Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Յետ որոյ մեռաւ Զարմայր ՚ի պատերազմին Տրոյիոյ, անկաւ շփոթ ութիւն մեծ յիշխանս հայոց ամս իբր երկու, այլ Շաւարշ ոմն ՚ի ցեղէ առաջնոյն Շաւարշայ երիտասարդ առոյգ եւ զօրաւոր` բռնացաւ ՚ի բազում տեղիս յաշխարհին Հայոց, եւ հնազանդեցոյց զազգն, եւ պայազատեաց ամս իբր. խգ: Եւ յետ նորա յարեաւ ՚ի նահանգէ Սիւնեաց այր ոմն սէգ եւ հզօր` Պերճ անուն, յաւուրս Հեղեղայ քահանայապետի. եւ տիրեաց բովանդակ աշխարհին Հայոց. եւ նուաճեայ զբազում ազգս . եւ տարածեաց զբազուկ իշխա նութեան իւրոյ ՚ի հեռաւոր տեղիս. եւ գումարեալ զօր բազում` եդ նորոգ կարգ զինուորական յահարկութիւն շրջակայ ազգաց: Եւ կեցեալ ամս իբր. լե. մեռաւ:
       Պայազատեաց ապա փոխանակ նորա զՀայս արբունն քաջ ամս իբր. իէ, եւ յաւուրս սորա օծաւ սաւուղ թագաւոր եւ ի վերայ ամենայն Իսրայէլի: Եւ յետ Արբունայ պայազատեաց զՀայս երկրորդ Պերճ, ամս իբր. խ. յորոյ աւուրս թագաւորեաց Դաւիթ արքայ: Եւ յետ Պերճայ աւուրս բազուկ երկայնակեաց ամս իբր. ծ: Եւ ՚ի սորա աւուրս յամի աշխարհի. 2993. կամ ըստ եօթանասնից. 4192. եղեւ հիմնար կութիւն տաճարին սողոմոնի. որ եւ կատարեցաւ յետ եօթն ամաց` յամի աշխարհի. 3000. կամ ըստ եօթանասնից . 4199. հազար ամօք յառաջ քան զծնունդ Քրիստոսի:
       Յետ Բազուկայ պայազատեաց զՀայս` հայ, ամս իբ. խդ, զսա Գրիգոր Մագիստրոս անուանէ հրաշակերտ տեսլեամբ: Եւ յետ հոյայ պայազատեաց Յուսակ` ամս. իբ. լա: Եւ յետ նորա Ամրակ երկրորդ` ամս իբր: Եւ ապա Կայպակ ամս. իբր. խե: Սա հզօր գտեալ քան զբազումս ՚ի նախնեաց` արար բազում գործս քաջութեան, եւ վանեաց զթշնամիս իւր:
       Եւ յետ մեռանելոյ նորա նստաւ Փառնուազ առաջին` ամս իբր լդ: Ապա Փառնակ երկրորդ` ամս իբր. խ: ՚Ի սորա առաջնում ամի թագաւորաց ՚ի վերայ Ասորեստանեայց Փուտ կամ Փուղայ. յորոյ աւուրս ասի քարոզել Յոնանու մարգարէի ՚ի Նինուէ: Այլ Փառնակ նահապետ հայոց զամենայն աւուրս իւր յանհոգս կեցեալ` ոտնակոխ արար զաշխարհ իւր օտար ազգաց. եւ բազում գաւառք անկան ընդ տէրութեամբ Ասորեստանեայց:
       Ապա յարեաւ ՚ի զարմէ անտի Հայկայ սկայորդի. եւ զօրացեալ յոյժ` գրաւեաց յինքն զբոլոր Հայաստան, եւ տիրեաց բազում քաջութեամբ` ամս իբր. ժէ: Յաւուրս սորա երեւեցաւ Հռոմուլոս, եւ շինեաց զՀռովմ. զորմէ արժան է մեզ սակաւուք գրել աստ, համառօտելով միանգամայն եւ զյաջորդութենէ իշխա նութեան հռովմայեցւոց:
       բ. Իբրեւ առաւ քաղաքն Տրոյիա, Ենէաս ոմն ՚ի նախարարաց անտի տրովադացւոց փեսայ Պրիամոսի արքայի` մեկնեցաւ ՚ի սահմանաց անտի` գնալ յԻտալիա քսան եւ մի նաւուք, եւ երեք հազար չորեք հարիւր արամբք: Հասեալ ՚ի ճանապարհի ՚ի բերան Ադրիական ծովուն շինեաց զերկուս քաղաքս, զԿորկիւրա` այսինքն զՔեօրֆէզ, եւ զՄեղենա: Դիմեալ ապա ընդ Տիբերիս գետ Իտալիոյ` շինեաց անդ զնորն Տրոյիա, եւ նստաւ անդ, ուր էառ իւր էին զԼաբինա զդուստր Լատինոսի արքային, որ թագաւորէր յԻտալիա. յորմէ եւ ընկալան զանուն ազգք լատինացւոց, որք էին սերեալք յազգէն յունաց եղելոց ՚ի Պեղոպոնիդա, եւ եղեւ իբրեւ մեռաւ Լատինոս, թագաւորեաց փոխանակ նորա նա ինքն Ենէաս: Եւ յետ մահուան Ենէասայ` թագաւորեաց որդի նորա Աղքանիոս ծնեալ կնոջէ նորին, որ էր դուստր Պրիամոսի արքային Տրոյիոյ: Եւ քանզի Լաբինա երկրորդ կինն ենէասայ յղի էր, երկուցեալ` թէ գուցէ Աղքանիոս չարիս ինչ հասուսցէ նմա վասն մանկանն` զոր յարգանդի ունէր, փախստեայ անկաւ յանտառս. եւ անդ երկնեալ ծնաւ արու զաւակ . եւ կոչեաց զնա Յուլիոս Սիլվիոս` այսինքն է անտառային: Իբրեւ գիտաց զայս Աղքանիոս, կտակաւ ետ զթագաւորութիւնն Սիլվիոսի` իբր եղբօր իւրում. եւ յետ Սիլվիոսի յաջորդեցին մենաստան թագաւորք:
       Եւ զկնի նոցա թագաւորեաց Ամուղիոս. որոյ կամեցեալ յապահովս թագաւորել յորդւոց յորդիս, տարագրեաց զեղբայր իւր զՆումիստր. եւ սպան զորդի նորա զԵդեսոս. եւ արգել զդուստր նորա զՌէա ՚ի տաճար Վեստասայ: Իսկ Ռէա յղացեալ ՚ի քրմէ տաճարին` ծնաւ զերկուս որդիս, զՀռոմուլոս եւ զՀռեմոս: Զայն իբրեւ լուաւ Ամուղիոս, հրամայեաց ընկենուլ զնոսա ՚ի Տիբերիս գետ. ուր ալիք ջուրց հանին զնոսա յափն գետոյն. զորս գտեալ հովուի միոջ` տարաւ ՚ի տուն իւր. եւ ետ սնուցանել զնոսա կնոջ իւրում` որ կոչիւր Լուբա, որ նշանակէ էգ գայլ. որոյ վասն ասացաւ, թէ երկոքին սոքա ՚ի գայլոյ սնան:
       Զարգացել սոցա ՚ի տիս հասկի, եւ տեղեկացել ամենայն անցից, որք անցին ընդ նոսա, ժողովեցին առ ինքեանս զբազմութիւն հովուաց. եւ յանկարծակի գրոհ տուեալ մտին ՚ի քաղաքն, ուր նստէր Ամուղիոս արքայ. եւ դիմեալ ՚ի վերայ նորա` սրախողխող կորուսին զնա. եւ դարձուցին յաթոռ թագաւորութեան զհաւն իւրեանց զՆումիտոր, զոր աքսորեալն էր Ամուղիոս: Եւ Նումիտոր փոխարէն ետ նոցա տեղի ընդարձակ ՚ի պարգեւս. եւ հրամայեաց նոցա շինել իւրեանց քաղաք, եւ պայազատել ՚ի նմա իշխանութեամբ:
       գ. Զօրացեալ Հռոմուլոսի` որ էր յայնժամ իբր ՚ի քսան ամաց հասակի, շինեաց ՚ի տեղւոջ անդ զհոյակապ քաղաքն Հռովմ, յամի ի. 3251. կամ ըստ եօթանասնից. 4450. ՚ի վերջնում ամի իշխանութեան Սկայորդւոյ նահապետին հայոց: Եւ զի Պարիսպ քաղաքին եղեւ ցած, եղբայրնորին Պռեմոս այպն արարեալ զնովաւ` ընդոստ էանց ըստ նոյն: Զայմոս այպն արարեալ զնովաւ` ընդոստ էանց ընդ նոյն: Զայրացաւ ընդ այս Հռոմուլօս. եւ կասկած եւս առեալ զնմանէ թէ բռնասցի ՚ի վերայ իւր, սպան զնա:
       Յետ շինելոյ զայս քաղաք` կարգ եդ ՚ի նմա Հռոմուլոս. եւ յերիս բաժանել զբնակիչս` կացոյց ՚ի վերայ իւրաքանչիւր բաժնի վերակացուս իբրեւ զզօրագլուխս. եւ զերեսին բաժինսն դարձեալ բաժանեաց ՚ի տասն դասս. եւ կարգեաց ՚ի վերայ նոցա զտասնապետս: Զմեծամեծս եւ զազնուատոհմս որոշեաց յաղքատաց. եւ ետ նոցա պէսպէս պաշտօնատարութիւնս դատաստանաց եւ իրաւանց. եւ գումար ժողովոյ սոցա կոչեցաւ Սինկղիտոս, կամ ծերակոյտ. որոյ մեծագոյն մասին հաւանութեանն պարտական էր հաւանիլ արքայ: Այլ իբրեւ սկսաւ Հռոմուլոս բռնանալ ՚ի վերայ ամենեցուն, Սինկղիտոսք սպանին զնա ՚ի ծածուկ յետ կալոյ նորա յիշխանու թեան ամս. լը. եւ համբաւ հանին զնմանէ` թէ դիքն յափշտակեցին զնա. որոյ վասն ռամիկք աստուածացուցին զՀռոմուլոս:
       Յաւելուած:
       դ. Յետ Հռոմուլոսի նստաւ թագաւոր Հռովմայ` նումա Պոմպիլիոս: Սա կանգնեաց ՚ի Հռովմ բագինս կռոց. եւ կարգեաց պաշտօնեայս նոցա. եւ սահմանեաց օրէնս խտրականաց . կառոյց եւ տաճար հոյակապ յանուն Յանոսի` առաջնոյ թագաւորին Իտալիոյ, զոր աստուածացուցեալ էրն. եւ անուանեաց զայն` տաճար խաղաղութեան. զոր ՚ի ժամանակս պատերազմի բանային, եւ ՚ի ժամանակս խաղաղութեան փակէին: Սա բաժանեաց եւ զտարին յերկոտասան ամիսս, (զի ասի` թէ յառաջն տասն ամիսս թուէին յայնոսիկ կողմանս ) յաւելեալ ՚ի նոսա զյունիսն ՚ի պատիւ Յանոսի. եւ զփետրվարն վասն նորոգելոյ եւ մաքրելոյ յայնժամ զքաղաքն Հռովմ. զի փետրվար մաքրութիւն թարգմանի:
       Զկնի նումայի թագաւորեաց տուղղոս Հոստիլիոս . որ եմոյծ ՚ի հռովմայեցիս զվարժութիւն պատերազմական մրցմանց. եւ արար յաղթութիւն բազում, եւ մեծացոյց զՀռովմ: Առ սովու գրգռեցաւ պատերազմ ՚ի մէջ հռովմայեցւոց եւ ալբանիացւոց սահմանակցաց նոցին. եւ առ վճարումն յաղ թութեան պայման եդին ՚ի միջի` կարգել յերկուց կողմանց զերիս արս. զի որոյ կողմն յաղթեսցի, պարտութիւն խոստովանեսցին իշխանք այնր կողմանն: Ուր զարմանալի ինչ պատմի` արժանի գրելոյ. իբր զի գտան յայնժամ յԱլբանիա երեք եղբարք հարազատք ՚ի միասին ծնեալք, որք կոչէին Կորտիոսք . նոյնպէս եւ ՚ի Հռովմ գտան այլ երեք եղբարք հարազատք ՚ի միասին ծնեալք` որք կոչէին Ովրատիոսք. վեցեքին եւս ՚ի միում աւուր ծնեալ որդիք երկուց քերց:
       Սոքա կարգեցան յերկուց կողմանց. եւ իբրեւ ՚ի դիմի հարան միմեանց ՚ի դաշտի , անկան երկու Ովրատիոսք. իսկ Կորտիսոք երեքին եւս վիրաւորեցան չարաչար: Ապա փոյթ կալեալ միոյ յՈվրատեանց` յաղթանակել երից վիրաւորելոց, բայց ոչ կարելով երիցն միանգամայն զդէմ ունիլ` սակաւ կեղծեօք ՚ի փախուստ դառնալ. եւ նոքա պնդեցան զկնի` մինչեւ անջատ եղեն ՚ի միմեանց: Եւ իբրեւ ետես զնոսա Ովրատիոս զատեալս յիրերաց, անդրէն յետս դարձեալ` մի առ մի եհար եւ սպան զնոսա. եւ այսու գտան յաղթօղ հռովմայեցիք: Իսկ Տուղղոս թագաւոր Հռովմայ ՚ի վախճանի իւրում հրդեհակէզ լեալ հանդերձ ամենայն ընտանեօք իւրովք ` մեռաւ:
       Յետ նորա թագաւորեաց Անկոս Մարտիրոս. որ առաւել մեծացոյց զՀռովմ` նոր Պարիսպ կանգնեալ զնովաւ. եւ յաղթեաց լատինացւոց: Յետ որ թագաւորեաց Տարկուինոս Պրիսկոս. եւ սա զառաջինն ՚ի թագաւորս Հռովմայ եդ անձին շուք եւ ձեւ թագաւորական` արկեալ զիւրեւ ծիրանի, եւ կալեալ ՚ի ձեռին գաւազան արքունի: Սա առաւել եւս ընդարձակեաց զՊարիսպ քաղաքին. եւ սպանաւ դաւաճանութեամբ յորդւոց Անկոսի Մարտիոսի:
       ե. Յետ տարկուինոսի Պրիսկեայ թագաւորեաց Սերվիոս Տուղղիոս: Սորա էին երկու դստէրք, զորս ետ երկուց թոռանց Տարկուինոսի իւրում նախընթացի. զերէց դուստրն` որ էր քաղցրաբարոյ եւ հեզ, որ եւ սիրէր զհայր իւր, ետ Ղուկիոսի` որ էր այր դաժան եւ գաղտնամիտ. իսկ զկրտսերն` որ էր լիրբ եւ վայրենաբարոյ, որ եւ ատեայր զհայր իւր, ետ Որոնտեայ` որ էր այր հեզահամբոյր եւ խաղաղասէր: ՚Ի գրգռիլ Ղուկիոսի ընդդէմ աներոյն` կին նորա հանդարտեցուցանէր զնա. եւ ՚ի խրոխտալ կնոջ Որոնտեայ առնուլ զթագաւորութիւն հօր իւրոյ` այր նորա զիջուցանէր զնա: Այլ հուսկ յետոյ միաբանեալ վայրենամիտ դստերն ընդ տագեր իւրում, որ կոչիւր Տարկուինոս Սուպերբոս, այսինքն է հպարտ, ետ սպանանել զհայր իւր զՏուղղիոս. եւ կառօք կոխելով էանց ՚ի վերայ դիոյ նորա եւ թագաւորեաց նա ինքն Տարկուինոս: Սա հնարեցաւ ՚ի Հռովմ զբանս եւ զտանջանս. եւ յառաւելուլ նորա ՚ի չարիս մերկացուցին զնա Սինկղիտոսք ՚ի թագաւորութենէ. եւ աքսորեցին: Եւ այնուհետեւ ոչ եւս եդին հռովմայեցիք ինքնակալ թագաւոր ՚ի Հռովմ, այլ` զերկուս հիւպատոս ամենայն յամէ. բայց առ հաճելոյ զմիտս ժողովրդեան որք թագաւորի անուամբ ցանկային պարծիլ, ընտրեցին զոմն ՚ի ծերոց. եւ անուանեցին զնա թագաւոր մեհենական իրաց, եւ կամ քրմապետ. իբր զի պաշտաման կռոց միայն խնամ ունիցի, եւ բնաւ յայլ իրս մի լիցի ձեռնամուխ: Եւ այս իշխա նութիւն հռովմայեցւոյ բաց ՚ի հիւպատոսութենէ, որ ամենայն յամէ նորոգիւր, պէսպէս եւս փոփոխեցաւ մինչեւ ցմիահեծան կայսերութիւն` ցաւուրս Յուլիոսի, եւ մանաւանդ Օգոստոս կայսեր: Ուր թէպէտ եւ բազում ինչ արժանի յիշատակի ունէաք գրել, այլ զի այնք ոչ պատկանին մերումս պատմագրութեան, թողեալ զնոսին` ՚ի մերն փութասցուք: