Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Օգոստոս Հոկտաւիանոս կայսր յերջանիկ դարու նորոգութեան աշխարհի նստեալ յաթոռ իշխանութեան հռովմայեցւոց` ընդերկար ամօք կալաւ զայն. եւ բազմադիմի կարգօք եւ շինութեամբք վարեաց զտէր ութիւն իւր. եւ առ ամենայն ազգս` որք միանգամ հպատակ կային նմա. մարդասիրութիւն ցուցեալ` յանկոյց յինքն զսիրտս նոցա: Սա թէպէտ եւ ունէր հաստատուն բարեկամութիւն ընդ մեծին Աբգարու թագաւորին հայոց, այլ ՚ի պատճառս իրաց ինչ ՚ի թշնամութենէ ոմանց գժտ ութիւն անկեալ ՚ի միջի` սկսաւ ընդ ակամբ հայիլ ՚ի նա:
       Այսմ իրազէկ լեալ Աբգարու` ել յաշխարհէ իւրմէ. եւ ճանապարհ արարեալ գնաց ՚ի Հռովմ, ըստ աւանդելոյ Պրոկոպիոսի ՚ի խ. գիրս` որ յաղագս պատերազմաց պարսից. գլ. 12. երես. 117. կամ 301. առ ՚ի նորոգել եւ հաստատել վերստին զդաշն միաբա նութեան ընդ Օգոստեայ: Եւ իբրեւ յանդիման եղեւ կայսեր, եւ բերան ՚ի բերան խօսեցաւ ընդ նմա, այնչափ սքանչացաւ կայսրն ընդ հրաշալի իմաստութիւն թագաւորին, մինչեւ կապեցաւ ոգի նորա ընդ նմա սիրով, եւ ցանկալի էր նմա այնուհետեւ կենցաղիլ ընդ Աբգարու ընտանութեամբ. եւ սեղանակից առնել զնա ինքեան. եւ ոչ ներէր մեկնիլ յիւրմէ եւ ոչ զմի օր` առ ՚ի վայելել ՚ի բարեկամութեան նորա: Եւ թէպէտ խնդրեաց Աբգար բազում անգամ արձակել զինքն յաշխարհ իւր , այլ` ոչ թոյլ ետ նմա կայսրն. որոյ վասն հարկ եղեւ նմա բնակիլ ՚ի Հռովմ զժամանակ ինչ: Եւ յառաւելն յամել, տեսեալ` թէ կայսրն ոչ թողու զինքն, վարանէր ՚ի միտս. եւ չիշխէր այլ եւս ստիպել զնա վասն այսր:
       Ապա խորհեցաւ` ասէ Պրոկոպիոս` զայսպիսի իմն հնարս հնարել. յաւուր միում գնացեալ նորա յորս հանդերձ ծառայիւք իւրովք փոքր ինչ հեռի ՚ի Հռովմայ` կալաւ կենդանւոյն զբազում էրէիս. եւ յիւրաքանչիւր տեղեաց` յորս ըմբռնեաց զնոսա ետ բառնալ ամանով հօղ ՚ի գետնոյ, եւ բերել հանդերձ էրէիւք ՚ի քաղաքն: Եւ իբրեւ եկն եւ նստաւ Օգոստոս կայսր ՚ի թատրոնի ՚ի գահոյս իւրում, ետ ածել Աբգար առաջի նորա զկենդանիմն եւ զհողն: Եւ նախ յայտ արարեալ նմա թէ որ հող յորմէ տեղւոջէ իցէ, եւ որ կենդանի որպիսի բն ութիւն ունիցի, հրամայեաց ծառայից իւրոց դնել զհողս ուրոյն ՚ի թատրոնի անդ. եւ զկենդանիսն միախումբ յառանձին տեղի ուրեք ժողովեալ պահել. եւ ապա անդէն արձակ թողուլ զնոսա:
       Եւ եղեւ իբրեւ կատարեցին ծառայքն զհրաման նորա, անդէն վաղվաղակի կենդանիքն զատուցեալ ՚ի միմեանց` գնացին առ իւրաքանչիւր հող, ուր սնեալ էր նոցա, բերել յայն ՚ի բնութենէ. Եւ ՚ի զարմանալ Օգոստեայ ընդ այն` ասէ ցնա Աբգար. եւ զիս տէր իմ յինչ միտս կարծես լինել. քանզի գոն եւ իմ ընտանիք եւ թագաւորութիւն ՚ի բնիկ եւ ՚ի հայրենի իմում երկրի, յոր անձուկ ունիմ հանապազ:
       Յաղթեալ Օգոստեայ ՚ի հարկեցուցիչ բանիցն Աբգարու` ակամայ կամօք թողացոյց նմա դառնալ յաշխարհ իւր: Եւ ՚ի մեկնիլ նորա` ասէ ցնա կայսրն. փառս համարէի ինձ, թէ խնդրէիր ինչ յինէն: Իսկ Աբգարու ոչինչ իմիք կարօտ զանձն գիտելով` խնդրեաց եւեթ ՚ի նմանէ շինել յիւրումն քաղաքի թատրոն հանդիսական ըստ հռովմայեցւոց կարգի :
       Եւ իբրեւ դարձաւ եւ եկն յաշխարհ իւր, հարցանէին ցնա աւագանին հայոց, թէ զի՞նչ ինչ բարի գտեր յՕգոստեայ ինքնակալէ: Առ որս պատասխանի տուեալ ասէ. ցաւ սրտի անվնաս. եւ խնդ ութիւն անօգուտ: Զայս ասէր առ ՚ի ցուցանել, թէ զի՞նչ գործ է թատրոնի, զոր ՚ի կայսերէ խնդրեալ էր շինել. իբր զի` ՚ի թատրոնի թէ ցաւալի ինչ նկարագրի. ցաւ սրտի լինի ՚ի զննին եղելոց. այլ անվնաս. իսկ եթէ խնդալի հանդէս, խնդութիւն. բայց իբր անօգուտ:
       Եւ ապա ձեռնարկեալ Աբգարու արար բազում շինութիւնս եւ երեւելի գործս. կանգնեաց եւ ձեռնակերտ վայելուչ ՚ի Միջագէտս. զոր անուանեաց Աբգարաշատ. ըստ աւանդելոյ Մաղաղեայ Անտիոքացւոյ. գիրք. ժը:
       բ. Զայսու ժամանակաւ մեռաւ արքայն պարսից Արշաւիր, այն է Փրաատ. եւ եթող զերիս որդիս ծնեալս ՚ի մեծէ թագուհւոյն Արշակունւոյ զԱրտաշէս, զԿարէն եւ զՍուրէն. եւ զդուստր մի որ կոչիւր Կոշմ, կին ասպահապետի` այսինքն սպարապետի ամենայն արեաց. եւ անկաւ ՚ի մէջ նոցա խռովութիւն, ըստ որում գրէ Խորենացին. խ. 27. զի Արտաշէս կամէր ազգաւ որդւոց յորդիս թագաւորել ՚ի վերայ պարսից ըստ հայրենի ժառանգութեան. իսկ եղբարք նորա ընդդիմանային նմա:
       Այլ բազումք ՚ի նախարարացն պարսից եւ ոչ ընդ մին` ՚ի նոցանէ հաճեալ` առաքեցին հրեշտակս ՚ի Հռովմ, եւ խնդրեցին զմին ՚ի չորից որդւոց. զորս ծնեալ էր Արշաւիր յայլ կանանց. որք եւ էին անդ ՚ի պատանդի: Եւ կայսրն վաղվաղակի թագաւորեցուցել զՎոնոն` որ եւ Վին, առաքեաց ՚ի Պարսս. բայց անդէն մերժեցաւ նա յարքայորդւոցն իբրեւ զխորթ. եւ անկաւ խռովութիւն ՚ի թագաւորութեանն պարսից` այր զարամբ ելանելով ամս ոչ սակաւ. այլ զանուն թագաւորութեան ունէր Արտաշէս. զոր հռովմայեցիք Արտաւանէս կամ Արտաւան կոչեն, զայսցանէ տե'ս ՚ի ծանօթութիւնս. ի. (1):
       ՚Ի նոյն ամս մեռաւ եւ Օգոստոս կայսր ՚ի ծերութեան հասակի. եւ յաջորդեաց որդեգիր նորին Տիբեր կամ Տիբերիոս. որ եւ երկու ամօք յառաջ կարգեալ էր կայսր ՚ի նոյն Օգոստեայ. Զայն լուեալ Աբգարու թագաւորին հայոց` հրեշտակս առաքեաց առ Տիբեր` վասն նորո գութեան ուխտի. որոց հասել ՚ի Հռովմ արհամարհեալ եղեն ՚ի Գերմանիկոսէ կեսարէ, որ էր որդեգիր Տիբերեայ. եւ յանդիմանեցան եւս ՚ի նմանէ : Ընդ այս զայրացեալ Աբգարու` խորհեցաւ ապստամբիլ ՚ի հռովմայեցւոց. բայց քանզի բազում ինչ էր պիտոյ առ այս, լռեաց առ ժամանակ մի. եւ սկսաւ ՚ի ծածուկ զհետ լինել պատրաստութեան:
       Եւ նախ խորհեցաւ ամրացուցանել զքաղաքն Եդեսիա, այն է Ուռհայ. ուր նստէր նախարար մեծ. եւ ձեռն ՚ի գործ արարեալ նորոգ շինեաց զքաղաքն, եւ ամրացոյց զայն անառիկ պարապօք. եւ ելից զինուք. եւ փոխեաց անդր ՚ի Մծբնայ զամենայն արքունիս իւր, եւ զմատեանս մեհենից եւ զդիւանս թագաւորաց. եւս եւ զկուռսն` անուանեալս Նաբոք, Բէլ, Բաթենիքաղ եւ Թարաթա:
       Եւ տեսեալ` թէ քեռորդի իւր Սանատրուկ` մանուկ հզօր է եւ իմաստուն, կարգեաց զնա իշխանաց իշխան, եւ հրամանատար աշխարհին Հայոց . եւ ցուցեալ նմա զխորհուրդ իւր` առաքեաց ՚ի սահմանս գաւառին Շաւարշանու, որ յետոյ Արտազ կոչեցաւ նստիլ անդ, եւ պատրաստել զզօրս ՚ի պատերազմ:
       գ. Յայն աւուրսն` մինչդեռ յայսպիսի գործս զբաղէլ էր Աբգար, մեռաւ թագաւոր Վերին Հայոց Ապրսամ. եւ զի Վոնոն` զոր յիշեցաք ՚ի վերոյ, յերից ամաց հետէ մերժեալ էր ՚ի թագաւորութենէ պարսից, եւ զհետ էր իշխանութեան, դիմեաց ՚ի Վերին Հայս, եւ բռնացաւ թագաւորել անդ: Եւ ՚ի խրոխտայ ՚ի վերայ նորա Արտաշեսի` գիտացեալ Վանոնի, թէ չկարէ մնալ հաստատուն յայնմ իշխանութեան, առաքեաց վաղվաղակի հրեշտակս առ կայսրն Տիբեր, զի օգնութեամբ նորա կարգեսցի թագաւոր աշխարհին Վերին Հայոց. եւ սակայն ոչ ինչ օգնեաց նմա կայսրն. այլեւ հայք այնր կողման նշկահեցին զնա. եւ նորա առել գաղտ գանձ բազում` փախեաւ ՚ի կողմանս ասորւոց, եւ եկաց ընդ իշխան ութեամբ հռովմայեցւոց: Իսկ Արտաշէս թագաւորեցոյց ՚ի վերայ այնր մասին հայոց զմին յորդւոց իւրոց Արշէզ անուն ընդդէմ կամաց հռովմայեցւոց:
       Զայն լուեալ Տիբերեայ կայսեր` առաքեաց զերեւելին Գերմանիկոս զօրօք բազմօք յարեւելս. եւ նորա դէպուղիղ դիմել ՚ի Վերին Հայս` վանեաց անտի զԱրշէզ թագաւոր. եւ զի նախարարք այնր մասին հաճեալ էին ընդ որդի Պողեմոնի արքային Պոնտոսի` որոյ անուն էր Զենոն, զնա խնդրեցին. եւ Գերմանիկոս մեծաշուք հանդիսիւ թագ կապեալ նմա` թագաւորեցոյց ՚ի վերայ աշխարհին. որ եւ կոչեցաւ Արտաշէս. եւ ապա նա ինքն Գերմանիկոս յետ ՚ի գլուխ տանելոյ զայս գործ` դարձաւ անտի ՚ի տեղի իւր:
       դ. Այլ այն խռովութիւն` որ ՚ի մահուանէ անտի Արշաւրի սկսեալ էր ՚ի Պարսս ՚ի մէջ Արտաշեսի` եւ եղբարց նորա Կարենայ եւ Սուրենայ վասն թագաւորութեան, յայնմ ժամանակի առաւել եւս զօրացաւ եւ սաստկացաւ` եղբայր ՚ի վերայ եղբօր յարուցել. թէպէտ եւ զսոյն զայս խռովութիւն թուի թէ նոյն համարի Խորենացին ըստ այնմ` որ եղեւ անմիջապէս յետ մահուն Արշաւրի: Իբրեւ ետես մեծն արդար թագաւոր հայոց, թէ ոչ դադարին խռովութիւնք նոցա, այլ յաւէտ եւս զօրանան , եթող զխորհուրդն` զոր խորհէր ապստամբիլ ՚ի հռովմայեցւոց. եւ ժողովեալ զզօրս` գնաց ՚ի Պարսս, եւ հաստատեաց զԱրտաշէս ՚ի թագաւորութեան պարսից. եւ յընդիմանալ այլոց եղբարց` ոչ սակաւ ամբոխմունք եւ վրդովմունք եղեն ՚ի մէջ զօրաց նոցա:
       Այլ Աբգար համոզեալ զնոսա ՚ի խաղաղութիւն կարգեաց ՚ի մէջ նոցա զայսպիսի իմն սահման. իբր զի` Արտաշէս թագաւորեսցէ յանդորրու որդւոց յորդիս. իսկ եղբարք նորա` որք կոչէին Պահլաւք յանուն քաղաքին եւ աշխարհին իւրեանց Բահլայ, լիցին պատուականագոյնք եւ առաջին քան զամենայն նախարարութիւնս պարսից իբրեւ զարմք թագաւորի. եւ եթէ դէպ լիցի սպառիլ զարմին Արտաշեսի, յորդւոց նոցա նստցին թագաւոր պարսից, եւ զայս այսպէս կարգեալ` հաստատեաց գրով: Եւ յայսմանէ որոշեցան երեք երեւելի ցեղք պահլաւունիք կամ պահլաւունիք , որք կոչեցան` Կարենի Պահլաւ, Սուրենի Պահլաւ եւ ասպահապետի Պահլաւ յանուանէ իշխա նութեան առն Կոշմեայ, ըստ գրելոյ Խորենացւոյն. խ. 27. եւ 65:
       Յետ զայսպիսի կարգ սահմանելոյ արդարու ՚ի մէջ արքայորդւոցն` հիւանդացաւ անդ յաշխարհին Պարսից , եւ անկաւ յախտ չար, այսինքն յախտ ուր կութեան կամ բորոտութեան. վասնորոյ եւ փութացեալ դարձաւ յաշխարհ իւր յԵդեսիա քաղաք, առեալ ընդ իւր եւ զգիր դաշին Պահլաւեանց:
       Եւ քանզի Հերովդէս Անթիպաս չորրորդապետ, եւ եղբարք նորա Փիլիպպոս եւ Լիւսանիաս, ընդ որս եւ տիտղոս դաւատոր Հրէաստանի` թշնամ ութեամբ էին ընդ Աբգարու, զչուել նորա ՚ի Պարսս առիթ առեալ` միաբան գրեցին զնմանէ ամբաստա նութիւն առ Տիբեր կայսր եւ առ ծերակոյտն Հռովմայ. իբր թէ Աբգար գնացեալ ՚ի Պարսս` միաբանութեամբ պարսից պատրաստել իցէ ապստամբիլ ՚ի հռովմայեցւոց: Զայս գիտացեալ Աբգարու` գրեաց եւ ինքն, եւ անբասիր արար զանձն իւր եւ զպարսիկս, ցուցեալ զպատճառ գնալոյն իւրոյ անդր. եւ ՚ի հաստատութիւն այսր` առաքեաց եւ զպատճէն գրոյ դաշինն, որ ՚ի մէջ Արտաշէսի եւ եղբարց նորա բայց նոքա ոչ հաւատային նմա, զի բազում էին չարախօսք նորա` մանաւանդ Հերովդէս. այլ հուսկ յետոյ հազիւ ուրեմն հաւանեցոյց զնոսա:
       ե. Յետ այսորիկ գրգռեցաւ պատերազմ ՚ի մէջ Հերովդի, եւ Արետայ արքայի` որ նստէր ՚ի Պետրա քաղաք ապառաժն Արաբիոյ. վասն զի Հերովդէս յառաջնմէ առեալ էր զդուստր նորա իւր ՚ի կնութիւն. եւ ապա արձակեալ զնա` էառ զՀերովդիադա զկին եղբօր իւրոյ Փիլիպպոսի. որոյ վասն զայրացեալ Արետայ` պատրաստեցաւ տալ պատերազմ ընդ Հերովդի: Եւ զի բարեկամ էր Աբգարու թագաւորին հայոց, խնդրեաց ՚ի նմանէ օգ նութիւն եւ Աբգար առաքեաց առ նա զԽոսրէն Արծրունի զօրօք բազմօք. որոց մարտ եդեալ ընդ զորս Հերովդի` հարին չարաչար եւ սատակեցին զնոսա:
       Գիտացեալ Հերովդի թէ միաբան է արդար ընդ Արետայ վերստին ամբաստան եղեւ զնմանէ ՚ի Հռովմ եւ եցոյց ստութեամբ որպէս յառաջն` թէ արդար գումարել է զոր ՚ի հայոց եւ ՚ի պարսից, եւ է ՚ի պատրաստութիւն վտարանջելոյ ՚ի տէրութենէ Հռովմայեցւոց. եւ թէ յիրաւի գնալ նորա ՚ի Պարսս իցէ լեալ վասն այսր խորհրդոյ: Ծանուցեալ զայս Աբգարու, եւ կասկածեալ` թէ գուցէ բացցի դուռն պատերազմի ը հռովմայեցիս. եւ աշխարհ իւր կրեսցէ զանցս Վերին Հայոց , առաքեաց առ իշխանն հռովմայեցւոց Մառինոս Ստորգեան վերակացու կողմանցն Պաղեստինոյ զերկուս հրեշտակս, զՄարիհաբ բդեշխ Աղձնեաց, եւ զՇամշագրամ նահապետ Ապահունեաց, ընդ որս եւ զԱնանէ սուրհանդակ զիւր հաւատարիմ ՚ի քաղաքն Բեթքուբին յաշխարհն Պաղեստինոյ. եւ արդարացոյց զանձն ՚ի բանից ապստամբութեան . եւ զգացոյց եւս նմա զպատճառ գնալոյն իւրոյ ՚ի Պարսս, ցուցեալ նմա եւ զթուղթ դաշիւն, զոր եդեալ էր ընդ Արտաշէս եւ ընդ եղբարս նորա եւ խնդրեաց ՚ի նմանէ միջնորդել առ կայսր:
       Գնացեալ հրեշտակացն` գտին յՄառինոս յԵլեւթերուպօլիս , եւ մատուցին նմա զբանսն Աբգարու. եւ նորա սիրով եւ մեծարանօք ընկալեալ զնոսա, արար պատասխանի առ Աբգար` անկասկած մնալ այնուհետեւ ՚ի կայսերէ. միայն թէ զհարկն մի յապաղեսցէ վճարել: Եւ նոցա զայս պատուէր առեալ ՚ի նմանէ ` մեկնեցան անտի: