Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Եւ եղեւ ՚ի խաղաղ Յազկերտի ՚ի վերայ ասպատակ ութեան հոնաց, ելին եւ բազմութիւնք նախարարացն հայոց յաշխարհէն պարսից ՚ի միասին ընդ մոգուց եւ ընդ մոգապետին. որոց եւ թագաւորն Յազկերտ ինքնին ՚ի սկզբան անդ ուղեկից եղեւ առ փոքր մի ՚ի խնդութէ սրտին. եւ եդեալ զնոսա յուզի` յորդորէր, զի մինչեւ ՚ի դառնալ իմում ասէ ՚ի պատերազմէ` լիապէս կատարեալ իցէ ձեր զամենայն զհրամանս իմ դարձուցանելով զաշխարհն Հայոց համօրէն յօրէնս մոգութեան. եւ ինքն մեկնեալ ՚ի նոցանէ գնաց : Ապա եւ բանակն մոգուց եւ նախարարաց խաղաց անտի ՚ի Հայս. եւ ՚ի գալ զճանապարհայն` երամակք մոգուցն վիճակս արկանէին, ո'ր գաւառ որո'ւմ հասանիցէ` աշակերտեալ ՚ի կրօնս իւրեանց, եւ յաւարի առնուլ զգանձս եկեղեցեաց: Հասեալ նոցա ՚ի գաւառն Ծաղկոտն կամ Ծաղկուտն մօտ ՚ի գիւղաքաղաքն մեծ, որ կոչիւր Անգղ, բանակեցան հանդէպ նորա ՚ի հեռուստ. եւ մնացին անդ զաւուրս քսանեւհինգ. մինչեւ եկին եւ այլ մնացորդք նոցա. ընդ որս էին եւ քահանայք ոմանք: Զայս իմացեալ Ղեւոնդեայ Մեծի երիցու` դիմեաց ՚ի քաղաք անդր` տեսանել եւ քաջալերել զժողովուրդ տեղւոյն` հաստատուն կալ ՚ի հաւատս, եւ պատերազմիլ վասն Քրիստոսի:
       Այլ մոգպետն` որ ՚ի կասկածի կայր ՚ի վերայ աշխարհին Հայոց, զի ոչ յուսայր` թէ յանձն առնուցուն նոքա զօրէնս մոգութեան, կամեցաւ ՚ի փորձ մատչիլ. եւ յետ քսանեւհինգ աւուրց առեալ ընդ իւր զոմանս ՚ի մոգուց եւ ՚ի զօրացն պարսից հանդերձ զօրավարաւ` եկն ՚ի գիւղաքաղաք անդր յաւուր միաշաբաթու. եւ մատուցեալ ՚ի դուռն եկեղեցւոյն` ձեռն էարկ քակել զայն: Յայնժամ սուրբն Ղեւոնդ հանդերձ ուխտիւ եկեղեցւոյն ելեալ ընդդէմ նորա եւ ընդդէմ զօրաց նորին` արգել զնոսա ՚ի բռնութենէն. եւ էած տագնապ մեծ ՚ի վերայ նոցա: Յայն շփոթ աղաղակի հասին անդր բազ մութիւն քաղաքացւոց ամբոխ մեծ. եւ դիմեալ քարամբք եւ փայտիւ` հարին չարաչար զմոգսն եւ զմոգպետն եւ զզօրսն որ ընդ նոսա. եւ ցիրեւցան կացուցեալ` հալածական արարին զնոսա. մինչեւ հազիւ կարել նոցա փախստեայ անկանիլ ՚ի բանակն , եւ զերծանիլ:
       բ. Իբրեւ տարածեցաւ լուր այսր գործոյ հայոց, ամենեքին առ հասարակ զինու վառեալք հասանէին անդր. ընդ որս եւ կանայք ոմանք սուր ածեալ ընդ մէջ, Վահան ՚ի ձեռին, եւ սաղաւարտ ՚ի գլուխս` պատրաստեալք ՚ի պատերազմ. այլեւ եպիսկոպոսունք եւ քահանայք բազում յոյժ, եւս եւ նա ինքն Յովսէփ կաթուղիկոս` դիմեալ եկին անդր ՚ի յորդոր քաջութեան: Եւ եւս բազումք ՚ի նոցանէ` որք ՚ի բանակին էին ընդ մոգպետին` քահանայք եւ ժողովուրդք , զատեալք ՚ի բանակէ անտի` անկան ՚ի քաղաք անդր. եւ եղեւ ամբոխ բազմութենէ մեծ յոյժ:
       Եւ զի ոմանք ՚ի նոցանէ` որք եկին ՚ի բանակէն, գիտէին զգաղտնի խորհուրդ նախարարացն, մատուցեալ առ Յովսէփ կաթուղիկոս եւ առ Ղեւոնդ երէց` յայտնեցին նոցա: Եւ նոքա յղել զմի ոմն ՚ի հաւատարիմ պաշտօնէից առ սպարապետն Վարդան` կոչեցին զնա ՚ի ծածուկ: Եկել Վարդանայ` անկաւ յոտս կաթուղիկոսին եւ եպիսկոպոսացն` որք առ նմա էին. եւ պատմեաց նոցա արտասուալից աչօք զամենայն իրսն ստուգութեամբ, եւ զխորհուրդ մտաց իւրոց. եւ խնդրէր ՚ի նոցանէ զթող ութիւն վասն առ աչս ուրացութեանն: Զայս լուել եպիսկոպոսաց` փոքր մի ոգի առին եւ մխիթարեցան. եւ Վարդան դարձաւ վերստին առ իւրսն:
       գ. Իսկ մոգպետն` որ հարուածեալ եւ փախստեայ անկեալ էր ՚ի բանակն, տեսեալ` թէ նախարարք, որք անդ էին ընդ իւր, մանաանդ Վարդան, ոչ առնէին ինչ վրէժխնդր ութիւն ՚ի վերայ եղելոցն, այլ` կային իբր հաճեալ ընդ գործն, անկաւ ՚ի վարանս, եւ գիտաց ստուգիւ, թէ ոչինչ իւիք կարէ կատարել զհրաման թագաւորին: Սմին իրի խորհեցաւ ընդ Վասակայ` գրել առ մոգպետաց մոգպետն, եւ առ Միհրներսէհ հազարապետ, զի հաւանեցուսցեն զթագաւորն` թուլացուցանել առ ժամանակ մի զհրաման իւր, մինչեւ հնար լիցի առ սակաւ սակաւ շահիլ զՀայս. ապա թէ ոչ ասէ` անհնա'ր է մեզ բռնութեամբ նուաճել զսոսա. զի թէ անզէն մարդիկ այսպէս զօրացան, եթէ յանկարծ զզինուորս եւս ընդ ինքեանս միաբանեսցուցեն, ո՞ կարէ կալ առաջի դոցա յանդուգն յարձակմանն. մարդք որ ոչ ՚ի կապանաց զանգիտեն, եւ ոչ ՚ի տանջանս երկնչին, եւ ոչ ՚ի ստացուածոց պատկառին. եւ որ յետին չար է քան զամենայն չարիս. զմահ քան զկեանս ընտրեն. ո՞ է` կարէ դոցա դիմակաց լինել:
       Եւ սկսաւ պատմել Վասակայ, թէ որպէս յաւուրս Շապհոյ հալածողի բռնադատիցին պարսիկք զքրիստոնեայս թողուլ զհաւատս, եւ ազգի տանջանք նեղեցին զնոսա, եւ ինչ ոչ օգտեցան. (ըստ որում գրեցաւ . գիրս. ի. գլ. 38. երես. 406): Եւ աստ առաւել քան զնոյն տեսանեմք նա թէ եւ ինքեան իսկ աստուածքն մեր եկեսցեն մեզ յօգնութիւն. չէ հնար օրինաց մոգութենէ ՚ի Հայս առնուլ զհաստատութիւն. որպէս ահա եւ ես զփորձ առի միաբան ութեան ախտի եկեղեցւոյն: Եւ յիրաւի չուեալ էի, բայց չէի գիտակ այսպիսի այսչափ հաստա տութեան մտաց ազգիդ. իսկ դու, որ ՚ի մանկութենէ յայդ օրէնս յազգի քում սնեալ էիր, եւ գիտէիր զպնդ ութիւն նոցա ՚ի հաւատս, եւ զայդ եւս քաջ ճանաչէիր, թէ առանց պատերազմի եւ հեղման արեան պարսից չառնուն դոքա յանձն յօրէնս մեր եւ մահուչափ պաշտպանեն զեկեղեցիս իւրեանց, ընդէ՞ր յառաջագոյն ոչ ասացեր զայս ամենայն յանդիման արքային. զի քեզ անկանէր խօսիլ. վասն զի դու էիր մարզպան աշխարհիս եւ արդ` ոչ իմաստութեամբ արարեր զայդ. կամ թէ գուցէ եւ դու ՚ի նոցա խորհրդի ես. եւ քո խորհրդովդ զայս անցս անցուցին ընդ իս. զի ՚ի քում ձեռին է աշխարհդ:
       դ. Իսկ Վասակ, որ ՚ի սրտէ եւս ուրացեալ էր զՔրիստոս, խրատ ետ մոգպետին լռել առ վայր մի. զի այլով ճանապարհու կարող եմք ասէ կատարել զհրաման արքունի. եւ ապա յորդորեաց զնա, եւ ասէ . դու առաքեմ ՚ի դուռն եւ տուր բերել գունդ մի այրուձիոյ. եւ ես ժողովեցից այլ եւս զօրս. եւ քակտեցից զմիաբան ութիւն հայոց. եւ ՚ի վանել մեր զնոսա` այնուհետեւ դիւրաւ կարեմք առնել` զոր կամիմք: Բայց մոգպետն իմաստագոյն գտեալ քան զնա` ասէ ցնա. եթէ պատերազմաւ կամիցիմք վճարել զիրսդ, ոչինչ օգտիմք. զի քանզի. եւ վնաս հասանէ մեզ, եւ արքունեայ մերոց. ապա եթէ յաջողեսցի ինչ նոցա. արկցեն զամօթ զմեօք:
       Այլ Վասակ շրջեալ զմիտս նորա` յայլ իմն հնարս եմուտ եւ հաւանեցոյց զնա կալ հանդարտ. եւ ինքնմտեալ ՚ի քաղաքն խաբէական բանիւք խաղաղացոյց զամբիոն. եւ արձակեաց զիւրաքանչիւր ՚ի տեղիս իւրեանց. եւ սկսաւ այնուհետեւ ստութեամբ եւ ողոքական բանիւք եւ առատ պարգեւօք եւ մեծամեծ խոստմամբ յինքն յանկուցանել զբազումս, որք էին ՚ի քաղաքի անդ եւ ՚ի բանակին. եւ նոքոք զայլս եւ արձակեաց զնոսա եւ զնախարարս ընդ նոսա ՚ի բանակէ անտի: Եւ ապա բազում խաբեբայ արամբք որսաց զբազումս, յորդորելով զնոսա մի ինչ ընդդէմ կալ մոգուց, այլ` առ ժամանակ մի թոյլ տալ նոցա կատարել զպաշտամունս իւրեանց. զի յետ հաճելոյ ասէ մեր զկամս նոցա, նոքա վստահ եղեալ ՚ի մեզ ինքնին մեկնին յաշխարհէ աստի. եւ մեր համարձակ պաշտեմք այնուհետեւ զօրէնս քրիստոնէութեան: Եւ ապա սկսաւ բաշխել զմոգս ՚ի տունս նախարարացն. եւ ստիպէր զնոսա եւ զայլ պարզամիտս` գո'նէ առ երեսս երկիրպագանել արեգական հրոյ, մինչեւ դադարեսցի բռն ութիւն հրամանաց թագաւորին:
       ե. Յայսպիսի սուտ խոստմունս նորա վստահացեալ բազմաց ՚ի պարզամտաց եւ ՚ի թուլասրտից` հնազանդեցան նմա. եւ որք զգաստքն էին, ՚ի տարակուս ութիւն ըմբռնեալ` վարանէին ՚ի միտս, եւ կային ՚ի լռ ութեան յիւրաքանչիւր քաղաքս: Սոյնպէս եւ այն բարեխորհուրդ նախարարք` որք եկին ՚ի Պարսից, յապուշ միտս կրթեալ` ոչ գիտացին զելս իրացն իմանալ, եւ կային շուարեալք: Էին եւս բազումք, որք նախանձու վառեալ` խորշին ՚ի նոցանէ իբրեւ յուրացողաց. եւ ամենեքին առ հասարակ կային զզուեալք եւ վարանեալք , տխրեալք եւ տուայտեալք:
       Եւ զայսմանէ բազում ինչ գրէ Ղազար Փարպեցի, եւ յաւելու: Տեսեալ ասէ զայս ամենայն նախարարացն, որք պատճառանօք եւ ոչ ճշմարտութեամբ ուրացողքն էին, կամէին յառնել եւ ընդ ինքեանց սուրն ելանել. որոց ոչ պիտէր եւ առ վայր մի կեալ, քան թէ զայնպիսի տեսանել զաղէտս եւ ժուժկալել. որք զկերակուրս ուրախ ութեան ըստ բանի սաղմոսերգին իբրեւ զմոխիր ուտէին, եւ զըմպելի իւրեանց արտասուօք խառնէին. քանզի ոչ ոք հաւանէր ընդ նոսա կամակից լինել սեղանոյ , ո'չ կին, ո'չ որդի, ո'չ ազատ, ո'չ ծառայ ոք, եւ ո'չ սպասաւոր: Եւ էր այնուհետեւ տեսանել զամենեսեան քակտեալս ՚ի միմեանց եւ պատառեալս… իբրեւ զհօտ` որոյ ոչ գուցէ հովիւ: Վասն ամենայնի այսորիկ սուգ առեալ կոծէին կանայք աւագ ազատացն: Սուրբ եպիսկոպոսք պատուական քահանայիւք եւ եկեղեցական ուխտիւ, ծերովք եւ տղայովք եւ ամենայն ժողովրդոցն բազմութեամբ կառաչ բարձեալ լային ՚ի տանն աստուծոյ. եւ էր տեսանել ծեփեալ արեանց համամբք զամենայն դէմս ուղղափառ մարդոց:
       Ապա համարձակ ութիւն առեալ մոգպետին եւ մոգուցն եւ քրմաց` յաճախեցին յամենայն տեղիս զգարշելիս իւրեանց ՚ի քաղաքս քաղաքս, յաւանս եւ ՚ի շէնս, եւ ոչ թողութիւն հայոց կատարել զկարգս կանոնաց քրիստոնէութեան, յամի գործակից ունելով ՚ի ծածուկ զչարն Վասակ: Լռեցին այնուհետեւ օրհնութիւնք Աստուծոյ յեկեղեցեաց, եւ պատեաց զամենեսին սնոտի ահ մոգութեան, եւ մէգ երկիւղի:
       Եւ յառաւելուլ անդ գարշելի պաշտամանց յաշխարհիս հայոց` ոմանք ՚ի նախարարաց եւ բազումք ՚ի ռամկաց յայտնապէս թողին զհաւատս Քրիստոսի. եւ երկու յերեւելեաց անտի` Շաւասպ Արծրունի, եւ Վնդոյ Դունեցի` կանգնեցին ՚ի Դուին քաղաքի զկրակրատունս. ուր եւ նա ինքն Վնդոյ կարգեաց զորդի իւր զՇերոյ քրմապետ իւրում մեհենի, ձեռնտու լեալ նմա Մշկանայ, որ յառաջն կարգեալ էր վերակացու աշխարհին իբր հազարապետ: Եւ յետ այսորիկ չարն Վասակ զանխուլ ետ բերել ստուար գունդ մի պարսից յաշխարհն Հայոց. զի առաւել համարձակութեամբ վարեսցին մոգք, եւ անկասկած լիցին ՚ի նախարարացն հայոց: