Պատմութիւն Հայոց, Հատոր Բ.

Հեղինակ

Բաժին

Թեմա

ա. Լուեալ Մուշկանն Նիւսալաւուրտ զամենայն եղեալսն` զայրացաւ յոյժ, եւ զահի հարաւ յանձն իւր, եւ դադարեցոյց զզօրս պարսից ՚ի յարձակելոյ եւ ՚ի նեղելոյ զհայս. եւ գրեալ ծանոյց արքայի զամենայն, եւ զվնաս գործոյն էարկ ՚ի վերայ ուրացելոյն Վասակայ: Եւ իբրեւ լուաւ զայս թագաւորն, զիջաւ յամբարտաւանութենէ իւրմէ, եւ տրտմեցաւ յոյժ. եւ ստրջացաւ ՚ի սրտի իւրում վասն գրգռելոյ զհայս յայսպիսի պատերազմ մեծ, յորում առաւել վնասեցաւ` քան թէ շահեցաւ. միանգամայն եւ զմտաւ ածել ` թէ քանի մեծամեծ արք յիւրոց անտի անկան, եւ քանի աւերմունք եւ քանդմունք գործեցան յերկաքանչիւր աշխարհս, ՚ի բազում տրտմութենէ իւրմէ ՚ի սրտմտ ութիւն բարկ ութեան բորբոքէր: Յուզէր եւ քննէր, թէ զիա'րդ եղեւ, զի հայք այսպէս արհամարհեալ զինքն եւ զհրաման իւր` զայսպիսի աղմուկ շփոթի արկին զթագաւո րութեամբ իւրով. խնդրէր իմանալ, թէ ուստի՞ եղեւ այս, եւ ո՞վ եղեւ այսմ պատճառ:
       Յայնժամ յառաջ մատուցեալ Միհրներսեհ, որ թշնամութեամբ էր ընդ հայս, խորհուրդ ետ արքայի ըստ ատել ութեան սրտի իւրոց, եւ ասէ. զայդ ես ասեմ քեզ արքա'յ քաջ. եթէ կամիս ստուգութեամբ լսել զարդարն, եւ ճշմարտիւ հասու լինել` թէ զիա'րդ եւ ուստի ' եղեւ այս ամ, կոչեա ' զերեւելի իշխանս հայոց, եւ ՚ի նոցանէ տեղեկացի'ր: Եւ յասել արքայի, մի կարծեր` թէ գան նոքա աստ, զի երկիւղ կասկածի զմէնջ ունելով` ոչ վստահին ՚ի մեզ, պատասխանի ետ Միհրներսէհ. եթէ կոչեսցես զնոսա քաղ ցրութեամբ եւ սիրով, գան նոքա յօժարութեամբ. եւ դու յետ լսելոյ զամենայն ՚ի բերանոյ նոցա` եթէ տակաւին անլսօղս գտցես զնոսա, արա ' ընդ նոսա` որպէս եւ կամիս. եւ խաղաղասցի թագաւոր ութիւն քո: Զայս խորհուրդ նենգ ութեան ետ Միհրներսէհ արքայի, զի մարթասցի ՚ի ձեռս բերել զմեծամեծս հայոց, եւ նուաճել զնոսա իսպառ. միանգամայն առնուլ եւ զվրէժս ՚ի Վասակայ, ընդ որ յանհնարինս ոխացեալ էր:
       Հաւանեալ արքայի ընդ բանս Միհրներսէհ` գրեաց հրովարտակ առ Մուշկան Նիւսալաւուրտ ՚ի Զարեւանդ գաւառ. զի կացուցեալ մարզպան հայոց զԱտրորմիզդ Արշական մեծ նախարար պարսից` որ էր յայնոսիկ կողմանս, ինքն դարձցի յետս. հրաման տուեալ նմին Ատրորմզդայ, զի տացէ ազատութիւն ամենայնի` որք են յաշխարհին Հայոց, զի համարձակ պաշտեսցեն զքրիստոնէ ութիւն իւրեանց. եւ յորդորեսցէ զմեծամեծս եւ զգլխաւորս նոցա գալ առ արքայ: Յղեաց պատգամ եւ առ Վասակ` գալ ՚ի դուռն. եւ նորա համարեալ` թէ հրաւիրի ՚ի փառս, կամելով ինչ մի աւելի ցուցանել առաջի Յազկերտի` յառաջագոյն առաքեաց առ նա զորդիս նախարարացն` զորս արգելեալ ունէր յաշխարհին Սիւնեաց. եւ ինքն պատրաստեցաւ չուել, առեալ ընդ իւր եւ զբազումս յուրացելոց անտի. քանզի եդեալ էր ՚ի մտի` ասէ Փարպեցին, առնուլ վարձս ընդ մոլեկան խորհելոյն իւրոյ` զթագաւոր ութիւն իսկ Հայոց. ապա թէ յայնմանէ վրիպեալ ինչ ասէ գտանիմ, համայն զայլն ամենայն` զպատիւ եւ զգահս առանց ամենայն երկբայ ութեան եւ յերկուանալոյ գտանեմ, եւ իմ են:
       բ. Իբրեւ էառ Մուշկան Նիւսալաւուրտ զհրովարտակ արքայի, անդէն վաղվաղակի ըստ հրամանի նորա կացոյց զԱտրորմիզդ մարզպան աշխարհին. եւ ինքն ժողովեալ զզօրսն դարձաւ ՚ի պարսս: Եւ Ատրորմզդայ մտեալ յԱրարատեան սկսաւ բազում քաղ ցրութեամբ եւ կեղծուպատիր սիրով յայտ առնել ամենեցուն զկամս թագաւորին, ցուցեալ նոցա զմարդասի րութեան մեծ: Կոչեաց առ ինքն նենգութեամբ եւ զՍահակ եպիսկոպոս Ռշտունեաց. եւ ապա զՄուշէ յԱղբակայ երէցն Արծրունեաց. եւ զերկուս երեւելի քահանայս զՍամուէլ եւ զԱբրահամ, որք էին յԱրարատեան է ՚ի գեղջէ Արածոյ. զի չորեքին սոքա բազում ինչ գործեալ էին ընդդէմ մոգաց. եւ քանդեալ էին զկրակատունս: Հարցեալ տեղեկացաւ ՚ի նոցանէ, թէ վասն ինչ պատճառի եւ զիարդ արարեալ էր նոցա զայն. եւ գրեաց զամենայն առ արքայ եւ առ Միհրներսեհ:
       Ետ ապա ածել անդ առաջի իւր եւ զսուրբն Յովսէփ եւ զՂեւոնդ, եւ զՔաջաջ սարկաւագ Ռշտունեաց եւ զԱրշէն երէց Բագրեւանդայ. որք եւ կային ցայնժամ ՚ի բերդն Աւէն. եւ կապեալ զնոսա յամենեսին ՚ի շղթայս` առաքեաց առ արքայ հանդերձ աշակերտօք նոցին, յորս երեւելի էին երկոքին սոքա. են` Խորէն երէց յԱյրարատայ` յՈրկովի գեղջէ եւ Աբրահամ երէց ՚ի Տայոց` ՚ի Զենակս գեղջէ:
       Յանկանիլ սոցա ՚ի չու ելեալ էր եւ Վասակ յաշխարհէն Սիւնեաց գնալ ՚ի պարսս. եւ դիպուածով իմն պատահեալ միմեանց երկուց կարաւանիցն ՚ի ճանապարհի ծանեան զիրեարս. եւ Վասակ իբրեւ ՚ի չքմեղս լեալ` կամէր գալ առ նոսա: Այլ մինչչեւ հասեալ էր նորա անդ, ասէ սուրբն Յովսէփ ցերանելին Ղեւոնդ. գիտասջիր, զի առ մեզ գայ ուրացողն արդ` յողջունել նորա զմեզ` զի՞նչ պարտ է առնել: Պատասխանի ետ սուրբն Ղեւոնդ եւ ասէ զվարդապետ ութիւն փրկչին մի խնդրեր ուսանիլ ՚ի մարդոյ. ողջոյն ասացէք ասէ. եւ եթէ ողջունեալն իցէ որդի ողջունի, հանգիցէ ողջոյն ձեր ՚ի վերայ, ապա թէ ոչ` առ ձեր դարձցի: Եւ ՚ի խօսիլ նոցա զայս` եհաս առ նոսա եւ Վասակ. եւ իջեալ յերիվարէն իբր պատուոյ աղագաւ` ողջունեաց զնոսա: Եւ նոքա ոչինչ բնաւ կարծեցուցել` թէ գիտեն ինչ զչարութենէ եւ զթշնամութենէ նորա, ետուն եւ ինքեանք ողջոյն սիրոյ, եւ ընտանութեամբ խօսեցան բազում ինչ ընդ նմա, մանաւանդ սուրբն Ղեւոնդ` որ ընդ ասելոյ Փարպեցւոյն անտրտում եւ զուարթերես ցուցանէր զինքն:
       Զայն տեսեալ Վասակայ` վարկաւ, թէ նոքա յիրաւի չեն ինչ գիտակ իւրումն չարութեան. վասնորոյ եւ ուրախ եղեւ` ակն ունելով վկայութիւն բարի առնուլ ՚ի նոցանէ առաջի արքայի. եւ ցուցեալ առ նա զկեղծուպատիր սէր իւր` հրաւիրեաց զնոսա ճաշել յայն որ ընդ իւր , եւ մեկնեցաւ անտի. Իսկ սուրբն Ղեւոնդ ձայնեաց զկնի նորա անուամբ պատուոյ նորին. Սիւնեաց տէր, Սիւնեաց տէր. եւ նա ասէ տեարք զի՞նչ ասէք. ասէ ցնա Ղեւոնդ. զամենայն ինչ զմեր ՚ի բան արկեալ պատմեցաք. իսկ զպիտոյն եւ զկարեւորն մոռացաք հարցանել. ո՞ւր երթաս: Ընդ այս խոժոռեալ Վասակայ` ասէ. գնամ առ արքայ գտանել շնորհս առ ՚ի նմանէ, եւ ընդունել փառս ընդ Վասակոցս մեծի: Ասէ ցնա սուրբն Ղեւոնդ. սատանային չար` որ պատրեաց զքեզ ստել ուխտի սուրբ աւետարանին. այդպէս կարծեցուցանէ քեզ. բայց թէ արդարեւ դու կենդանութեամբ զգլուխդ ՚ի վերայ ուսոցդ ՚ի Հայս տանիս, ապա ընդ իս տեառն Աստուծոյ չէ խօսացեալ: Զայս լուել Վասակայ` սոսկացաւ եւ վարանեցաւ , եւ գիտաց իսկ զբեկումն անձին իւրոյ. քանզի ինքն զփորձ առեալ էր, զի ոչ վրիպէր բան մի ՚ի բանից սրբոյն:
       Եւ իբրեւ եհաս նա ՚ի պարտ յանդիման լեալ արքայի պատուեցաւ ՚ի նմանէ եւ ՚ի մեծամեծաց առ երեսս : Եւ ՚ի հարցանել ցնա արքայի վասն մեծի պատերազմին, եւ վասն հարուածոց` որք եղեն ՚ի զօրս պարսից, նա զվնասն էարկ ՚ի վերայ սպարապետին. եւ բազում ինչ խօսեցաւ ընդդէմ հայոց` ցուցեալ զնոսա վնասապարտս: Յայնժամ ասէ ցնա արքայ. հրաման տուեալ է իմ կոչել աստ զմեծամեծս հայոց. ՚ի գալ նոցա այսր` լիով եւս հասից ՚ի վերայ իրացդ. եւ զայս ասացեալ` արձակեաց զնա յիւրմէ:
       գ. Իսկ երանելի քահանայքն որովհետեւ ծանրացեալ կապանօք գնացին ՚ի ձմեռային եղանակի, զամիսս երկուս եւ զաւուրսն քսան ճանապարհորդել բազմադիմի տառապանօք` հազիւ ուրեմն հասին ՚ի ձմերաց արքունի: Իբրեւ լուաւ Միհրներսէհ զգալուստ նոցա, հրամայեաց բերել զնոսա առաջի իւր: Եհարց նախ ցՍամուէլ երէց Արածոյ, եւ ցԱբրահամ երէց ցսարկաւագ նորա, եւ ասէ որո՞վ համարձա կութեամբ իշխեցիք դուք սպանանել զկրակն` արկեալ զայն ՚ի ջուր: Պատասխանի տուն նոքա եւ ասեն. մեք ոչ գան հարկանելով եւ ոչ խոշտանգանս ածելով վնասեցաք ինչ կրակի. այլ` տեսեալ թէ սպասաւորք նորա թողին եւ փախեան, եւ կրակն մոխրեալ երեւեցաւ, առաք եւ ընկեցաք ՚ի բաց. եւ եթէ ոմանք պատմեցին ձեզ թէ ՚ի ջուր արկեալ է մեր զայն, ընդ այդ զի՞ ցասնունք. զի դուք ասէք թէ եղբայր նորա է ջուր. եւ մեք յանձնեցաք զնա եղբօր իւրում կալ սիրով առ միմեանս:
       Զայս լուեալ ՄիհրՆերսեհի` դառնացաւ. եւ ապա յայլ ինչ շրջեալ զբանսն` սկսաւ յանդիմանել զնոսա զամենեսին վասն մահու Վարդանայ. դուք ասէ եղէք պատճառ կորստեան քաջի առն. որոյ զնմանն չէր տեսել աշխարհիդ ձերոյ, եւ ոչ աշխարհիս Արեաց. նաեւ ոչ իսկ մարդիկ հանուր ՚ի կարէին արժանի գովութիւն տալ նորա, եւ եթէ ձեռ չէր մոլորեցուցեալ զնա զհետ սուտ կրօնից ձերոց , արդ վայելել էր մեր եւ ձեր ՚ի կենդան ութեան նորա: Եւ քանզի ղրկեցիք դուք զայնպիսի այր ՚ի լուսոյ արեգական, անարժան էք այսուհետեւ տեսանել զլոյս: Եւ ՚ի պատասխանել սրբոյն Ղեւոնդեայ համաձակութեամբ, եւ ՚ի ջատագովել զսուրբ կրօնս քրիստոնէութեան, բարկացեալ Միհրներսեհի եհարց ցայլս, եւ ասէ. դուք եւս գիտել տուք մեզ, թէ եւ ձեր նոյն բանք են, զսուրբ մահապարտդ այդ իշխեաց աներկիւղ խօսիլ առաջի մեր: Եւ նոքա միաբերան ասեն. ՚ի գոյն կամս ամենեքին կամակիցք եմք, եւ խնդրեմք զի արժանի լիցուք վճարել ՚ի զմին: Զայրացեալ ընդ այս Միհրներսեհի` հրամայեաց դահճացն հարկանել շղթայիւք զբերանս նոցա, մինչեւ հոսիլ արեան արտաքս. եւ ետ տանիլ եւ պահել զնոսա ՚ի բանտի մահապարտաց:
       դ . Իսկ մարզպանն Ատրորմիզդ յետ առաքելոյ զերանելիսն ՚ի պարս հրեշտակս արձակեաց յամենայն սահմանս աշխարհին Հայոց, եւ յորդորեաց զամենեսին գալ ժողովիլ յիւրաքանչիւր տեղիս, եւ կալ այնուհետեւ աներկիւղ. եւ պատուէր ետ եպիսկոպոսաց ամի` դառնալ եւ ունիլ զիշխանութիւն իւրեանց անկասկած, ցուցեալ նոցա ստուգութեամբ զհաստատութիւն արքունի հրովարտակին:
       Զայսպիսի հաստատ հրաման լուեալ հայոց` որք ցրուեալ էին ՚ի հեռաւոր վայրս, ժողովեցան դարձեալ ՚ի տեղիս իւրեանց, եւ ամենեքին սկսան ընդ առաջի կարգաց վարել զկեանս եւ համարձակ պաշտել զքրիստոնէութիւնն յամենայն եկեղեցիս եւ նախարարք հաստատեալք ՚ի բանս մարզպանին, եւ գիտացեալ թէ նա եկեալ եւ ոչ միայն վասն խաղաղութեան աշխարհին, այլեւ վասն հրաւիրելոյ զինքեանս ՚ի դուռն առաքեսցին առ նա պատգամաւորս, եւ խնդրեցին ՚ի նմանէ` առնուլ ՚ի թագաւորէ զդաշն ուխտի խաղաղ ութեան եւ հաշտութեան, զի աներկեւան գնասցեն առ նա:
       Այլ մինչչեւ ընկալեալ էր նոցա զայն պայման ուխտի ՚ի թագաւորէն, ժողովեցան ՚ի մի Դուին քաղաք. եւ խորհուրդ արարեալ կոչեցին զեպիսկոպոսունս. եւ ընտրեալ կացուցին փոխանակ սրբոյն Յովսէփայ կաթուղիկոս հայոց զմեծ եպիսկոպոսն Մանազկերտայ զտէր Մելիտէ` ՚ի նմին գաւառէ. զորոյ եւ զանունն յիշատակեցաք ՚ի գլ գ. երես 27. եւ հաւանութեամբ ամենեցուն փոխեցին եւ հաստատեցին զաթոռ կաթուղիկոսութեանն անդ ՚ի Դւին, յամի տեառն. 453: Եւ թէպէտ սուրբն Յովսէփ տակաւին կենդանի էր, բայց քանզի ՚ի կասկածի էին վասն նորա, թէ գուցէ ոչ թողցին զնա պարսիկք վասնորիկ խորհեցան առնել այսպէս. քանզի ոչ կարէին տեսանել զաշխարհս հայոց առանց կաթուղիկոսի եւ որպէս երեւի, նաեւ առ սուրբն Յովսէփ ազդ արարեալ` առին հաւանութիւն եւ ՚ի նմանէ:
       Յետ այսր ընտր ութեան ընկալեալ նախարարացն գիր ողոքանաց եւ ուխտի խաղաղ ութեան յարքայէ, հաստատեցին ՚ի մտի գնալ առ նա, ո'չ առ հասարակ ամենեքեան, այլ` թուով քանի մի. յորս երեւելի էին սոքին: Բաբկէն եւ Բակուր յազգէն Սիւնեաց: Ներշապուհ Արծրունի իշխան մեծ, եւ Շաւասպ եւ Շնդին եւ Մեհրուժան եւ Պարգեւ եւ Տաճատ յազգէն Արծրունեաց: Համազասպեան եղբայր մեծին Վարդանայ եւ Պամազասպ եւ Արտաւազդ եւ Մուշեղ յազգէն Մամիկոնեանց. Արշաւիր եւ Վարձ եւ Թաթ եւ Ներսեհ եւ Աշոտ յազգէն Կամսարականաց. Վահան եւ Առանձար եւ Առնակ յազգէն Ամատունեաց: Ատովմ յազգէն Գնունեաց. Թաթուլ սուրբն Վանանդայ եւ Աստոյ եւ երկու եւս ընդ նոսա յազգէն Դիմաքսենից. Շմաւոն եւ Զուարէն կամ Զուրէն եւ Առաւան յազգէն Անձաւացեաց: Փափակ կամ Փափագ եւ Վարազգէն եւ Գալ յազգէն Առաւեղենից. Ապրամ ՚ի միոյ ՚ի տոհմից Արծրունեաց. Սահակ եւ Փարսման ՚ի տոհմէն Մանդակունեաց. Վրէն յազգէն Տաշրունեաց. Բաբիկ եւ Յոհան յԱռափսոնեան տանէն. եւ այլ եւս ազատ մարդիկ ազնուականք ոչ սակաւք. որոց ոմանց ոգիք տարեալ էին ՚ի տէրութիւն պարսից հրամանաւ Վասակայ: Ելեալ սոցա յաշխարհէս Հայոց` չու արարին գնալ ՚ի Պարսս. որք եւ ընդ ասելոյն Եղիշէի. թէպէտ եւ գիտէին զդաւանութիւն տէրութեանն (պարսից ) թէ սուտ են յամենայնի, (բայց ) կամեցան չարչարակից լինել սրբոցն. զի եթէ մահ եւս առաջի կայցէ ոչինչ զանգիտեցին երկիւղիւ:
       ե. Այլ մինչչեւ հասեալ էր սոցա ՚ի Պարսս , արքայն Աղուանից Վաչէ` որ յառաջագոյն իսկ ընկալեալ էր զօրէնս պարսից, եւ ցայն վայր արգելեալ էր ՚ի դրան արքունի աղաչեաց զՅազկերտ` թողուլ զինքն երթալ յիւր. եւ Յազկերտ վստահացել ՚ի նա` թոյլ ետ նմա: Եւ Վաչէի գնացել անդր` պաշտէր զՔրիստոսն, այլ ՚ի ծածուկ: Սոյնպէս եւ Վազգէն արքայ Վրաց` բդեշխին Մծխիթայ` որ իսպառ ուրացեալ էր զՔրիստոսն, եւ էր ՚ի դրան Յազկերտն, տուեալ նմա պատանդ` դարձաւ ՚ի Վիրս: Էր կին սորա` երիցագոյն դուստր մեծի սրբոյն Վարդանայ` Վարդանուհի կամ Վարդուհի. որ եւ գգուական անուամբ Շուշան կամ Շուշանիկ կոչիւր. որպէս յիշեցաք. ի. 57 երես. 548. Եւ զի սա ջերմագոյնս պաշտէր զՔրիստոս, ստիպէր զնա Վազգէն թողուլ զքրիստոնէութիւնն, եւ ընդունիլ զօրէնս պարսից: Բայց քանզի ամենեւին ոչ անսայր նմա Շուշան. վասն սրոյ եւ նա գանիւք եւ անսուաղութեամբ եւ հայհոյութեամբ տանջէր զերանելին ամս իբր վեց. եւ բռնադատէր զնա բազմօք` գոնէ առ արտաքս նմանիլ ինքեան. եւ այնչափ տառապեցոյց զնա, մինչեւ տրորեցան ամենայն անդամք նորա. այլ նա գոհութեամբ համբերէր ամենայնի:
       Յաւուր միում առաւել կատաղեալ Վազգենայ` կամէր ինքնին ձեռամբ իւրով գանակոծ առնելով սպանանել զսրբուհին. այլ եղբայր Վազգենայ Ջոջիկ թափեաց զնա ՚ի ձեռաց բռնաւորին. եւ տարել հանգոյց ՚ի տեղւոջ ուրեք կիսամահ. եւ նորա կոչեալ զքահանայ ոմն` ընկալաւ ՚ի նմանէ զսուրբ հաղորդութիւնն. եւ ամբարձեալ զաչս իւր յերկինս` ասաց. ընկա'լ զհոգի աղախնոյ քոյ յի'սուս. եւ աւանդեաց զհոգին ՚ի հասակի իբր քառասուն եւ հինգ ամաց: Զսմանէ տե'ս ՚ի ճառընտիրս եւ յայսմաւուրս: Այլ զմահուանէ ուրացելոյն Վազգենայ ունիմք յիշել ՚ի գլ . իբ:
       Գրի յայսմաւուրս վասն սորին Շուշանայ, թէ յետ ուրաց ութեան առն իւրոյ Վազգենայ ջանայր զսուրբ խաչն Նունեայ վրաց լուսաւորչի` որ կայր ՚ի Մծխիթա, (ըստ որում յիշատակի եւ յաշխարհագրութեան Խորենացւոյն ), յղել ՚ի բնիկ գաւառ իւր ՚ի Տարոն: Եկն յայն աւուրսն ՚ի Մծխեթա քաղաք ճգնաւոր ոմն յերկրէն Մշոյ Անդրէաս անուն յաբեղայից անտի վանացն Ղազարու . որ եւ էր աշակերտ մեծին Սահակայ Պարթեւի. ըստ որում եդաք. բ. 60. երես. 536: Եւ սրբուհին Շուշան օգնականութեամբ տագերն իւրոյ Ջոջկայ ետ զխաչն ցաբեղայն` տանիլ ՚ի Տարոն ՚ի վանսն Ղազարու, որ եւ կոչիւր սուրբ առաքեալք Մշոյ: Եւ Անդրէի առեալ զխաչն եւ զայլ սպասս ինչ եկեղեցեացն Մծխիթայ ընդ հրամանին Շուշանայ` եկն եհաս ՚ի Սպեր գաւառ. եւ ոչ կարաց անցանել ՚ի Տարոն վասն շփոթութեանց եւ վրդովմանց ճանապարհին. եւ եկաց անդ ամս ինչ ՚ի խորշ մի լերինն Սպերոյ կամ Պարխարու. ուր եւ լուաւ զբարի կատարումն Շուշանայ:
       Եւ յետ ժամանակաց` յորժամ զօրացել լինէր Գրիգոր թոռն Հմայեկայ Մամիկոնէի յամուրն Կապուտայ, առաքեալ զգացոյց նմա Անդրէաս ճգնաւոր վասն խաչին Նունեայ, որ եւ կոչեցաւ Շուշանայ խաչ. եւ նորա առեալ զարս իւր` էանց ընդ մուտս ձորոյն Տայոց, եւ եկեալ էառ զխաչն զայն. եւ բերեալ եդ ՚ի բերդն Կապուտայ: Այլ մեք դարձցուք ՚ի կարգ պատմութեանս: