Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Վեհ ՚ի Հայկազունս Արամ որդի Հարմեայ յաջորդեալ ՚ի տեղի հօր իւրոյ` եղեւ անուանի յոյժ յաշխարհ ամենայն. վասն զի խոհական եւ արիական գործոց զհետ լեալ` արար բազում քաջութիւնս. եւ ՚ի վերայ հայրենեաց խնամարկեալ` ընդարձակեաց զնոյն ՚ի լերանցն Կովկասու մինչեւ ՚ի լերինս Տորոսի, վանելով զամենայն թշնամիս` որք նորոգ սկսեալ էին առնել մուտ յայն աշխարհ, եւ նեղել զազգն:
       Նիւքար իշխանն մեգացւոց` այսինքն մարաց, այր հպարտ հասել զօրօք ՚ի սահմանս ինչ հայոց ՚ի վերջին ժամանակս Հարմեայ` ՚ի հարկի կացուցեալ էր զնոսա ամս երկուս. եւ հանդերձեալ էր յարձակիլ ՚ի ներքո: Իսկ Արամայ ժողովեալ ՚ի հայոց անտի արս քաջս եւ առոյգս, զաղեղնաւորս եւ կամակարս իբրեւ յիսուն հազար, պատրաստեցաւ ՚ի պատերազմ : Եւ դիմեալ յայն կողմն իւրոյ ՚ի ուր տիրեալ էր Նիւքար, յաւուր միում յանկարծօրէն յառաջ քան զծագել արեւու եհաս ՚ի վերայ նորա եւ ՚ի դիմի հարեալ սատակեաց զբազմ ութիւն ամբոխից նորա եւ կալեալ զնա ինքն զՆիւքար` էած յԱրմաւիր . եւ հրամայեաց ցից երկաթի վարել ընդ ճակատ նորա, եւ վարսել ՚ի ծայր աշտարակի պարսպին ՚ի տեսիլ անցաւորաց. եւ զաշխարհն Նիւքարայ ընդ մասին կացոյց ՚ի հարկի մինչեւ ցլեառն զԱրասպ. եւ յանձն արար զայն ՚ի ձեռս Սիսակեանց ՚ի պահպանել:
       բ. Ընդ այն ժամանակս թագաւորն Ասորեստանեայց Արբէլ երկրորդ շինեաց յիւրում ՚ի զքաղաք ՚ի վերայ բլրոյ միոյ, որ յանուն նորա կոչեցաւ Արբէղա, այն է Արվիլ: Իսկ Բարշամ ոմն այր սէդ եւ գոռոզ ՚ի սահմանացն բաբելացւոց մարտ եդեալ ընդ նմա` էառ զայն ՚ի ձեռաց նորա, եւ ապա դիմեաց ՚ի սահմանս աշխարհին Հայոց քառասուն հազար հետեւակօք, եւ հինգ հազար հեծելազօրօք. եւ խրոխտայր խաղալ ՚ի ներքո: Յայնժամ` առեալ Արամայ զաղեղնաւորս եւ զվաղակաւորս իւր ` յարձակեցաւ ՚ի վերայ նորա եւ յանկարծուստ պատահեալ նմ` հալածական արար զզօրս նորա ընդ մէջ Կորդուաց ընդ դաշտն Ասորեստանի. եւ սատակեաց զբազումս ՚ի նոցանէ. եւ կալեալ զԲարշամ` սպան զնա. եւ տուեալ զսահմանսն զայնոսիկ ՚ի ձեռս ցեղին Կադմեանց` ինքն խաղաց յարեւմուտս ՚ի կողմանս կապադովկացւոց քառասուն հազար հետեւակօք, եւ երկու հազար հեծելովք: Անդ Պայաբիս ոմն Քաղեաց ՚ի տանէն Քամայ բռնացեալ ունէր զմիջոցս երկուց ծովուց, այսինքն Սեաւ ծովուն, եւ Միջերկրական ծովուն: Սա տեսեալ` թէ տիրէ արամ սահմանաց աշխարհին այնորիկ. ել ընդդէմ նորա սաստիկ պատերազմաւ. իսկ արին Արամ հասեալ ՚ի վերայ նորա` փախստական արար զնա, եւ էարկ ՚ի կղզի ինչ Ասիական ծովուն: Եւ ապա դարձ արարեալ ՚ի Կապադովկիա` եդ անդ մարզպան զմի ոմն յազգէ իւրմէ Մշակ անուն, եւ տասն հազար զօր ընդ նմա ՚ի վերայ աշխարհին. եւ հրամայեաց` զի բնակիչք աշխարհին այնորիկ խօսեցին ՚ի լեզու հայոց. եւ ինքն գնաց յաշխարհ իւր ՚ի Հայս. եւ անդ եւս եցոյց բազում գործս քաջութեան յայլեւայլ սահմանս. եւ արար բազում ուղղութիւնս. եւ այնչափ եղեւ նա անուանի, մինչեւ յանուն նորա կոչել այլոց ազգաց զաշխարհս մեր Արմենիա, եւ զազգս` արմէն կամ էրմէնի, այսինքն արամեան:
       գ. Իսկ Մշակ մարզպանն, (զոր Փիլոստորգիոս. ի. 12. եւ Կոստանդին Պերփեռուժէն` կոչեն Մոշոք առաջին իշխան Կապադովկիոյ ) շինեաց անդ քաղաք, եւ պարապեաց որմովք. եւ կոչեաց զայն յանուն իւր Մշակ. այլ բնակիչք տեղւոյն ոչ կարելով ուղիղ արտասանել` անուանեցին Մաժակ. որ եւ յետոյ կոչեցաւ Կեսարիա, եւ ռամկօրէն Ղայսէրի:
       Եւ քանզի այն աշխարհ զոր էառ Արամ, արտաքոյ է Մեծին Հայոց, վասն այսորիկ կոչեցաւ Առաջին Հայք. այսինքն թէ` արտաքոյ Հայաստանու` որ Մեծ Հայք կոչի, զառաջինն այս եղեւ երկիր Հայոց: Եւ անուանեցաւ սա մասնաւոր անուամբ Արմենիակ, կամ ըստ Վարդանայ Արամենեակ, որ եւ ըստ աւանդելոյ Յովհաննու կաթուղիկոսի` մինչեւ ցաւուրս իւր Արմենիկ կոչիւր ՚ի յունաց. նաեւ պատմիչք յունաց զայն գաւառն Արմենիաքոն կոչեն. եւ զբնակիչսն Արմենիաքի անուանեն: Եւ զի Արամ յայնոսիկ տեղիս հետ զհետէ էառ եւ զայլ բազում սահմանս ծովէ ՚ի ծով, եւ ելից բնակչօք, եւ ետ նոցա խօսիլ հայերէն, վասնորիկ նաեւ այնոքիկ կողմանք կոչեցան Երկրորդ Հայք, եւ Երրորդ Հայք, երեքին եւս անուանեալ Փոքր Հայք: Եւ զի առ երիկայ սոցա մին ՚ի հինգետասան աշխարհաց Մեծին Հայոց առ Եփրատաւ, հայելով ՚ի սոսա` կոչեցաւ այն Չորրորդ Հայք. որպէս դնի եւ ՚ի պատկերի աշխարհագրութեան հայոց: Բայց գիտելի է, զի ասէ Յովհաննէս կաթողիկոս, թէ զանուանս սոցա յետ ժամանակաց փոփոխեաց Մօրիկ կայսր. այլ զայսմանէ տես ՚ի ծանօթութիւնս. գ. գրոց:
       դ. ՚Ի նմին ժամանակի թագաւորեաց ՚ի վերայ Ասորեստանի Նինոս որդի Արբէլայ երկրորդի յորդւոց անտի Բէլայ, ամս. ծբ: Սա ընթերցել զգիրս նախնեաց, նախանձել տոչորէր ՚ի սրտի, զի եւ ինքն լիցի անուանի քաջութեամբ, եւ իւր անուն միայն յիշեսցի: Որոյ վասն իսկ` ասի, թէ հրամայեաց այրել զգիրս պատմութեանց ինչ քաջաց եղելոց յառաջագոյն: Եւ ինքն ժողովել զմանկունս վայելչահասակս եւ զօրաւորս զօրութեամբ` մարզեաց զնոսա` ՚ի զինաշարժութիւնս. եւ ուսոյց տանիլ աշխատութեանց եւ վշտաց պատերազմի, եւ ապա գումարեալ զայլ եւս զօրս բազում յոյժ, եւ միաբանեալ ընդ նախնի արաբացիս` խաղաց նոքոք ՚ի վերայ աշխարհաց բազմաց. եւ տիրեաց նոցա: Էառ եւ զԵգիպտոս, եւ զսահմանս նորա. դիմեաց եւ ՚ի Բակտրիացիս եւ ՚ի Հնդիկս. բայց ոչ կարացել տիրել նոցա դարձաւ յետս:
       Լուեալ սա ՚ի պատմութեանց թէ Բէլ նախահաւ իւր սպանեալ իցէ ՚ի Հայկայ, երկնէր ՚ի սրտի առնուլ վրէժս յորդւոց նորա ապա իբրեւ դարձաւ ՚ի Հնդկաց` պատրաստեցաւ դիմել յաշխարհն հայոց, եդեալ ՚ի մտի` ոչ միայն տիրել, այլեւ ջնջել զազգն Հայկայ բոլոր: Եւ սակայն զգուշացուցեալ յաւագանւոյն. եւ զանգիտեալ ՚ի համբաւոց մեծամեծ գործոցն Արամայ` նահանջեցաւ ՚ի խորհրդոց իւրոց, եւ խօսեցաւ խաղաղութիւն ընդ նմա. եւ անուանեաց զնա երկրորդ իւր, եւ ետ նմա ածել վարսակայ մարգարտեայ:
       Յետ այսորիկ ձեռն էարկ Նինոս, եւ շինեաց նորոգ զքաղաքն Աթուր, յորում նստէր` առ ափամբ Տիգրիսի. զոր կոչեաց զիւր անուն Նինուէ. երկայն ութիւն քաղաքին հարիւր յիսուն ասպարէզ հասարակ. կամ եօթն փարսախ եւ կէս. եւ լայնութիւնն իննսուն ասպարէզ հասարակ. կամ չորս փարսախ եւ կէս, իսկ ըստ գրելոյ ՚ի մարգարէութեն Յովհաննու` մեծ ութիւն նորա էր իբրեւ գնացս երից աւուրց: Բարձրութիւն պարսպին հարիւր ոտնաչափ. եւ լայնուին այնչափ ընդարձակ մինչեւ երեք կառք դէմընդդէմ կարէին անարգել եւ դիւրաւ ընթանալ: Զկնի աւարտելոյ Նինոսի զայս գործ մեծ` միւսանգամ սկիզբն արար պատերազմի ընդ Բակտրիացիս. եւ գումարեաց զօր բազում յԱսիոյ. ըստ Կտեսեայ` եօթն եւ տասն հարիւր հազար հետեւակաց. եւ երկու հարիւր հազար հեծելոց. ընդ որս եւ վիշտասան հազար գերանդազէն կառք: Թագաւորն բակտրիացւոց եւս գումարեալ զօրս չորեք հարիւր հազար` դարանակալ եղեւ Նինոսի ՚ի կիրճս լերանց. եւ իբրեւ էանց մասն ինչ զօրուն Նինոսի, յարեաւ ՚ի վերայ, եւ կոտորեաց հարիւր հազար այր ՚ի զօրաց նորա: Բայց Նինոսի ոչինչ յուսահատեալ` բազում տաժանմամբ եմուտ յերկիր նորա. եւ տիրեաց բազում քաղաքաց. եւ պաշարեաց զԲակտրի զերեւելի եւ զամուր քաղաք. այլ չկարաց առնել ինչ. մանաւանդ թէ վտանգեցաւ: Յայնժամ Շամիրամ կին Մենոնայ զօրավարի նորա` եցոյց նմա հնարս. որով էառ նա զքաղաքն. եւ դարձաւ յաշխարհ իւր:
       ե. Իսկ Արամ նահապետ հայոց պայազատեալ զազգ իւր ամս իբր. ծը. վախճանեցաւ, թողեալ զտէր ութիւն ազգին` որդւոց իւրում Արայի: Գործք Արամայ եւ քաջութիւնք նորա` որպէս եւ Արայի եւ այլոց ոմանց ՚ի Հայկազանց, թէպէտ եւ բազմօք աւանդեալ են ՚ի Մարիբասայ, բայց Խորենացին համառօտիւ յիշէ. ըստ որում եւ ինքն վկայէ. 12. եւ 13. Եւ ՚ի գլ. 19. ասէ. կարի շատ լինի, թէ զամենայն որ ինչ արժան է, ասիցեմք ՚ի ճառիս, զնախակարգելոց արանցդ (Հայկազանց ) զգործս եւ զբանս: