Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Ա.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Պապ թագաւոր հայոց` յետ դադարելոյ պատերազմացն եւ հանդարտելոյ աշխարհիս` նստեալ հանգստեամբ յաթոռ իշխանութեան, մեծարեաց զՏերենտիանոս ստրատելատ մեծին Թէոդոսի, եւ ետ նմա բազում պարգեւս. եւ ըստ հրամանի ինքնակալին բնակեցոյց զնա յիս հայոց հանդերձ գնդաւ իւրով. իսկ զադդէ զօրավար եւ զայլ բազմութիւն զօրացն յունաց որք ընդ նմա` դարձոյց յետս պարգեւատուութեամբ:
       Եւ զկնի այսորիկ երանելի հայրապետն մեծն Ներսէս ՚ի մի ժողովեալ ՚ի Վաղարշապատս զնախարարս եւ զիշխանս հանդերձ թագաւորաւն, նաեւ զեպիսկոպոսունս եւ զերիցունս, եդ վկա յութիւն առաջի աստուծոյ ՚ի մէջ թագաւորին եւ նախարարաց. իբր զի թագաւորն մի ' գնասցէ ՚ի ճանապարհս հօր իւրոյ Արշակայ` անիրաւել եւ զրկել, այլ` ՚ի ճանապարհս արդարութեան. եւ ուղղութեամբ եւ խնամով վարիլ ընդ ժողովրդեան եւ ընդ նախարարացն. եւ նախարարք մի ' ապստամբեսցին ՚ի նմանէ, եւ մի ' նշկահեսցեն զնա, այլ` միամտութեամբ սրտի լիցին նմա ձեռնտու եւ թիկունք:
       Զայսպիսի խոստմունս վկայու թեան յանձն առեալ Պապայ` դարձոյց խորհրդով մեծին Ներսեսի առ նախարարսն զամենայն ինչս, զորս յափշտակեալ էր ՚ի նոցանէ հայր իւր Արշակ. նոյնպէս ետ եւ Կամսարականին Սպանդարատայ զգաւառսն Շիրակայ եւ զԱրշարունեաց, զորս առեալ էր Արշակայ: Ես եւ զամենայն զրկանս եղեալս առ ժողովուրդն եբարձ, եւ հատոյց նոցա` զոր պարտ էր հատուցանել ցուցանելով առ նոսա զգութ եւ զսէր:
       բ. Բայց ինքն Պապ վաղվաղակի սկսաւ ամօթալից ախտից ծառայել. որոյ վասն մեծն Ներսէս խրատեաց զնա բազմօք, եւ ապա կշտամբեաց եւս եւ յորդորեաց ՚ի զգաստութիւն. բայց ոչինչ օգտեցաւ Պապ. այլ մանաւանդ զայրացեալ ՚ի վերայ երանելւոյն` խորհեցաւ բառնալ զկեանս նորա: Եւ զի ոչ կարէր զայս առնել համարձակ` ակնածելով յինքնակալէն Թէոդոսէ, գաղտնի արբոյց նմա դեղ մահու, յորժամ էր նա ՚ի գաւառին Եկեղեաց ՚ի գեօղն կոչեցել Խախ. եւ շիջոյց զամենափայլ ջահն յաշխարհէս մերմէ, յետ կալոյ նորա յաթոռ հայրապետութեան. ամս. ի. կամ ըստ այլ հաշուի. լդ. զորմէ տե'ս ՚ի ծանօթ . ծբ. (1):
       Այլ ՚ի ժամուն` յորում վտանգեալ էր երանելին Ներսէս առ ՚ի մահ, գուշակեաց բազում ինչ` ըստ տեսլեանն` զոր տեսեալ էր յաքսորն` վասն ապագայից. ընդ որս եցոյց եւ զայս, թէ բարձցի քահանայապետութին յազգէ սրբոյն Գրիգորի` յետ տեւելոյ այնր ամս իբր յիսուն. եւ թէ զկնի ժամանակաց յարձակեսցին ազգք նետողաց յաշխարհս մեր. եւ ՚ի մերձիլ լրման եօթնհարիւր ամաց նախարարք հայոց անկցին ընդ իշխանութեամբ յունաց. եւ յետ այսորիկ ելցեն նոյն ազգք նետողաց յարեւելից, եւ տիրեսցեն ի բազում ժամանակս. որպէս եւ եղեւ իսկ:
       Իսկ յելանել հոգւոյ սրբոյն Ներսիսի, Շաղիտա Ասորի եւ Եպիփան յոյն` աշակերտք սրբոյ ծերոյն Դանիէլի, որք ճգնէին ՚ի վերայ լերանց յայլեւայլ տեղիս, Շաղիտա ՚ի լերինն` որ կոչիւր Առիւծ, եւ Եպիփան ՚ի լերինն` ուր էր տեղի դից, զոր կոչէին աթոռ Անահիտայ, երկոքին եւս տեսին զհոգի երանելւոյն, զի բանակօք հրեշտակաց բարձրանայր փառօք յերկին: Ընդ որ մեծապէս բերկրեալ նոցա` եկին առ միմեանս, եւ պատմեցին զտեսիլն. եւ համբաւեցին զայն յաշխարհն Հայոց:
       Սոյն այս գրի եւ յայսմաւուրս. փետր. 3. ՚ի վարս Եպիփանու եւ Շաղիտայ. եւ ՚ի գիրս Բուզանդայ. ե. 25: յիշէ զայս եւ շնորհալին ՚ի վիպասանութեան, եւ Լամբրոնացին ՚ի մեկ նութեան պատարագի: Էր սրբոյն Ներսիսի որդի մի Սահակ անուն, որ ՚ի վախճանիլ հօր իւրոյ կայր ՚ի Կոստանդինուպօլիս, եւ պարապէր իմաստութեան աստուածային գրոց եւ արտաքին գիտութեան. որ եւ յետ քանի մի ամաց նստաւ կաթողիկոս. որպէս ունիմք գրել ՚ի ստորեւ. գլ . ժգ:
       Այլ Պապ թագաւոր ՚ի չքմեղս եղեալ վասն մահու երանելւոյն, ինքնին մեծաւ սգով եւ բազում յուղարկաւորութեամբ տարեալ թաղեցին զնա ՚ի Թիլն աւան: Եւ տեսեալ, թէ աշխարհս Հայոց առ հասարակ ՚ի սուգ ըմբռնեալ է վասն մահու սրբոյն Ներսեսի, բազում հնարիւք ջանայր մխիթարել զնա. որոյ վասն իսկ փութացաւ կացուցանել զոք պատրիարգ ՚ի տեղի նորա: Եւ խորհուրդ արարեալ ընդ մեծամեծս` եգիտ զարժանաւոր ոմն կոչեցեալ Շահակ, (կամ ըստ Բուզանդայ. ե. 29. Յուսիկ ) յազգէ Ալբիանոսի եպիսկոպոսին Հարքայ` ՚ի գաւառէն Ապահունեաց ՚ի քաղաքէ Մանազկերտայ. եւ կացոյց զնա պատրիարգ ձեռնադրութեամբ եպիսկոպոսացն հայոց` առանց արքեպիսկոպոսին Կեսարիոյ:
       դ. Յետ այսորիկ մեծամտեալ արքային Պապայ` խորհեցաւ վտարանջել յիշխանութենէ կայսերն. որոյ վասն հալածեաց նախ յաշխարհէ իւրմէ զՏերենտիանոս սպարապետ հանդերձ զօրօք նորին, եւ զի գիտէր` թէ կայսրն ոչ տանի այսմ, այլ` յառնէ ՚ի վերայ իւր պատերազմաւ, փութացաւ ժողովել զբազմութիւն զօրացն հայոց ՚ի Բագրեւանդ գաւառ, եւ պատրաատիլ ՚ի մարտ:
       Իսկ Տերենտիանոս գրեաց վաղվաղակի թուղթ առ Թէոդոս, եւ ծանոյց նմա զգործսն Պապայ. եւ Թէոդոս յղեաց առ նա պատգամ` դառնալ անդրէն, եւ տալ պատերազմ ընդ նմա. գրեաց եւ առ զօրս կողմանց կապադովկացւոց` հասեալ ճեպով առ Տերենտիանոս: Եւ մինչդեռ զօրք հայոց բնակեալ էին ՚ի Բագրեւանդ գաւառի իբր յանհոգս, ոչ գիտելով` թէ վաղվաղակի դառնալոյ իցէ Տերենտիանոս, յանկարծակի եւ յանակնկալ ժամու եհաս նա ՚ի բանակ նոցա. եւ ահագին մարդ եդել ընդ նոսա` կոտորեաց զբազումս ՚ի նոցանէ, եւ զբազումս արար փախստական: Յայնմ վայրի զօրավարն արեւելեան գնդին հայոց Գնէլ, որ էր նահապետ Անձեւացեաց, քաջութեամբ պատերազմեալ ընդ զօրս Տերենտիանոսի` արար կոտորած սաստիկ: Այլ Տերենտիանոս տէրութեամբ սրտմտութեան համեալ առ նա` եհար սուսերաւ զգլուխ նորա, եւ թռոյց զգագաթն ՚ի կիսոյն . եւ փութանակի յառաջ անցեալ ժամանեաց առ Պապ, եւ կալաւ զնա:
       Յայնժամ խոնարհեալ Պապայ` բազում թախանձանօք աղաչեաց զՏերենտիանոս` խնայել ՚ի նա, եւ մի ' սպանանել: Եւ Տերենտիանոս կապեալ զնա երկաթի կապանօք` էած ընդ իւր առ Մեծն Թէոդոս: Եւ իբրեւ յանդիման եղեւ Պապ կայսերն, եդ առաջի նորա կայսրն զերախտիս բարերարութեան իւրոյ` զոր եցոյց նմա. եւ եհար յերեսս նորա զապերախտ ութիւն նորին, որով անօրինեցաւ նա ՚ի սուրբն աստուծոյ ՚ի Մեծն Ներսէս, եւս եւ յինքն եւ ՚ի Տերենտիանոս: Եւ հրամայեաց սպանանել զնա սակրով. եւ այսու մահուամբ վճարեցաւ նա ՚ի կենաց, թագաւորեալ ամս. գ. կամ ըստ այլոց, ամս. է: Զայսոսիկ պատմէ եւ ժամանակակիցն Ամմիանոս. լ. բայց այլով օրինակաւ նոյնպէս եւ Բուզանդ այլազգ իմն գրէ. զորոց տե'ս ՚ի ծանօթութիւնս:
       դ. Թագաւորեցոյց ապա Մեծն Թէոդոս ՚ի վերայ հայոց զՎարազդատ Արշակունի, որ ՚ի ժամանակս փախստեան նախարարացն յերեսաց Շապհոյ` գնացեալ էր ՚ի դուռն կայսեր. Այս Վարազդատ` ըստ գրելոյ Խորենացւոյն` էր երիտասարդ սրտեայ յոյժ եւ յաղթանդամ, ուժեղ եւ կորովի ՚ի նետաձգութիւնս. եւ յամ իրս արի եւ հզօր: Սա յորժամ ՚ի յոյնս էր, արար բազում քաջութիւնս եւ յոլոմպիական խաղս յաղթեաց բազում բռնամարտկաց. եւ ՚ի թատրոնի սպան զառիւծունս. եւ յայլ քաջութիւնս նահատակեալ` եղեւ անուանի: Եւ ՚ի միում պատերազմի լոնգոբարտացւոց ելեալ ՚ի կռիւ մենամարտութեան ընդդէմ հնգից` զհնգեսին եւս ՚ի վերայ միմեանց տապալեաց սուսերաւն : Եւ երբեմն դիմեալ ՚ի բերդ մի թշնամեաց` ՚ի վայրկեան ժամանակի եհար նետիւ հետզհետէ զեօթն եւ տասն արս, որք էին ՚ի վերայ պարսպին, եւ թօթափեաց զնոսա ՚ի վայր զկնի միմեանց` իբրեւ թէ ՚ի ծառոյ զպտուղս հոսելով: Սա առեալ զթագաւորութիւն Հայոց` եկն յաշխարհս մեր հանդերձ զօրօք եւ զօրավարօք յունաց: Եւ ՚ի ժամանել ՚ի սահմանս Դարանաղեաց` եգիտ ժողովեալ անդ զբազմութիւն աւազակաց ասորւոց. հետամուտ եղեւ նոցա, եւ վարեաց ՚ի դժուարակոխ տեղիս եւ էարկ զնոսա ՚ի իեղս. մինչեւ հազիւ կարել այսինքն անկանիլ ՚ի նեղուցն Եփրատայ. ուր եդեալ էր գերան մեծ եւ ստուար իբրեւ զկամուրջ, ընդ որ անցեալ նոցա ընկեցին ՚ի վայր զգերանն, զի մի ' կարասցէ անցանել Վարազդատ. բայց նորա վաղվաղակի հասեալ անդր` ահագին իմն արշաւանօք վազեաց եւ ոստեաւ յայնկոյս գետոյն իբրեւ զՔիովնէ լակոնացի քսաներեւերկու կանգնոյ չափ, որպէս գրէ Խորենացին, կամ իբրեւ զԱքիւլլէս ընդ Սկամանդր գետ վազելով. եւ պնդեցաւ զհետ աւազականցն: Զայն տեսել նոցա` զահի հարան յոյժ. եւ ընկեցեալ զզէնս իւրեանց` անձնատուր եղեն նմա:
       ե. Եկեալ ապա Վարազդատ յաշխարհն Արարատայ` արար եւ անդ քաջութիւնս բազումս, եւ վանեաց զթշնամիս, եւ հնազանդեցոյց զապստամբսն. եւ յայլ եւս մեծամեծ գործս արիացեալ` բարձրացաւ սիրտ նորա: Եւ զի զօրավարք յունաց իբր երախտաւորք եւ իբր տեարք կամէին ըստ հաճոյս իւրեանց կառավարել զնա, դժուարեալ նորա ընդ այս` արհամարհեաց զնոսա, եւ եդ ՚ի մտի յետս կալ ՚ի հնազանդութենէ կայսերն. Սմին իրի առաքեաց հրեշտակս առ Շապուհ արքայ պարսից եւ դաշն եդ ընդ նմա. եթէ ասէ օգնեսցես ինձ. զհարկսն կայսեր քեզ տաց: Եւ նա խոստացաւ օգնական լինել նմա, եւ տալ եւս զմի, ՚ի դստերաց որդւոյ իւրոյ նմա կնութեան:
       Իբրեւ զգացին զօրավարք յունաց զխորհուրդ ապստամբութեանն Վարազդատայ, վաղվաղակի ազդեցին կայսերն. եւ կայսրն հրամայեաց նոցա` յորդորել զՎարազդատ, զի գնասցէ առ նա ՚ի Կոստանդինուպօլիս. եւ եթէ ասէ ոչ կամիցի գալ, կապեսջիք զնա, եւ բերջի'ք կապանօք: Յորժամ իմացաւ Վարազդատ զհրաման կայսերն, ոչ իշխեաց ընդդիմանալ քանզի չեւ էր օգն ութիւն գտեալ ՚ի պարսից. վասնորոյ բռնադատեցաւ երթալ առ նա, ՚ի մտի եդեալ ստել զամբաստանութիւնսն: Բայց իբրեւ ժամանեաց նա ՚ի Կոստանդինուպօլիս, եւ ո'չ իսկ տեսու թեան արժանի արար զնա կայսրն, այլ` հրամայեաց կապել երկաթի կապանօք իբրեւ զապստամբ, եւ վարել յաքսորս ՚ի Թուլիս կղզի, որ է ՚ի յովկիանոսն Հիւսիսային: Թագաւորութիւն սորա տեւեաց սակաւ ժամանակ, այսինքն ամս. իբր. բ. կամ ըստ այլոց: Եւ ՚ի նոյն աւուրս փոխեցաւ յաշխարհէ Շահակ հայրապետ հայոց` կացեալ յիշխա նութեան ամս իբր. բ. կմ. դ: Եւ նստաւ ՚ի տեղի նորա Զաւէն ՚ի նոյն ազգականութենէ Ալբիանոսի: