ա.
Տիգրան
երկրորդ
արքայ
հայոց
զայրացեալ
ընդ
գործս
հռովմայեցւոց,
եւ
կամեցեալ
իսպառ
վանել
զնոսա,
կացոյց
իւր
սպարապետ
զՄիհրդատ
որ
նորոգ
հասեալ
էր
առ
նա.
եւ
վաղվաղակի
յօրինեաց
՚ի
քաղաքս
զբազում
գործարանս
զինուց.
եւ
կարգեաց
զօրս
ընտրանօք.
եւ
՚ի
նոցունց
հատընտիր
արարեալ
արս
քաջակորովս
եօթանասուն
հազար
հետեւակաց,
եւ
քառասուն
եւ
հինգ
հազար
հեծելոց,
մարզեաց
զնոսա
՚ի
ձեռն
նորին
Միհրդատայ
՚ի
հրահանգս
իտալացւոց`
ըստ
գրելոյ
Ապպիանոսի.
եւ
անձակեաց
զնոսա
՚ի
Պոնտոս:
Ուր
վերստին
կարգ
եդեալ
՚ի
նոսա
Միհրդատայ`
դիմեաց
՚ի
Փոքրն
Ասիա.
եւ
տիրեաց
վերստին
բազում
գաւառաց:
Եւ
երկիցս
՚ի
դիմի
հարեալ
յաղթեաց
Փաւիոսի,
որ
՚ի
Ղուկուղեայ
զօրագլուխ
էր
կարգեալ
այնոցիկ
կողմանց.
յորում
պատերազմի
հարաւ
եւ
ծնօտ
Միհրդատայ,
եւ
ընկալաւ
զվէրս.
այլ
փութով
առողջացաւ.
զի
ունէր
ընդ
իւր
զբազմ
ութիւն
հմուտ
բժշկաց
յարաբացւոց
եւ
՚ի
սկիւթացւոց:
Գրեն
աստ
պատմիչք
հռովմայեցւոց,
թէ
յիրաւի
բնաջինջ
սպառէին
փաւիոսեանքն
ամենայն,
եթէ
չէր
յայնժամ
վիրաւորեալ
Միհրդատայ:
բ.
Այլ
նա
ինքն
փախուստ
անձնապուր
ճողոպրել`
անկաւ
առ
նիզակակից
իւր
Տրիարիոսի
մեծ
իշխան
հռովմայեցւոց.
եւ
խնդրեաց
օգնակա
նութիւն
՚ի
նմանէ.
յայնժամ
եւ
նա
ժողովեալ
զոր
բազում
յարանց
քաջաց`
զհետ
եղեւ
Միհրդատայ,
մինդեռ
նա
բանակեալ
էր
՚ի
կողմանս
Կապադովկիոյ
յայնկոյս
գետոյն.
որ
եւ
կարծելով`
թէ
հռովմայեցիք
վաստակեալք
իցեն
՚ի
ճանապարհէ,
էանց
ընդ
կամուրջս,
եւ
՚ի
դիմի
հարաւ
նոցա
անդ.
հրաման
տուեալ
մնացեալ
զօրաց
իւրոց,
զի
՚ի
խառնիլ
պատերազմին`
նոքա
եւս
դիմեսցեն
ընդ
միւս
կամուրջն
՚ի
վերայ
թշնամեաց:
Եւ
իբրեւ
ընդերկար
պատերազմաւ
վաստակեալ
երկոցունց
կողմանց`
հաւասար
գտանէին,
անդէն
հատեալ
անկաւ
կամուրջն`
ընդ
որ
խուռն
դիմել
ձկտէին
մնացեալքն
՚ի
հանդիպոյ.
որով
եւ
Միհրդատ
ոչ
ինչ
կարաց
վճարեալ:
Եւ
երկաքանչիւր
կողմանք
յետս
ընդ
կրունկն
դարձեալ`
ամրացան
՚ի
բերդս
իւրեանց,
եւ
ոգի
առին
քանզի
եւ
ոչ
սակաւ
ձմեռն
՚ի
վերայ
կայր:
Եւ
ապա
միւսանգամ
ճակատեալ
Արիարիոսի
եւ
Միհրդատայ
ընդդէմ
միմեանց,
արգելան
՚ի
յանկարծահաս
իմն
սաստիկ
եւ
՚ի
զարհուրագին
մրրկէ,
որ
զգրաստս
նոցա
բռնութեամբ
մղեալ
ընկենոյր,
եւ
զվրանս
քակտեալ
խլէր,
եւ
զոմանս
՚ի
զօրաց
՚ի
վայր
կործանէր,
եւ
զոմանս
գահավէժ
առնէր.
որոյ
վասն
դարձեալ
մեկնեցան
՚ի
միմեանց:
գ.
Յետ
այսորիկ
իբրեւ
լուաւ
Արիարիոս,
թէ
Ղուկուղէս
մօտ
հասեալ
է
յիւր
օգ
նութիւն
յառաջ
քան
զլուսանալ
առաւօտու
անկաւ
՚ի
վերայ
բանակին
Միհրդատայ.
եւ
յերկարիլ
մարտին`
թէպէտ
երկոքին
կողմանքն
եւս
մնացին
անպարտելի,
այլ
Միհրդատ
վստահ
եղեալ`
յառաջ
մղեաց
զզօրսն.
եւ
յաղթօղ
հանդիսացաւ.
եւ
ցանեւցիր
փախուցեալ
զթշնամիս`
վարեաց
զհետեւակազօրս
նոցա
՚ի
տղմուտ
վայրս
խորաձորոց.
ուր
անկեալ
կորնչէին
անճարակ:
Եւ
ապա
առաւել
եւս
զօրացեալ
Միհրդատայ`
յհետ
պնդեցաւ
հեծելազօրուն
քաջակորով
արութեամբ
ընդ
դաշտս:
Եւ
յարշաւանսն
անդ
մի
ոմն
՚ի
հարիւրապետացն
հռովմայեցւոց
որ
ծառայական
տարազու
հետեւակ
ընթանայր
հաւասար
Միհրդատայ`
որ
հեծել
գնայր,
եհար
զնա
սաստիկ
ընդ
ազգերս
նորա
քանզի
ոչ
իշխեաց
ընդ
թիկունսն
հարկանել
վասն
զրահիցն
ամրութեան:
Հասին
նոյնժամայն
թիկնապահք
նորա,
եւ
չարամահ
սպանին
զայրն.
եւ
Միհրդատ
մեկուսացաւ
՚ի
վերջին
կողմն
ճակատուն
կարեվէր
խոցեալ:
Յայնմ
վայրի
ձայն
ետուն
մտերիմքն
Միհրդատայ
՚ի
զօրս
նոցա,
որք
՚ի
նմին
ժամու
ունէին
յաղթող
լինել
քաջուբ,
յետս
ընկրկիլ
՚ի
պատերազմէ :
Այս
անակնկալ
ձայն
պատճառ
եղեւ
շփո
թութեան
արի
պատերազմականաց,
խիթացեալ`
թէ
գուցէ
մեծ
ինչ
վնաս
հասեալ
իցէ.
եւ
ապա
իրազեկ
լեալ`
թէ
վիրաւորեալ
է
Միհրդատ,
խուռն
ամբոխիւ
եկեալ
պատեցին
զնա
լալով
՚ի
դաշտի
անդ .
այլ
Տիմոթ
ոմն
արգելեալ
զհոսումն
արեանն`
հանգոյց
զսիրտս
նոցա.
եւ
Միհրդատ
յանդիմանեաց
զայնոսիկ`
որք
ձայն
ետուն
զօրացն
յետս
կասիլ
՚ի
յաղթութենէ:
Իսկ
հռովմայեցիք
պարապ
գտեալ`
աճապարեցին
՚ի
փախուստ.
որ
եթէ
այս
դիպուած
ոչ
էր
պատահեալ,
բնաջինջ
կորնչէին
ամքին`
ըստ
գրելոյ
Դիովնի:
Եւ
իբրեւ
իսպառ
հանդարտեցան
ցաւք
Միհրդատայ,
անդէն
՚ի
նմին
աւուր
խաղացոյց
զզօրս
իւր
մոտ
առ
բանակն
հռովմայեցւոց,
որք
արդէն
լքեալ
էին
յերկիւղէ
Միհրդատեանց
եւ
ետ
կրկին
պատերազմ
եւ
ընկճեալ
նուաճեաց
զնոսա
ամենեւին:
Յորում
աւուր
՚ի
զօրաց
հռովմայեցւոց
ասեն
անկանիլ
աւելի
քան
զեօթն
հազար
արանց.
յորս
հարիւր
եւ
յիսուն
հարիւրապետք
էին,
եւ
քսան
եւ
չորս
հազարապետք,
որոյ
նմանն
երբեք
չէր
եղեալ,
այսինքն
անկանիլ
՚ի
միում
պատերազմի
այսչափ
մեծամեծ
արանց
հռովմայեցւոց.
զոր
եւ
լուեալ
Կիկերոնի`
ողբաց
մեծապէս.
որպէս
եւ
տեսանի
՚ի
բանսն
նորա`
որ
կոչի
Մանիլեան:
դ.
Յետ
այսորիկ
՚ի
կարծիս
անկեալ
Միհրդատայ,
թէ
գուցէ
եւ
այլ
եւս
գտցին
իւր
թշնամիք
անյայտք
՚ի
զօրաց
միջի,
հանդէս
արար
ընտրութեան
նոցա
իբր
՚ի
պատճառս
այլ
ինչ
իրաց.
եւ
հրամայեաց
անդէն
վաղվաղակի
տկրաքանչիւր
յիւր
վրանս
երթալ.
եւ
՚ի
գնալ
նոցա
՚ի
վրանսն
ըստ
թուոյ
խմբից
իւրեանց
հռովմայեցիք
ոմանք
`
որք
հնարիւք
խառնել
էին
ընդ
զօրս
նորա,
միայնակ
մնացին
՚ի
բացի.
զորս
առեալ
կորոյս
անդէն:
Սպան
եւ
զԱտտիղիոս
հռովմայեցի`
զայր
՚ի
ծերակուտէ
անտի,
որ
փախուցեալ
՚ի
դատաստանաց`
ապաւինեալ
էր
յոտս
Միհրդատայ,
եւ
բարեկամաբար
ընկալեալ
՚ի
նմանէ,
բայց
կարծիս
դաւաճա
նութեան
առել
զնմանէ`
ոչ
խնայեաց
եւ
՚ի
նա:
Եւ
ապա
եկեալ
՚ի
փոքր
Հայս`
եբարձ
անտի
որչափ
ինչ
համբարս
կարաց
առնուլ.
եւ
զմնացորդս
եդ
յեղծումն
ապականութեան,
զի
մի
Ղուկուղէս
եկեալ
անդր`
համբարս
գտցէ:
Եւ
ինքն
զտեղի
առեալ
ուրեք`
մնայր
գալստեան
Տիգրանայ
եւ
զօրաց
նորա
քանզի
ոչ
կամէր
յայնժամ
մտանել
՚ի
պատերազմ
առանց
Տիգրանայ:
Եւ
յակն
ունել
նորա
այսմ,
Միհրատ
արքայ
մարաց
փեսայ
Տիգրանայ
յառաջապահեստ
առաքեալ
՚ի
նմանէ,
յանպատրաստից
յարձակեցաւ
՚ի
վերայ
թափառական
զօրացն
հռովմայեցւոց,
եւ
հարուածս
անհնարինս
ետ
նոցա:
ե.
Իսկ
Ղուկուղէս
մեծ
սպարապետ
հռովմայեցւոց
յետ
միանգամ
եւ
երկիցս
հարուածս
ընդունելոյ
յերեսաց
Միհրդատայ
եւ
Տիգրանայ,
անկեալ
՚ի
վարանս
`
ոչ
՚ի
տեղւոջն:
Ելանել
իշխէր,
եւ
ոչ
անդէն`
ուրէրն,
դեգերիլ
համարձակէր,
ապա
եդ
՚ի
մտի
ընդ
առաջ
ելանել
Տիգրանայ,
զի
թերեւս
յանակնկալ
եւ
՚ի
վաստակեալ
պահու
՚ի
վերայ
հասեալ`
շփոթել
կարասցէ
զզօրս
նորա,
եւ
գործել
ինչ
նախճիրս:
Բայց
ոչ
յաջողեցաւ
նմա
այս.
քանզի
զօրք
նորա
առ
փոքր
մի
զհետ
երթեալ
նորա`
իբրեւ
մերձ
եղեն
խոտորիլ
՚ի
Կապադովկիա,
զահի
մեծի
հարեալ`
թէ
գայ
Տիգրան,
ամենեքին
միաբան
սկսան
յետս
դառնալ
առանց
ինչ
բարբառելոյ
առ
միմեանս
իբրեւ
՚ի
միոյ
ոգւոյ.
եւ
մնացին
սակաւք
յոյժ.
յորոց
միջի
երեւելի
էին
գունդքն
Վաղերեան
կոչեցեալ.
այլ
նոքա
եւս
խորհէին
փախչիլ:
Ղուկուղէս
ամենայն
իրօք
հնարէր
որսալ
զմիտս
նոցա,
եւ
թախանձէր
զնոսա .
զի
մի
ցուցցեն
զվատութիւն.
զմի
մի
՚ի
նոցանէ
աղաչէր.
եւ
առ
վրանս
նոցա
դեգերեալ
պաղատէր
լալով
եւ
թախծեալ
ոգւով.
մինչեւ
նաեւ
զոմանց
զձեռանէ
կալեալ
աղերսէր:
Իսկ
նոցա
ցնցեալ
զձեռս
նորա
մերժելով
եւ
զայրանալով
ասէին.
երթ
դու
եւ
առանձինն
տու'ր
պատերազմ
ընդ
նոսա:
Բայց
յետոյ
վաղերեան
զօրք
յաղթահարել
յաղաչանաց
այլոց
զօրաց
մնացելոց`
յանձն
առին
կալ
եւ
զայն
ամառն
՚ի
պատերազմ:
Այլ
այսու
ամիւ
ոչ
վստահ
եղեալ
Ղուկուղեալ
՚ի
վերայ
նոցա`
ոչ
եհան
զնոսա
՚ի
ճակատս.
եւ
Տիգրան
եկեալ
յաւարի
էառ
զԿապադովկիա.
եւ
յանձն
արարեալ
զայն
Միհրդատայ`
դարձաւ.
եւ
Միհրդատ
սիգաճեմ
բարձրացաւ
՚ի
վերայ
հռովմայեցւոց.
եւ
տիրեաց
ամենայն
տեղեաց`
զորս
առեալ
էր
նոցա
՚ի
ձեռաց
նորա
եւ
այնու
հետեւ
օր
քան
զօր
առաւել
զօրանայր.
եւ
թէպէտ
եօթանասնամեայ
ոք
էր
յայնժամ
Միհրդատ
ըստ
վկայելոյ
Դիովնի,
բայց
իբրեւ
երիտասարդ
ժիր
անվեհեր
մխէր
զանձն
՚ի
գործ
պատերազմի.
եւ
ինքնին
բազում
քաջութիւնս
՚ի
գլուխ
տանէր:
Որով
եւ
համբաւ
քաջութեան
նորա
այնպէս
հռչակեալ
լինէր
ընդ
ամենայն
տեղիս,
մինչեւ
Վենէտք
իսկ,
որք
յայնմ
ժամանակի
տառապէին
՚ի
ձեռաց
հռովմայեցւոց,
պատգամ
առաքեցին
առ
նա,
եւ
աղաչեցին
գալ
զօրօք
յԻտալիա,
եւ
ձեռնտու
լինել
ինքեանք.
որպէս
գրէ
Դիոդորոս
Սիկիլիացի:
Եւ
Միհրդատ
արար
պատասխանի.
նա
զԱսիա
ասէ
նուաճեցից
յոր
պատաղեալս
եմ,
եւ
ապա
զօրօք
եկից
յԻտալիա:
