մը
«Օրագիր»ներուն
մէջ,
որ
պարբերաբար
կ’երեւային,
ինչպէս
ցիրուցան
ոտանաւորներուն
մէջ։
Նորութեան
տենդը
մղած
էր
Տիգրանը
իբրեւ
ծածկանուն
գործածել
«Լիւնէթ»։
Գեղամն
ալ
«Բարսեղեան»ը
նետելու
համար
որոշեց
ստորագրել
Գեղամ
Ապառնի։
Փորձա՜նք։
Իրիկուն
մը
երբ
երեքս
մինակ
էինք,
Տիգրան
խոստովանեցաւ,
կէս
մը
խնդալով,
բայց
յայտնապէս
այլայլած.
-
Ի՜նչ
ապուշութիւն,
եղբայր,
ի՜նչ
ապուշութիւն։
Սատանան
մշտեց,
որ
բառարան
մը
նայիմ,
եւ
ի՞նչ
տեսնեմ,
-
«Լիւնէթ»,
կը
նշանակէ
ոչ
միայն
ակնոց
կամ
դիտակ,
այլեւ…
Չեմ
ըսեր,
գտէ՛ք…
Ես
ալ
չեմ
ըսեր։
Բացէք
բառարանը
եւ
գտէք։
Նոյնքան
տժգոյն,
խորտակուած
երեւոյթ
մը
ունէր
Գեղամ.
-
Ես
աւելի
խայտառակ
ապուր
մը
կերած
եմ։
Ա՞յս
է
մեր
գիտցած
հայերէնը…
Ամէնքս
ալ
գիտենք
որ
«Ապառնի»
կը
նշանակէ
ապագայ.
բայց
քակէ՛
բառը
եւ
եթէ
կրնաս
գործածէ,
-
Ապ
առնի,
ուրիշ
խօսքով՝
մէկը,
որ
…
չունի։
*
Աւելի
վերջը
մեր
խումբին
միացան
Գրիգոր
Եսայեան
եւ
Վահրամ
Թաթուլ։
Առաջինը,
Պաշգալէցի
որբ
մը
վայրի
երեւոյթով,
հիմնովին
գիտէր
ֆրանսերէնը
եւ
ոտանաւոր
կը
գրէր
այդ
լեզուով.
(մասնակցած
է
Ռուբէն
Զարդարեանի
«Ցայգալոյս»ին
ֆրանսերէն
թարգմանութեան)։
Տարիքով
ալ
մեծ
էր
բոլորէս
եւ
ունէր
տոկուն
պաշար։
Միւսը,
խանդավառ
տղայ
մը,
նոյնպէս
բանաստեղծ։
Կը
հերկէր,
կը
յղկէր
բառերն
ու
տողերը,
դողալով
ստորակէտներուն
եւ
բութերուն
վրայ։
Կոչեցեալ
մը
երազուն,
արուեստը
արուեստին
համար։
Սակայն
հեղգ
եւ
ծոյլ.
պարագայ
մը,
որ
յաճախ
բանալ
կու
տար
Գեղամին
օրհնեալ
բերանը,
մանաւանդ
«Ազդակ»ի
հրատարակութեան
օրերուն։
Մեծարենցին
հետ
երբ
մտերմացանք,
արդէն
անկողին
ինկած,
առ
նուազն
տունը
մնալու
դատապարտուած
էր։
Վահրամը
նոյն
թաղը
կը
բնակէր,
Սամաթիա։
Գեղամը
Կէտիկ
Փաշայէն,
ես
ալ
Սկիւտարէն
այլեւս
ջուրի
ճամբայ
դարձուցեր
էինք
Միսաքին
տունը։
Տեսակ
մը
ուխտատեղի,
ուր
սակայն
մահուան
ստուերն
էր,
որ
կը
յածէր
դարանակալ,
ծաղիկներու
եւ
խունկի
խաբուսիկ
հոտերուն
վերեւ…
*
Կապ
մըն
ալ
հաստատուած
էր
մալկարացի
Կարոյին
հետ
(Արտաշէս
Յարութիւնեան),
Գեղամին
միջոցաւ,
որ
առաջին
առթիւ
գրաճանաչութեան
(կրաֆոլոժի)
փորձեր
կատարել
տուած
էր
իր
եւ
իմ
ձեռագիրներուս
վրայ։
Կը
յիշեմ
շատ
մը
նախադասութիւններ
ճիշդ
ելան,
տարիներ
վերջը,
ինչպէս,
աւելի
ետքը,
Յ.
Օշականի
զննութիւնները
ձեռքի
ափերուն
վրայ…
*
Մտաւոր
կապերը
կ’ամրանային.
բայց
կը
թուէր
թէ
բա՛ն
մը
կը
պակսի։
Մինչ
ուրիշ
խումբեր
ու
խմբակներ
կը
սոնքային
ինքնագոհ
ամբարտաւանութեամբ,
ճոռոմաբանելով
արձակ
թէ
ոտանաւոր,
կը
թուէր
թէ
մենք
բան
մը
կը
փնտռենք
եւ
չենք
յաջողիր
գտնել։
Օրերը
իրիկուն
կ’ըլլային
մխալով,
ու
խանծելով
մեզ,
գրեթէ
անծանօթ
բուն
հայկական
իրականութեան։
Երբ
դեռ
Սկիւտար
չէի
փոխադրուած,
եւ
քիչ
մը
խլրտիլ
սկսած
էինք
մեր
թաղին
մէջ
-
Կէտիկ
փաշա
-
չափահաս
բարեկամ
մը,
Երուանդ,
փսփսաց
ականջիս.
-Քեզի
գիրք
մը
պիտի
տամ.
ուշադրութեամբ
կարդա.
բայց
մարդու
բան
չըսե՛ս
հա…
Ուրիշ
բաներ
ալ
պիտի
տամ։
Այդ
գրքին
երեսը
չտեսայ
մինչեւ
Օսմ.
Սահմանադրութիւն։
Խոստացուածը
Րաֆֆիի
«Ջալալէտտին»ն
էր,
որուն
պիտի
յաջորդէին
միւս
գիրքերն
ալ։
Ոչ
մէկը
հասաւ
ձեռքս։
1905։
Սկիւտար,
մեր
տանը
դուռին
առջեւն
էի,
երբ
գետինը
սարսեցաւ
ուժգին
պայթումէ
մը։
Ինչ
որ
«Եըլտըզի
պոմպա»
կոչուեցաւ
այնուհետեւ,
այդ
օրերուն
կը
թարգմանուէր
«եպերելի
արարք»։
Բոլոր
անիծակուռ,
շանթահարիչ
բառերը
բարեւ
բռնած
էին
մամուլին
մէջ,
մեղմացնելու
համար
օգոստափառ
Ճիւաղին
զայրոյթը։
Ամբողջ
Պոլիսը
ցնցուած
էր
ինչպէս
եթէ
շարժ
մը
պատահած
ըլլար։
Բայց
ո՞վ
էր,
որո՞նք
էին
«եպերելի»
արարքին
հեղինակները։
Շէյխ-իւլ-Իսլամ,
Հայոց
Պատրիարք,
Յունաց
Պատրիարք,
Հրէից
րաբունապետ,
բոլորն
ալ
հանդիսաւորապէս
կը
յայտարարէին
թէ
իրենց
Ս.
Գիրքերը,
կրօնը
թոյլ
չեն
տար,
որ
հպատակ
մը
դաւադրէ
վեհապետին
դէմ,
սպառնայ
անոր
կեանքին։
Ուրեմն
ո՞ր
ազգին,
ո՞ր
կրօնին
կը
պատկանէին
այս
հրէշները…
Առտու
մը,
վերջապէս,
հրատարակուեցան
պաշտօնական
մանրամասնութիւնները։
Ու
մինչ
Գեղամը
կը
թարգմանէր
տող
առ
տող,
բառը
բառին,
հայկական
անուններ
էին,
որ
կը
շարուէին
տակէ
տակ,
եւրոպական,
ռուսական,
պալքանեան
ծածկանուններով,
-
Սամուէլ
Ֆային,
Ռուբինա
Ֆային,
Կոստանդին
Գապուլին,
Վռամ
Քէնտիրին,
Թրասա
Եուվանովիչ
Աշոտ,
Սիլվեօրիչի,
Կառապան
Զարեհ,
Ֆրէնկին,
Խոհարար
Նշան,
Սենեկապան
Առաքել,
Անտոն
Գօշ,
Ֆրօ
եւ,
ի
մէջ
այլոց,
մեր
Երուանդը,
-
ան
որ
Րաֆֆիի
գիրքերը
եւ
ուրիշ
բաներ
խոստացած
էր
ինծի։
Ուրեմն
Երուանդն
ալ
«Կոմիտէ»
էր։
Իսկ
այդ
կոմիտէ՞ն,
ո՞ւր
կը
գտնուէր։
Կարելի՞
էր
մօտենալ։
Պէ՞տք
էր
մօտենալ։
Լոնտոնի
թերթերն
անգամ
զարմանալի
բաներ
կը
պատմէին
Կոմիտէին
գործունէութեան
եւ
մասնաւորապէս
Եըլտըզի
մահափորձի
մասին։
«Տէյլի
Թելեկրաֆ»ի
թղթակիցը
կը
գրէր
թէ
դաւադիրներէն
մէկը
երբ
«մելենիթ»
շալկած
Բերա,
աւստրիական
դեսպանատունը
կը
տանէր,
Կալաթա
Սերայի
պահականոցին
առջեւ
ոտքը
սահելով
կ’իյնայ։
Թուրք
ոստիկանները
մեղքնալով
կը
վերցնեն
«զավալլը
համալը»,
բեռն
ալ
կռնակը
կուտան
եւ
կը
ճամբեն…
Անշուշտ
կցկտուր
բաներ
գիտէինք
«Դրօշակ-Հնչակ»ի
մասին։
Երբ
Ղալաթիոյ
նախակրթարանն
էի,
դադարի
մը
պահուն
երկու
լակոտներ
վերի
դասարանը
ելանք։
Պատուհանին
առջեւ
ուսուցիչ
Կարապետ
Տողրամաճեանը
(Վահան
Մանուէլեան)
գլուխ
գլխի
կը
խօսակցէր
երիտասարդի
մը
հետ,
ձեռքը
բռնած
բարակուկ
թերթ
մը,
բոլորովին
տարբեր
մեր
տեսածներէն,
-
Դրօշա՜կ։
Յետոյ,
թերթերը
պարբերաբար
զեկոյցներ
կը
հրատարակէին
«խռովարար»ներու
եւ
«աւազակ»ներու
մասին,
եւ,
մեծ
դէպքերու
ատեն
ալ,
կը
ծանուցանէին
Պոլսոյ
մէջ
կատարուած
խուզարկութեանց
արդիւնքը,
-
այսքան
զէնք,
այսքան
ռումբ,
վառօդ,
քափսիւլ,
եւայլն։
Ու
վերջապէս,
տուներու
մէջ
պակաս
չէին
խորհրդաւոր
ասուլիսները,
հակառակ
երկու
մեծ
ջարդերուն
եւ
ահ
ու
սարսափի
տիրապետութեան։
Մեր
ընտանեկան
յարաբերութեանց
շնորհիւ,
ծանօթացած
էի
խելօքիկ
տղու
մը,
որ
Մուշէն
նոր
եկած,
կը
բնակէր
իր
որբեւայրի
քրոջը
տունը։
Դժուար
կը
բանար
բերանը,
բառերը
համրելով
կ’արտասանէր,
եւ
աւելի
շատ
կ’երգէր,
յուշիկ
յուշիկ.
Թիւով
ինն
ընկեր
էինք…
………………………………
Ահեղ
կռուի
մէջ,
կտրիճ
Մարտիրոս…
…………………………………
Գուրգէն
Վահան,
Հրայր
դժոխք
Քաջ
Անդրանիկ
ղեկավար…
Ոչ
միայն
կ’երգէր,
այլ
եւ
իւրաքանչիւր
երգին
պատմութիւնն
ալ
կը
պատմէր,
-
հերոսական
մարտնչումը
Գուրգէնին,
հրկիզումը
մարագին,
եւ
ուրիշ
դրուագներ,
որոնք
տարօրինակ
սարսուռով
մը
կը
համակէին
մեզ։
Բնիկ
Մշեցի
չէր,
բայց
նոյնացած
էր
միջավայրին
հետ։
Երգածներէն,
խօսածներէն
աւելի
բան
գիտէր։
Եւ
սակայն
ժամանակէն
առաջ
յոգնած,
գլխուն
զարնուած
մարդու
մը
երեւոյթն
ունէր։
Յաճախ
կը
դժկամակէր,
կարճ
կապելով.
-
Սեպէ
թէ
պատմեցի
(կամ՝
երգեցի)…
*
Կը
թուէր
թէ
Գեղամը
աւելի
բան
գիտէր,
այս
գետնի
վրայ
եւս։
Փոխադարձաբար
կը
հաղորդէինք
մեր
տեսածներն
ու
լսածները,
-տպաւորութիւններ,
բայց
ոչ
եզրակացութիւններ։
Եըլտըզի
մահափորձը
խոր
հետք
մը
ձգած
էր
մեր
միտքերուն
վրայ։
Սակայն,
տարեցներէն
ո՞վ
կը
համարձակէր
մօտենալ
մեզի,
հանգոյցը
քակելու
համար։
Հետզհետէ
ուրիշ
բաներ
ալ
իմացանք
մինչեւ
1906ի
աշունը,
երբ
դիտեցի,
որ
երբեմն,
իրիկունը
ուշ
ատեն,
միջահասակ,
պնդակազմ
երիտասարդ
մը
Գեղամը
կը
փնտռէ։
Սենեակ
մտնելն
ու
դուրս
ելլելը
մէկ
կ’ըլլար։
Շուքի
պէս
կուգար
ու
կ’երթար։
Կամ
երկուքը
միասին
դուրս
կ’ելլէին։
Գեղամ,
միշտ
զգոյշ,
վեր
վար
աչք
մը
կը
նետէր,
կը
զննէր
սենեակները,
սանդուղները։
Եւ
երբ
Եզնիկէն
բաժնուէր,
կը
սկսէր
շաղակրատել,
իբրեւ
թէ
բան
մը
պատահած
չըլլար։
Մինչդեռ,
դէմքը
ամբողջ
պատմութիւն
մը
կը
մատնէր։
Իրիկուն
մը
դարձեալ
սովորական
զգուշութիւնները
ձեռք
առնելով,
երբ
հաստատեց
թէ
բոլորովին
մինակ
ենք,
սկսաւ
բաներ
մը
փսփսալ.
-
Կը
տեսնես
թէ
ի՛նչեր
կը
կատարուին…հալածանք,
բռնութիւն,
ջարդ,
իսկ
յեղափոխականներու
կողմէ
ալ
մեծ
քաջագործութիւններ,
ուժգին
հակահարուած։
Ի՞նչ
կ’ըսես,
մենք
ալ
պարտականութիւններ
չունի՞նք…
-
Անշո՛ւշտ.
բայց
քու
տուած
թերթերդ
ուրիշ
բան
կ’ըսեն։
Չկարդացի՞ր
«Անահիտ»ը.
Ա.
Չօպանեան
յեղափոխական
գործունէութեան
կը
վերագրէ
մեր
կրած
աղէտներուն
պատասխանատուութիւնը։
-
Ականջ
մի՛
կախեր,
անիկա
տիրացու
մարդ
է,
յեղափոխութենէ
բան
չի
հասկնար։
Ես
քեզի
ուրիշ
թերթեր
կուտամ.
կը
կարդաս,
կը
համոզուիս։
Բացարձակապէս
գաղտնի
պէտք
է
պահես
ամէն
բան։
Քանի
մը
օր
վերջը,
մասնաւոր
զգուշութեամբ
կը
յանձնէր
փոքր
կապոց
մը,
«Դրօշակ»
եւ
Ֆիլիպէի
«Ռազմիկ»ը։
-
Ուրիշ
մարդու
չտաս,
կը
կարդաս
եւ
կը
վերադարձնես։
Լաւ
պահէ…
Եզնիկը
-
Քաջունի
-
կը
շարունակէր
հանդիպիլ
պարբերաբար։
Միշտ
շուքի
մը
պէս։
Գեղամը
այնպէս
կարգադրած
էր,
որ
ուրիշ
մարդ
չգտնուէր
իր
այցելութեան
ժամերուն։
Ու
մինչեւ
ձերբակալութիւնը
միայն
եւ
միայն
Գեղամին
հետ
էր
կապը։
Յարմար
չէր
դատուած
փոխադարձաբար
ծանօթացնել
մեզ,
եւ
անունն
անգամ
չէի
գիտեր,
մինչեւ
բանտարկուիլը։
Արդէն
բաւական
ընտելացած
էի
գաղտնի
թերթերուն
ընթերցումով,
եւ
տպաւորութիւններ
ալ
հաղորդած,
երբ
Գեղամը
առաջարկեց.
-
Աւելի
օգտակար
ըլլալու
համար,
պէտք
է
մտնել
Կազմակերպութեան
մէջ։
Առ
այժմ
թեթեւ
գործեր
կը
կատարես.
օրինակ,
բանտարկեալներ
ունինք,
պէտք
է
դրամ
ճարել
եւ
օգնել։
Բայց
զգո՛յշ,
միայն
մտերիմներուդ
խօսելով։
Վստահելի
դասընկեր
մը
ունէի,
ողբացեալ
Յակոբը,
որ
դպրոցին
մէջ
առաջին
էր
շարադրութեան
համար
-
ես
երրորդ
-
բայց
երբ
կաշեվաճառ
դարձաւ,
կ’անճրկէր
պարզ
նամակ
մը
շարադրելու
համար։
Սիրով
ցնծաց
իր
բաժինը
եւ
ուրիշներէ
ալ
հաւաքելով
կարծեմ
150-200
ղրուշ
մը
կրցայ
յանձնել
անմիջապէս։
Յեղափոխական
ասպարէզին
մէջ
ալ
անշուշտ
կան
դասարաններ,
տարրական
առաջին,
տարրական
երկրորդ,
միջին,
բարձրագոյն
ևայլն։
(Կովկասեան
«ցէնզ»ի
մասին
գաղափար
չունէինք
այն
ատեն)։
Յաջորդ
«ուսմունքս»
եղաւ
թղթակցութիւններ
գրել
«Ռազմիկ»ին։
Ի՜նչ
յանդգնութիւն։
Մանաւանդ
որ,
եղած
տեղս
ալ
շատ
քիչ
անգամ
կը
բարեհաճէի
երեւալ,
միշտ
ըլլալով
դժուարահաճ
եւ
հետամուտ
նորութեանց։
Եւ
սակայն
սկսայ։
Եւ
երբ
տեսայ
առաջին
նամակին
հրատարակութիւնը
-
«Ձայներ
Պոլսէն¦
-
ոտքս
գետնէն
կտրած
էր։
Այնուհետեւ
կանոնաւորապէս
կը
գրէի,
իրար
խառնելով
քաղաքականութիւնն
ու
գրականութիւնը,
վսե՜մ
ոճն
ու
յեղափոխական
կրակը։
Առաջին
թղթակցութիւնս
նուիրուած
էր
Օրմանեանին
եւ
կը
սկսէր
այսպէս.
-«Օրմանեանը
բիւրագունակ,
բիւրածալ
տիպար
մըն
է։
«Նախ,
-
եւ
ասիկա
իր
սովորական
վիճակն
է
-
զուարճասէր,
զուարճախօս
է,
շոշորթի
կատարեալ
մարմնացումը։
Այս
պարագային,
ամէնէն
աննպաստ
առիթէն
անգամ
կ’օգտուի,
ժէզուիտական
զրախօսութիւն
մը
փակցնելու,
«հի,
հի,
հի»ներու
պժգալի
լուսին
մը
ցոլացնելու
համար
իր
բոլորշի,
թաթարական
դէմքին
վրայ»
ևն.
։
Այս
ոչի՜նչ։
Ես
գրե՜ր
եմ,
խմբագրութիւնն
ալ
տպե՜ր
է
նոյնութեամբ,
առանց
ստորակէտ
փոխելու.
«…Ազգը
գիտէ
բոլոր
ասոնք
եւ
դեռ
շատ
բաներ,
բայց
կը
լռէ.
առժամապէս
կը
համբերէ…
Ազգը
գիտէ
թէ
երբ
գայ
հաշուեյարդարի
օրը,
ձեր
ամէնէն
թեթեւ
պատիժը
պիտի
ըլլայ
խարոյկ
մը
եւ
անոր
վրայ՝
ձեր
պարարտ
մարմինը,
-
ձեր
այնքան
խղճամիտ
խնամքով
եւ
հոգածութեամբ
սնուցած
մակաբոյծ
մարմինը,
որպէսզի
հետք
չմնայ
անոր
ապականութիւններէն»։
(Ռազմիկ,
27Յունուար
1907)։
Ստորագրութիւնը՝
Բարբարոս։
(Փոխն
ի
փոխը
կը
ստորագրէի
Ըմբոստ
եւ
Բարբարոս)։
Անշուշտ
շատ
չէք
տեսներ
այսքան
«բարբարոսութիւն»,
երբ
ձեզի
պատմեմ
թէ
զայն
գրելէ
առաջ,
նոյնիսկ
Օրմանեանը
սպաննելու
տենդ
մը
ունեցեր
էի,
խորապէս
ազդուելով
«Դրօշակ»ի
եւ
«Ռազմիկ»ի
հրատարակութիւններէն։
Եւ
պարզ
մարմաջ
մը
չէր
այդ,
այլ
տեսակ
մը
ինքնակամ
վճիռ։
Այն
աստիճան
որ,
Գեղամէն
խնդրեցի
ատրճանակ
մը
ճարել
ինծի։
Յաջողութեանս
մասին
վստահ
էի.
որովհետեւ
պզտիկուց
շատ
անգամ
յաճախած
ըլլալով
Մայր
եկեղեցի,
ծանօթ
էի
Պատրիարքին
բոլոր
շարժումներուն…
-Այդ
քու
գործդ
չէ,
պատասխանած
էր
խորհրդաւոր
ուժը,
«Կոմիտէ»ն։
Մնաց
որ,
այդ
շրջանի
թերթերը
իրարմէ
նախանձելու
բան
մը
չունին,
Օրմանեանի
դէմ
արձակուած
լուտանքներու
տեսակէտով։
Ես
դեռ
նոր
պատեհութիւն
ունեցայ
թղթատելու
ԲաշալեանԱրփիարեանի
«Նոր
Կեանք»ին
(18981901,
Լոնտոն)
եւ
Չօպանեանի
«Անահիտ»ին
ամբողջական
հաւաքածոն։
Երկուքն
ալ
հասուն
եւ
թունդ
հակադաշնակցական
սերունդի
գործեր,
իրար
կը
գերազանցէին,
խաշելու
համար
օրուան
Պատրիարքը։
Այսպէս,
բացէք
«Անահիտ»ի
Ա.
տարուան
Յուլիս-Օգոստոսի
թիւը
(1899),
էջ
78
79
եւ
կարդացէք
«Պատրիարք
մը,
որ
կը
զբօսնու»
քրոնիկը,
Վահրամ
ստորագրութեամբ։
Յօդուածագիրը
նկարագրելով
Օրմանեանի
սարքած
խնջոյքները,
«զէյթին
եաղլը
տոլմա»ն,
«էնկինար
պաստը»ն,
«իմամ
պայըլտը»ն,
օղիաբանութիւնը,
կնամոլութիւնը,
արուամոլութիւնը,
կը
շարունակէ.
-
Օրմանեանի
այս
հեշտամոլ
ու
թրքամոլ
տրամադրութիւնները,
միանալով
իր
թաթար-մոնկոլ
կազմուածքին,
մեզ
կը
մղեն
ենթադրել
թէ
Իզմիրլեանի
յաջորդը
գուցէ
ծագումով
Հայ
չըլլայ
եւ
երակներուն
մէջ
Ղեւոնդ
Երէցի
մը
կամ
Ներսէսի
մը
արիւնէն
աւելի
Լէնկթիմուրի
կամ
Ճինկիզխանի
արիւնն
է,
որ
կը
հոսի։
Թերեւս
ասոր
մէջն
է
գաղտնիքը
այն
անհարկի
ու
մեղապարտ
փութկոտութեան,
որով
Օրմանեան
Պատրիարք
կը
վազէ
Սուլթանին
հողաթափները
համբուրել,
ամէն
անգամ,
որ
նոր
ջարդ
մը
կամ
հալածանք
մը
տեղի
կ’ունենայ
Հայերու
դէմ»։
Քիչ
մը
էւելպակաս
բառերով
նոյն
պատկերը՝
«Նոր
Կեանք»ի
զանազան
թիւերուն
մէջ։
Երանի՜
թէ
միայն
այս
կէտին
մէջ
ըլլար
Արտասահմանի
մամուլին
«առնելքալել»ը,
ինչպէս
կ’ըսեն…
Գեղամ
ինքն
ալ
յանձն
առած
էր
աշխատակցիլ
«Ռազմիկ»ի,
սակայն
միշտ
ձգձգելով
գրած
եղաւ
միայն
գրական
կտոր
մը,
«Տաղ
առ
Աղթամար»։
Տնտնալու
պատճառներէն
մէկն
էր
կեղծանունի
մը
ընտրութիւնը։
Դէզերով
անուններ
շարեցինք,
չհաւնեցաւ։
Ի
վերջոյ
խնդրեց,
որ
եկեղեցի
մը
երթամ
եւ
հայաշունչ
անուններու
ցանկը
նայիմ,
մկրտութեան
աւազանին
մօտ։
Իր
ընտրածն
էր՝
Վարազդատ
Վեհազն։
Երբ
յօդուածը
երեւցաւ,
արդէն
քանի
մը
ամիս
մնացած
էր
Օսմ.
Սահմանադրութեան։
Մինչ
այս
մինչ
այն,
կորիզը
վտանգուած
էր
արդէն։
Անոր
գլխաւոր
ջիղը,
Զաւէն
(Արմենակ
Գարակէօզեան,
Շ.
Գարահիսարցի),
23
տարեկան,
ձերբակալուած
եւ
անլուր
տանջանքներու
ենթարկուած
էր
(1908
Փետրուար)։
Քանի
մը
օր
վերջը,
մինչ
կը
սպասէին
թէ
խոստովանութիւններ
պիտի
կատարէ,
խցիկին
քարիւղի
լամբարը
կը
խլէ,
վրան
կը
պարպէ
եւ
կը
բռնկեցնէ։
Յաջորդ
կոչին
իր
ածխացած
դիակն
էր,
որ
կը
վերցնէին
Համիտի
գազանները,
որոնց
երեսին
պոռացած
էր
Արմենակ,
չարչարանքի
պահուն.
-
«Ա՞յս
է
ձեր
արդարութիւնը,
անաստուածնե՛ր»։
Քանի
մը
ամիս
վերջը
ձերբակալուեցաւ
Եզնիկն
ալ,
եւ
կապը
առժամապէս
կտրեցաւ
արտասահմանի
հետ։
Միւս
բանտարկեալներէն
պատահաբար
լսեր
էինք
երկու
անուններ,
առանց
ճանչնալու,
-
Յ.
Ճոլոլեան
(Սիրունի)
եւ
Լեւոն
Ղարիպեան։
«Սուրհանդակ»ը
դադրած
ըլլալով,
ես
անգործութեան
դատապարտուած
էի
մօտաւորապէս
մէկ
տարիէ
ի
վեր,
իսկ
Գեղամ
Բարսեղեան
մտած
էր
«Բիւզանդիոն»ի
մէջ։
Քանի
մը
ամսական
ալ
առնելիք,
որ
մնացած
էի
թերթէն
-
տասը
ոսկի։
Գրաշարներն
ալ
քանի
մը
շաբաթական
կ’ուզէին
եւ
ահա
գործադուլ
մը
սարքեցինք
թերթին
դադարումէն
առաջ։
Ի՞նչ
մեղքս
պահեմ,
ես
գլուխն
անցայ
այս
արկածալի
ձեռնարկին։
Անմիջապէս
աշխատանքը
դադրեցնելով,
խմբովին
գացինք
նստանք
սրճարան
մը,
«Բիւզանդիոն»ի
խմբագրատան
դիմաց,
Պապը
Ալի
ճատտէսի…
Տիգրան
էֆէնտին
իրար
անցաւ,
բայց
նախընտրեց
լուր
չտալ
ոստիկանութեան։
Գրաշարները
շաբաթական
մը
ստացան,
իսկ
ես
միայն
հայրական
խրատներ
լսեցի։
«Դո՞ւն
ալ…»։
Ձգած
հեռացած
էի,
բայց
հայրս
ալ
միջամտեց
եւ
անուշի
կապեց։
Ուրեմն
շարունակեցի
աշխատանքս,
մինչեւ
թերթին
դադարումը,
հօրմէս
ստանալով
ճամբու
ծախքը։
(Տիգրան
էֆէնտին
իր
երկու
թերթերուն
համար
տեւական
եւ
կլորիկ
նպաստներ
կը
ստանար
Օսմ.
Դրամատունէն,
Ռեժիէն,
Քրետի
Լիոնէէն,
Անատոլուի
եւ
Րումելիի
երկաթուղիներու
ընկերութիւններէն,
Էվդաֆէն
եւայլն,
տարեկան
60,
30,
20,
10
եւայլն
ոսկի.
եւ
ամէնուն
մէջ
ալ
ազդեցիկ
ծանօթներ
ունենալով,
ժամանակէն
առաջ
կը
գանձէր
եւ
կը
ծախսէր)։
Շաբաթը
քանի
մը
անգամ
գիւղէն
վար
կ’իջնէի,
Գեղամը
տեսնելու
համար,
միեւնոյն
ատեն
գործ
փնտռելով։
Անգլերէն
թերթերէ
գրական-գրախօսական
քրոնիկներ
կը
կազմէի
եւ
Գեղամ
հրատարակել
կուտար
«Բիւզանդիոն»ի
մէջ,
շաբաթը
մէկ
անգամ,
«Ճէնթլմէն»
ստորագրութեամբ։
Քէչեան
էֆէնտի
վճարում
ալ
սահմանած
էր,
հատը
15
ղրուշ։
Բայց
գանձումի
համար,
պայման
դրած
էր,
որ
չորս
հատը
միասին
վճարէ,
այն
ալ
միշտ
կէս
անգլիական
(եթէ
թրքական
դրամ
տար,
4-5
ղրուշ
կը
կորսնցնէր
60
ղրուշին
վրայ)։
Երթալով
գալով
«տունի
տղան»
վարժուած
էր
ոչ
միայն
ծխախոտ,
այլեւ
նարկիլէ
ծխելու,
ոտքը
ոտքին
վրայ։
Անգործութեան
շրջանին,
Գեղամին
հետ
կը
ժամադրուէինք
որոշ
օրեր,
ցերեկուան
դադարին։
Եւ
ընդհանրապէս
կ’երթայինք
Մահքէմէ
Ճամիսի,
-
մզկիթին
զով
ածուն,
որուն
մէջտեղը
կը
ցայտէր
սիրուն
շատրուան
մը։
Երբ
երեք
հոգի
ըլլայինք,
նարկիլէներուն
երրորդը
կը
պատրաստուէր
մասնաւոր
խնամքով,
կազմածները
զարդարուն,
ծխափողէն
մինչեւ
ծխամանը։
Թրքական
սուրճն
ալ,
որուն
ես
դեռ
վարժուած
չէի,
մասնաւոր
համ
ու
հոտ
կ’ունենար
այդ
օրերուն։
Ու
կը
սկսէր
ասուլիսը,
երկուքով
կամ
երեքով
(երրորդը
Տիգրան
Գասապեանը
կ’ըլլար,
կամ
Վ.
Թաթուլը,
երբեմն
ալ
Ենովք
Շահէնը)։
Գեղամին
մտահոգութիւնը
երթալով
կ’աճէր,
մանաւանդ
Եզնիկի
ձերբակալութենէն
ի
վեր։
Միշտ
կը
յիշեցնէր,
որ
զգոյշ
ըլլամ,
երբ
ձեռագիր
կամ
թերթ
կը
գտնուի
վրաս
(զանազան
տեղեր
կը
պահէի)։
Եզնիկը
քանի
մը
գիշեր
սաստիկ
ծեծեր
էին,
որպէսզի
յայտնէ
«Ըմբոստ»ին
եւ
«Բարբարոս»ին
ինքնութիւնը։
«Կա՛մ
գրագէտ
է,
կամ
վարժապետ,
կամ
վարդապետ,
քանի
որ
այսպէս
տեղն
ու
տեղօք
ամէն
բան
կը
գրէ»,
-
դիտել
տուած
էր
հարցաքննիչը։
Եզնիկը,
տոկուն
կաղնի,
աւելի
դիմացած
էր
«Չեմ
գիտեր»ով
քան
ծեծող
ձեռքը։
Գեղամ
կ’առաջարկէր
դադրեցնել
թղթակցութիւնները։
Անոնք
ինքնին
դադրած
էին
արդէն,
Եզնիկի
ձերբակալութենէն
ետքը։
Վերջին
երկու
գրութիւններս,
մէկը
յօդուած,
միւսը
մէկ
էջ
պատմուածք,
տպեր
էին
1907Դեկտ.
29ին,
միեւնոյն
թիւին
մէջ,
առաջինը
իբրեւ
խմբագրական…
Աւելի
վերջը,
Գեղամ
ուզեց,
որ
երկուքս
միասին
հեռանանք
Պոլսէն
եւ
երթանք
Ֆիլիպէ
կամ
Սոֆիա։
Դժուար
չէր
փախուստը,
այդ
օրերուն։
Բայց
ես
կանխահաս
գտայ,
միեւնոյն
ատեն
դասալքութիւն
համարելով։
(Այս
տեսակէտին
կառչեր
էի
1915
Սեպտեմբերին
ալ,
երբ
Պոլսոյ
պուլկարական
դեսպանատան
Ա.
քարտուղարը
յանձն
առաւ
Սոֆիա
փոխադրել
երեք
ընկերներ,
համաձայն
իր
ստացած
հրահանգին։
Իսկ
վեց
ամիս
վերջը,
երբ
որոշուեցաւ,
որ
հեռանամ,
նոյն
դեսպանատան
նախկին
գավազներէն
մէկը,
եօթանասուն
տարեկան
հրէշ
մը,
որուն
հետ
սակարկած
էին
գործը,
փոխանակ
իր
երկիրը
փոխադրելու,
տարաւ
յանձնեց
թուրք
ոստիկանութեան՝
փոխան
խոշոր
գումարի
մը)։
Օր
մը
երկար
վիճաբանեցանք
խմբագրատունէն
մինչեւ
Կամուրջին
գլուխը։
Գեղամ
համոզուած
էր
թէ
կարգը
մեզի
եկած
է.
իսկ
ես
վտանգը
անցած
կը
համարէի,
քանի
որ
Զաւէնը
մեռած
էր,
Եզնիկը՝
տանջանքէն
ազատած
առանց
խոստովանութեան,
իսկ
միւս
բանտարկեալները
բան
մը
չէին
գիտեր
մեր
մասին։
Վէճը
վերջացաւ
Օսմ.
Սահմանադրութեան
հռչակումով,
քանի
մը
շաբաթ
վերջը։
Աւելցնե՞մ
թէ
այն
ատեն
անդամատետր
չկար,
բայց
ես
պաշտօնապէս
շարքերը
մտած
կը
համարուէի
1907
Մայիս
28ին,
Գէորգ
Չավուշի
սպանութեան
օրը։
Խորապէս
ազդուած
էի
աննման
հերոսին
մահուան
պարագաներէն,
եւ
անոր
նուիրած՝
թղթակցութիւններէս
մէկը,
«Արու
մահը»
(Ռազմիկ,
6
Հոկտ.
1907)։
Կը
յիշէ՞ք,
ով
է
աղաղակած.
-
«Ոչ
մէկ
բեմէ
մարդկային
ձայնը
կրնայ
այնքան
հեռուն
հասնիլ,
որքան
գերեզմանէն»։
*
Երկար
ատեն
անգործ
մնալէ
վերջ,
մինչ
կը
յուսայի
անգլիական
ընկերութեան
մը
գրասենեակը
մտնել,
առտու
մը
ինքզինքս
գտայ
Պալենց
գրատունը,
իբրեւ
գրագիր։
Ո՞վ
չի
յիշեր
Չաքմաքճըլարի
այդ
հնամենի
խանութը,
քառակուսի
սենեակ
մը,
ճիշդ
փողոցին
բերանը։
Խորը՝
գրասեղան
մը,
ուր
կը
նստէր
տէր
եւ
տնօրէնը,
իսկ
աջ
անկիւնը
մէկուկէս
մեթր
բարձրութեամբ
ուրիշ
նեղ
գրասեղան
մը,
որ
յատուկ
էր
գրագրին։
Քանի
մը
աթոռներ
պատին
տակ,
որոնց
մէկուն
վրայ
կը
նստէր
գործակատարը,
Արմենակ
Եազըճեան։
Եւ
անշուշտ
դարակներ
ու
գիրքեր
դէզ
առ
դէզ։
Բայց
այս
խանութը
չէր
կրնար
գաղափար
տալ
գրատան
մեծութեան
եւ
ճոխութեան
մասին։
Անոր
պէս
խանութներ
կային
քիչ
մը
վերն
ալ,
դիմացն
ալ։
Հաստատութիւնը
(նախապէս
Գավաֆեան)
ունէր
լեռնակուտակ
մթերք՝
յարակից
խաներուն
մէջ։
Իր
գործառնութիւններն
այնքան
ընդարձակ
էին,
որ
ամենեւին
պերճանք
չէր
գրագիր
մը
վարձելը։
Մասնաւորապէս
դպրոցական
գիրքերու
համար
մէկ
հատիկ
էր,
ունենալով
իր
սեփական
հրատարակութիւնները։
Սնտուկները
իրար
կը
հրմշտկէին,
«Մայրենի
Լեզու»
եւ
«Վարժութիւն
Մանկանց»,
Քերականութիւն,
Թուաբանութիւն,
Աշխարհագրութիւն,
Գիտութիւն,
թուրքերէն
եւ
ֆրանսերէն
դասագիրքեր,
Սաղմոս
եւ
Ժամագիրք,
«Քէօր
օղլու»,
«Աշուղ
Ղարիպ»
եւայլն,
հասցնելու
համար
գաւառական
դպրոցներուն
եւ
գրավաճառներուն։
Ապսպրանքի
խատուտիկ
ցանկերուն
վրայ
Արմենակն
ալ
իր
հայեցողութեամբ
կ’աւելցնէր
զարմանազան
գիրքեր,
-
մանաւանդ
այն
տեսակներէն,
որ
օխայով
գնուած
էին։
Նշանաւոր
տիպար
մըն
էր
այս
Արմենակը։
Կարդալ-գրել
չէր
գիտեր,
բայց
ամբողջ
խանութը
կը
դարձնէր
կրակի
պէս։
Այն
աստիճան
որ,
ի
վերջոյ
դարձաւ
ոչ
միայն
անկախ
գրավաճառ,
այլ
եւ
հրատարակիչ։
Ժամանակին
հրապարակին
վրայ
տիրապետած
էր
Տէր
Ղեւոնդեանի
«Մայրենի
Լեզուն»։
Գրքին
անունը
այնքան
սիրուած
եւ
ծաւալած
էր
որ,
հասնողը
«Մայրենի
Լեզու»
կը
շինէր։
Պ.
Պալենցն
ալ
ունէր
իր
սեփական
«Մայրենի»ն։
Մասնաւորապէս
գաւառի
դպրոցները
տէր
Ղեւոնդեանցը
կ’ապսպրէին,
բայց
Արմենակը
բանաձեւ
մը
գտած
էր,
-
«Սպառած
է»։
Կամ,
«Ա.
տարին
չկայ,
Բ.
էն
քիչ
կայ»
եւայլն։
Եւ
տիրաբար
սնտուկներուն
մէջ
կը
շարէր
իրենց
«Մայրենի
Լեզու»ն,
500ական,
250ական,
100
ական
եւայլն։
Նոյնպէս
«Վարժութիւն»ը
եւ
ուրիշ
գիրքեր։
Անշուշտ
գանգատներ
պակաս
չէին.
բայց
ատոր
ալ
ճարը
գտած
էին,
-
Տէր
Ղեւոնդեանցի
գրքին
համար
եթէ
25%
էր
զեղչը,
սեփական
հրատարակութեան
համար
կը
դառնար
35-40
%։
Եւ
այսպէս
անտէր
կամ
անշահաբեր,
ուրիշէն
գնուած
ապրանքը
հետզհետէ
կը
քշուէր
հրապարակէն,
սեփականը
կը
տեղաւորուէր։
-
Միւսիւ
Արմենակ,
այս
«Մայրենի
Լեզու»ն
լա՞ւ
է։
Գործակատարը,
որ
կարդալ-գրել
չգիտնալով,
չէր
գիտեր
նաեւ
որեւէ
գրքի
բովանդակութիւնը,
կը
յայտարարէր
հանդիսաւորապէս,
հետզհետէ
տաքնալով,
եւ
տաքցած
ատեն
հայերէնը
թուրքերէնի
փոխելով.
-
Ի՞նչ
ըսիր,
հրամեր
ես,
էֆէնտի,
ծօ
դուն
ասանկ
խափախ,
ասանկ
մաքուր
տպագրութիւն
տեսե՞ր
ես,
աս
կազմը,
աս
թուղթը,
ա՛ս
պատկերները
ո՞ւր
տեսեր
ես…
հապա
հարիւրին
30
զե՞ղչը…
Սըւոր
կերած
ապուրը
նայէ
(այս
մասը
անպատճառ
թուրքերէն)։
Բայց
եւ
այնպէս
հրապարակին
լաւագոյն
եւ
վստահելի
հաստատութիւնն
էր
Պալենց
գրատունը,
որ
լայն
կապեր
ունէր
նաեւ
Կովկասի
հետ։
Այսօր
իսկ,
շատ
մը
պիտանի
գիրքեր
իր
հրատարակութեանց
կամ
ճոխ
եւ
այլազան
մթերքին
մնացորդներն
են։
